Як не стаць ахвярай «нізкапаклонства перад Захадам»

75 гадоў таму ў айчынным палітычным лексіконе з'явілася клішэ «нізкапаклонства перад Захадам». «Воляю лёсу Беларусь пазбегла пакланення перад Захадам», — напісала днямі Саўбелка. Напэўна, апошні раз пра падобную пагрозу выданне пісала ў канцы 40-х, калі ўвесь СССР быў ахоплены барацьбой з касмапалітызмам.

Гісторыкі разыходзяцца ў меркаванні, хто быў застрэльшчыкам кампаніі. Адны аддаюць перавагу партыйнаму бонзе Андрэю Жданаву, які разагнаў рэдакцыю часопісаў «Ленінград» і «Звезда», дзе атабарыліся «пашляк» Зошчанка і «прадстаўнік пустой безыдэйнай паэзіі» Ахматава. Іншыя прыпісваюць лаўры былому старшыні Саюза пісьменнікаў Мікалаю Ціханаву, які ўвесну 1947-га напісаў артыкул «У абарону Пушкіна».
У любым выпадку, Жданаў і Ціханаў прыйшлі да думкі аб тым, што ў асобных савецкіх грамадзян назіраецца небяспечнае пачуццё нізкапаклонства перад Захадам і буржуазнай культурай. З гэтай страшнай з'явай трэба было неадкладна змагацца.
Цяжка сказаць, наколькі тагачасныя грамадзяне СССР адчувалі комплекс перад Захадам. Сапраўды, многія трафейныя рэчы, якія трапілі ў краіну пасля вайны, выклікалі захапленне ў абывацеляў. Аднак сумнеўна, што высокая якасць чорных скураных плашчоў і швейных машынак выклікалі сістэмныя крамольныя думкі ў карысць Захаду і, перш за ўсё, ЗША. Для савецкіх людзей гэта тэма была занадта размытай, каб на яе глебе ўзнікла масавая з'ява «пакланення перад Захадам».
Хутчэй за ўсё кампанія павінна была мабілізаваць грамадства напярэдадні халоднай вайны, якая набірала абароты. Паколькі канцэпцыя СССР як краіны-плацдарма сусветнай рэвалюцыі ўжо страціла актуальнасць, стаўку вырашылі рабіць на патрыятызм. Прычым, патрыятызм самага высокага градуса. Як пісала газета «Правда», «савецкі народ стаў апорай сусветнай цывілізацыі. Цяпер не можа ісці гаворкі ні аб якой цывілізацыі без рускай мовы, без навукі і культуры народаў савецкай краіны. За намі прыярытэт».
Сама кампанія мела шмат аспектаў і праяў, у тым ліку вельмі незвычайных. Напрыклад, пушкіністаў вінавацілі ў тым, што яны спрабуюць зменшыць значэнне няні Арыны Радзівонаўны на фармаванне творчасці Пушкіна. Вынікам палітыкі ізаляцыі, стаў указ «Аб забароне рэгістрацыі шлюбаў грамадзян СССР з замежнікамі». Не абмінула кампанія ўвагай і назвы прадуктаў. Так, булкі пад назвай «Французскія» былі перайменаваныя ў «Гарадскія», а сыр «Камамбер», стаў «Закусачным».
Аднак безумоўна найбольш яна запомнілася спробамі навязаць масам думку аб тым, што руская культура ніколі не адчувала ўплыву Захаду. Больш за тое, калі верыць прапагандыстам, усе заходнія навуковыя дасягненні насамрэч былі скрадзеныя ў рускіх. У іншым выпадку пісалі, што гэтыя выбітныя праекты былі пахаваны ў нетрах царскай бюракратыі.
У той час савецкія газеты паведамілі чытачам шмат цікавых фактаў. Напрыклад, сцвярджалася, што нейкі поп, які мае рускае паходжанне, пабудаваў паветраны шар яшчэ ў 1731 годзе, такім чынам стаўшы задоўга да Мангольф'е піянерам паветраплавання. Не хімік Лавуазье, а Ламаносаў першым сфармуляваў закон захавання рэчыва. Публікавалася сенсацыйная інфармацыя аб вынаходстве ровара каля 1800 гада ўральскім селянінам Артамонавым. Таксама стала вядома, што рускія прыдумалі гусенічны трактар ​​ажно ў 1879 годзе. Імі ж у 1834 годзе была пабудавана першая ў свеце падводная лодка. Нарэшце, калі хто не ў курсе, то ў 1882-м рускі вынаходнік Аляксандр Фёдаравіч Мажайскі пабудаваў першы ў свеце аэраплан.
Відавочна, што не абыходзілася без банальных фальсіфікацый. Так, пазней падробкай быў прызнаны знойдзены ў архівах «унікальны дакумент», які нібыта даказваў адкрыццё архіпелага Шпіцбергена старажытнымі наўгародцамі.
Усё гэта зараз знешне выглядае камічна, калі б справа не суправаджалася рэпрэсіямі. Любы грамадзянін, хто не дэманстраваў перакананасці ў безумоўнай перавазе СССР над Захадам, абвінавачваўся ў «антыпатрыятызме», падвяргаўся астракізму па месцу працы, што адначасова ставіла крыж на кар'еры.
У гэтым плане гісторыкі не выключаюць, што ўскосна кампанія павінна была неяк пагасіць спадзяванні на лібералізацыю, паслабленне жорсткага партыйна-дзяржаўнага кантролю, якія ўзніклі ў народзе і перш за ўсё ў асяроддзі інтэлігенцыі на хвалі энтузіязму з нагоды перамогі над нацызмам. Магчыма таму кампанія супраць пакланення пайшла на тармазы ў пачатку 50-х, калі асноўныя мэты ў гэтай сферы былі ў прынцыпе дасягнуты. У душах многіх грамадзян зноў пасяліўся страх. Недавер паміж людзьмі зноў стаў прыкметай часу. Разгорнутая кампанія садзейнічала распальванню трошкі прызабытай з 1937-га года шпіянаманіі.
Зрэшты, не выключана, што згортваць кампанію прыйшлося таксама і з іншай прычыны. Апавяданні прапагандыстаў пра пяршынства рускіх ва ўсім народ да канца не зразумеў. Не выпадкова ў народнай памяці барацьба з нізкапаклонствам перад Захадам захавалася выключна дзякуючы іранічнай фразе: «Расія — радзіма сланоў!»