Беларусь цяпер — краіна пад акупацыяй ці не?
Што такое акупацыя? Ці насамрэч сёння Беларусь акупаваная? Якія наступствы прызнання акупаванай тэрыторыяй?
Напад Расіі на Украіну не быў бы магчымым без маўклівай згоды прадстаўнікоў беларускага рэжыму, якія далі тэрыторыю краіны для агрэсара. Частка расійскіх войскаў дагэтуль знаходзіцца ў Беларусі, але ці мае Лукашэнка рэальны ўплыў на іх дзеянні? Ці дзейсны беларускі ўрад страціў апошнія аскепкі самастойнасці?
Дванаццаць дэпутатаў Вярхоўнай Рады Украіны ў кастрычніку заклікалі прызнаць Беларусь акупаванай Расіяй. Ці сапраўды Беларусь акупаваная і што гэта можа значыць для нашай краіны?
Выданне «Сойка» разам з групай экспертаў адказвае на адно з самых балючых пытанняў штодзённасці: пад акупацыяй Беларусь ці не?
Што такое акупацыя?
У старажытным Рыме «акупацыяй» называлі прысвойванне чужой маёмасці, у пачатку станаўлення канцэпцыі суверэнітэту ў міжнародным праве акупацыяй называлі пашырэнне нейкай дзяржавай сваёй улады на так званыя тэрыторыі terra nullius (лац. — нічыйная зямля), то-бок акупацыя разглядалася як законны спосаб набыцця тэрыторыі. Сёння ў юрыдычным сэнсе гэты тэрмін ужываецца выключна для сітуацыі, калі тэрыторыя (часткова або цалкам) нейкай краіны знаходзіцца пад кантролем улады іншай краіны.
Класічнае паняцце акупацыі звязана з узброеным канфліктам. Міжнароднае гуманітарнае права вызначае акупацыю як сітуацыю, калі нейкая дзяржава ажыццяўляе фактычны кантроль над тэрыторыяй, на якую не мае суверэннага права, без згоды ўрада акупаванай дзяржавы. І звязана такая сітуацыя з ваенным захопам чужой тэрыторыі.
Адміністрацыйныя функцыі на акупаваных тэрыторыях выконвае ваенны ўрад ці акупацыйная адміністрацыя, якая можа складацца ў тым ліку з прадстаўнікоў мясцовага насельніцтва.
IV Жэнеўская канвенцыя 1949 года і некаторыя іншыя дамовы ў сферы міжнароднага гуманітарнага права рэгламентуюць тое, як мусіць выглядаць акупацыя для мясцовага насельніцтва ў выпадку ваеннай акупацыі.
Прадугледжана і пакаранне для тых, хто парушае міжнародныя нормы. Цікава, што акупаваная тэрыторыя не можа быць уключана ў склад іншай дзяржавы. Між тым, факт застаецца фактам: чалавецтва гэтак жа апантана парушае ўласныя правілы вядзення вайны, як і ўсталёўвае іх.
Варта зазначыць, што існуе і канцэпцыя неваеннай акупацыі (анг. — non-belligerent occupation), якая не звязана з ваенным захопам тэрыторыі і можа быць вынікам мірных дамоў (пасляваенная акупацыя) ці рашэнняў аб кантраляванні тэрыторыі сіламі міжнародных арганізацый у кантэксце постканфліктнага светабудаўніцтва (калі ўласныя ўлады краіны не здольны функцыянаваць нейкі перыяд часу).
Але ж незалежна ад спосабу акупацыі (ваеннай ці неваеннай) галоўная яе прыкмета — эфектыўны кантроль акупанта над акупаванай тэрыторыяй (то-бок ягоная здольнасць выдаваць законы і распараджэнні, што рэгулююць жыццё на тэрыторыі, і здольнасць забяспечваць іх выкананне). Простай прысутнасці чужых узброеных сіл недастаткова.
Ці акупавана Беларусь? Аргументы «за»
З палітычнага пункту гледжання, беларускі рэжым не мае юрыдычнай унутранай ды міжнароднай легітымнасці, хоць дэ-факта кіруе краінай. То-бок урад у Беларусі фактычна «саманазначаны» і мае абмежаванае прадстаўніцтва.
Аляксандр Лукашэнка транслюе ідэі і наратывы Крамля, у тым ліку ва ўнутранай палітыцы.
Грамадзяне Беларусі церпяць ад жорсткіх рэпрэсій. Эмацыйны аргумент прымушае задавацца пытаннем: ці здатны беларускія сілавікі рабіць такое з уласным народам добраахвотна?
На тэрыторыі краіны знаходзяцца войскі іншай дзяржавы. Расія ажыццяўляла напад на Украіну з Беларусі, а сёння працягвае бамбаванні і выкарыстоўвае поўдзень дзяржавы як базу. Праз Беларусь вольна перамяшчаецца расійская вайсковая тэхніка, жаўнеры і грузы.
Сёння Беларусь прасоўвае інтарэсы Расіі ў міжнародных арганізацыях. Калі краіна будзе прызнана акупаванай, то магчымасць вырашаць праблемы за кошт галасоў беларускіх чыноўнікаў у міжнародных арганізацыях ці абыходзіць санкцыі знікне.
Пасля паражэння Расіі лёсы дыктатара і краіны будуць вырашацца міжнароднай супольнасцю. Лукашэнка як хаўруснік Пуціна не здолее пазбегнуць пакарання.
Аргументы «супраць»
Расійскія войскі і Расія не ажыццяўляюць эфектыўнага кантролю над тэрыторыяй Беларусі, крытэрый якога — неаспрэчная ўстойлівая норма, замацаваная ў міжнароднай судовай практыцы (Міжнародны суд ААН, Трыбунал для былой Югаславіі, ЕСПЧ). Расійскія ўлады не ўсталявалі сваёй адміністрацыі, на тэрыторыі краіны працягваюць дзейнічаць законы Рэспублікі Беларусь, усе ўстановы і мясцовая адміністрацыя падпарадкоўваюцца рэжыму Лукашэнкі. Расія не кантралюе наўпрост тое, што адбываецца ва ўнутранай палітыцы Беларусі.
Немагчыма вызначыць дакладны перыяд, калі Аляксандр Лукашэнка перастаў быць цалкам самастойным палітыкам і стаў сатэлітам Крамля і наколькі моцная гэта інтэграцыя. Таксама як і немагчыма сёння сказаць, дзе менавіта ён дзейнічае ў інтарэсах пуцінскага рэжыму, а дзе — у адпаведнасці з уласнымі інтарэсамі.
Беларусь успрымаецца як незалежная краіна нават тымі дзяржавамі, якія не лічаць рэжым Лукашэнкі легітымным.
У любым выпадку, на міжнародным узроўні ўсе актары (і суды, і міжнародныя арганізацыі) будуць карыстацца ўстойлівым стандартам міжнароднага права і ў першую чаргу глядзець на крытэрый эфектыўнага кантролю. Нават Рада Еўропы, калі прызнала ў 2022 годзе акупаванай тэрыторыю Прыднястроўя, да такога прызнання называла яе ў сваіх дакументах «тэрыторыяй пад эфектыўным кантролем Расіі».
Няма ніякай самастойнай працэдуры прызнання акупацыі на міжнародным узроўні. Факт акупацыі заўсёды вызначаўся як адна з акалічнасцей у рамках нейкай асноўнай справы ці ў сувязі з нейкімі абставінамі. Калі Украіна прызнае Беларусь акупаванай дзяржавай, гэта будзе ўнутраным рашэннем Украіны, іншыя краіны не абавязаны будуць кіравацца гэтым рашэннем.
Наступствы прызнання акупаванай тэрыторыяй
У выпадку прызнання акупаванай тэрыторыяй Беларусь застанецца без міжнароднай правасуб’ектнасці. Гэта значыць, што фактычна кантроль за усім, што звязана з краінай, будзе ажыццяўляць Расія, і ўсе пытанні, датычныя Беларусі, трэба будзе вырашаць з Расіяй і яе прадстаўнікамі.
Адно з найважнейшых наступстваў прызнання Беларусі акупаванай — пазбяганне адказнасці. Калі ўсім кіруе Крэмль, Лукашэнка губляе персанальную адказнасць за тое, што пайшоў на хаўрус з Пуціным. Аднак жа тэрор на тэрыторыі краіны ажыццяўляецца рукамі беларускіх сілавікоў, а не прышлых замежнікаў.
Калі Беларусь прызнаць акупаванай, то няясным робіцца статус тых грамадзян, якія знаходзяцца за мяжою і не могуць вярнуцца.
На акупаваных тэрыторыях перастаюць працаваць многія эканамічныя мадэлі, тэрыторыя сыходзіць у шэрую зону. Так ужо сталася з Кіпрам, які сёння вядомы як сусветны афшор.
Урэшце, прызнанне Беларусі акупаванай ніякім чынам не паўплывае на рэальную сітуацыю з унутранай гуманітарнай катастрофай.
Які статус больш пасуе Беларусі сёння?
Ніжэй мы прыводзім юрыдычныя і палітычныя азначэнні, якія маглі б апісаць становішча Беларусі пад кіраўніцтвам Аляксандра Лукашэнкі падчас вайны Расіі з Украінай.
Суагрэсар — у міжнародным праве існуюць некалькі азначэнняў суагрэсіі, уласна як і апісанняў краіны-агрэсара. Зрэшты, большасць крыніц сыходзяцца на тым, што калі адна дзяржава ці групоўка краін выступае супраць суверэнітэту, тэрытарыяльнай цэласнасці і незалежнасці іншай дзяржавы, гэта ўкладваецца ў асноўныя вызначэнні агрэсіі. Рада бяспекі ААН падкрэслівае, што сёння няма вычарпальнага пераліку актаў «ускоснай агрэсіі», але прадастаўленне ўласнай тэрыторыі для атакі на трэцюю краіну ў спісе прысутнічае, а значыць, Беларусь падпадае пад гэтае азначэнне. Варта дадаць, што агрэсія і ўскосная агрэсія — злачынствы, якія мусяць быць пакараныя паводле міжнародных законаў.
Анексія — апісана ў міжнародным праве як наўмыснае і аднабаковае далучэнне ўсёй тэрыторыі краіны ці яе часткі да іншай. Важнае адрозненне анексіі ад акупацыі палягае ў тым, што далучаныя тэрыторыі ўваходзяць у склад іншай дзяржавы ў юрыдычным і прававым сэнсе. Там не проста ўсталёўваецца часовая адміністрацыя — тэрыторыя цалкам адыходзіць пад кантроль дзяржавы-агрэсара. Так адбылося ў выпадку анексіі Крыму Расіяй, але не адбылося ў Беларусі.
Сатэліт — дзяржава-сатэліт фармальна застаецца незалежнай, але моцна звязана на эканамічным, палітычным, ваенным узроўнях з іншай дзяржавай. У заходняй палітыцы існуе больш мяккае азначэнне — «дзяржава-кліент». У гэтай сітуацыі мацнейшая краіна больш падобная да донара, а не да каланізатара, а краіны маюць большую незалежнасць. Кліентам ЗША, напрыклад, называюць Тайвань. А вось краіны Варшаўскага дагавора, якія фактычна былі цалкам у руках Савецкага Саюза, трапляюць пад паняцце сатэліта. Ці падобна гэта да стасункаў Расіі і Беларусі? Шмат у чым так.