Нябожчыкаў трэба хаваць — дэсаветызацыя павінна быць скончана

Як ні дзіўна, СССР нікуды не знік: партрэт «новага савецкага» беларуса — малады гараджанін з вышэйшай адукацыяй.

Сёлета беларусы па-рознаму (хто — з урачыстасцямі і помпай, хто — трагічна) будуць адзначаць 100-годдзе Кастрычніцкага перавароту. Як сведчаць апошнія сацыялагічныя даследванні, пасля распаду СССР савецкі чалавек зусім не знік з нашай свядомасці, наадварот, ён перажыў пэўныя трансфармацыі і набірае моц. Пра гэта на Сёмым Міжнародным Кангрэсе даследчыкаў Беларусі, які адбудзецца 15-17 верасня ў Варшаве, будзе распавядаць старшы аналітык Цэнтра еўрапейскай трансфармацыі, кандыдат сацыялагічных навук Аксана Шэлест. Напярэдадні форума Служба інфармацыі “ЕўраБеларусі” пагутарыла з экспертам пра распаўсюджанасць ідэнтыфікацыі суайчыннікаў з савецкім народам.
— Савецкага Саюза ўжо даўно няма, чаму ж тэма “савецкасці” беларусаў актуалізавалася менавіта цяпер?
— Тое, што ў 1991 годзе Савецкі Саюз канчаткова знік як палітычная рэальнасць, не значыць, што ён знік з нормаў, якія транслююцца ў нашай культуры, і з нашай свядомасці. Напачатку 2000-х сацыёлагі сцвярджалі, што самаідэнтыфікацыя сябе з савецкімі людзьмі сыходзіць. Паводле апытанняў 20-25% беларускіх грамадзян нейкім чынам ідэнтыфікавалі сябе з савецкім народам, але сярод гэтых людзей большасць складалі асобы старэйшага ўзросту з настальгічнымі ўяўленнямі, і таму лічылася, что савецкая ідэнтычнасць сыдзе “натуральным чынам”. Але насамрэч знікнення так і не адбылося. Цягам 2004-2008 гадоў 10-15% беларусаў стабільна атаясамлівалі сябе з вялікім, хоць ўжо і міфічным, савецкім народам, а калі ў 2015-2016 гадах мы зноў паспрабавалі паглядзець, што адбываецца з самаідэнтыфікацыяй беларусаў, выявілася, што паказчыкі атаясамлівання сябе з савецкімі людзьмі не сыйшлі, а, хутчэй, падвышаюцца. Сёння чвэрць беларусаў часта ідэнтыфікуюць сябе з савецкім народам і яшчэ каля 20% робяць гэта час ад часу. Пры тым, што людзей, якія ніколі не адчуваюць блізкасці з савецкім народам, таксама каля 20%.
Калі мы пачалі з гэтым разбірацца, выявілася, што самае цікавае — нават не ў колькасці гэтых людзей, а ў характарыстыках іх супольнасці. Гэта зусім не тыя характарыстыкі, якія фіксаваліся напачатку 2000-х, і савецкая ідэнтычнасць ужо зусім не выглядае знікаючай. Па-першае, сярод такіх людзей даволі шмат моладзі (амаль чвэрць маладых людзей ва ўзвосце ад 16 да 24 гадоў адчуваюць блізкасць да савецкага народу), якая ніколі не жыла пры Савецкім Саюзе. Па-другое, каля чвэрці беларусаў з вышэйшай адукацыяй маюць савецкую ідэнтыфікацыю. Па-трэцяе, “савецкіх беларусаў” больш сярод гараджан, чым сярод сялян. Гэтыя паказчыкі сведчаць, што нам трэба перастаць ставіцца да такіх людзей як да нейкай рэтраграднай знікаючай групы і паглядзець на тое, што адбываецца з нашай свядомасцю і якім чынам роднаснасць з савецкай гісторыяй жыве сярод нашых сучаснікаў.
— Што паўплывала на станаўленне такой самаідэнтыфікацыі?
— Калі мы кажам пра савецкае ў наш час, гэта ўжо зусім не тое савецкае, што было да развалу СССР. Чыннікі, якія падтрымліваюць гэты феномен, навідавоку. Па-першае, гэта ўнутраны беларускі кантэкст — інфармацыйны і ідэалагічны. У беларускай ідэалогіі (калі можна тут казаць пра ідэалогію, бо гэта вельмі дзіўная з’ява) шмат што пабудавана на пазітыўным вобразе савецкага мінулага. Сістэмнага працэсу дэсаветызацыі, як гэта было ў некаторых постсавецкіх краінах, у Беларусі так і не адбылося, ён нават не быў запушчаны. Таму мы жывем у семіятычным асяродку, напоўненым савецкімі тапонімамі і помнікамі, уся сістэма адукацыі і кіравання краінай прасякнутая савецкім духам. Сюды дадаецца культ Вялікай Айчыннай вайны, і шмат чаго яшчэ, і за ўсім гэтым замацоўваецца пазітыўная канатацыя.
Новыя чыннікі, якія ўплываюць ці могуць паўплываць на тое, што звязана з савецкай ідэнтычнасцю беларусаў, хутчэй, знешнія. І гэта два рознанакіраваныя працэсы. Першы — дэкамунізацыя ва Украіне, якую ў Беларусі часта ўспрымаюць негатыўна, ці, прынамсі, з засцярогай. Другі — працэс рэсаветызацыі ці, хутчэй, рэсталінізацыі ў Расіі. Бо Беларусь па-ранейшаму вельмі залежная ад расійскага інфармацыйнага кантэксту, і гераізацыя сталінскага перыяду, на якой цяпер паразітуе расійская ідэалогія, таксама не можа не аказваць свайго ўплыву. Праўда, ацаніць яго досыць складана, бо мы не маем актуальных даследванняў на гэты конт.
— Ці можна канкрэтызаваць, у чым заключаецца атаясамліванне сябе з савецкім народам?
— Гэта вельмі складанае пытанне і, баюся, што ні ў кога адказу на яго няма. Мы наогул мала разумеем пра тое, што сёння стаіць за ідэнтычнасцямі, якія мы для сябе прымаем. Што людзі разумеюць пад сваёй беларускасцю (нягледзячы на тое, што яны адчуваюць сябе беларусамі)? Мы мала пра гэта ведаем, як і пра “новую савецкасць”. Цяпер мы маем толькі характарыстыкі людзей, якія звязваюць сябе з савецкім народам. Выяўляецца, што гэтыя людзі маюць даволі высокую ступень мабільнасці — тэрытарыяльнай, прафесійнай, вядуць актыўны лад жыцця, хоць менш ездзяць за мяжу (нізкая экстэрытарыяльная мабільнасць). Ёсць некаторая сувязь паміж савецкай самаідэнтыфікацыяй і ўстаноўкамі адносна палітычнага і эканамічнага ладу. “Савецкія беларусы” больш схільныя лічыць добрай планавую эканоміку і дзяржаўнае рэгуляванне. Таксама яны выказваюць больш насцярожанасці да тэхналагічнага прагрэсу і інавацый. Гэта цікава, бо савецкі дыскурс быў засяроджаны на каштоўнасцях навукова-тэхнічнага прагрэса. І гэта дазваляе нам выказаць гіпотэзу, што савецкая самаідэнтыфікацыя — такая сваеасаблівая прыкмета супраціву хіткім зменам свету.
Яшчэ адна цікавая рэч — сувязь з іншымі ідэнтыфікацыямі. У даследванні мы задавалі цэлую структуру катэгорый, з якімі людзі сябе суадносілі, і большасць з іх была геапалітычнага характару. Выявілася, што ідэнтыфікацыя сябе з савецкім народам вельмі шчыльна звязана з ідэнтыфікацыяй з рускімі людзьмі, з праваслаўнымі, з жыхарамі постсавецкай прасторы, і гэта падаецца натуральным. Але адначасова атаясамліванне з савецкім народам звязана з ідэнтыфікацыяй сябе з жыхарамі развітых краін. І гэта прывяло нас да гіпотэзы аб тым, што беларусы падзяляюцца, хутчэй, не паводле арыентацыі на Захад ці на Усход, а на тых, хто жыве ў вельмі лакальным маштабе і тых, хто знаходзіць сябе ў глабальным свеце.
— Ці ёсць у гэтым пагроза для беларускай нацыі?
— Свет змяняецца, і для таго, каб гэта нам не пагражала, трэба зразумець, як з ім працаваць. Ідэныфікацыя, якая дазваляе бачыць блізкасць да розных культур і цывілізацый, для сучаснага свету — вельмі добрая характарыстыка. Але з гэтым трэба яшчэ разбірацца.
Казаць пра станоўчасць ці адмоўнасць можна толькі з нейкай прагматычнай пазіцыі, з пазіцыі “навукоўца” такія выказванні не робяцца. Бо для каго станоўча, для каго адмоўна? З прагматыкі беларускага нацыябудаўніцтва станоўчым чыннікам можна лічыць тое, што сама па сабе беларуская самаідэнтыфікацыя стала пануючай (хоць змест гэтай беларускасці вельмі розны). Але разуменне сябе беларусамі ўсталявалася за апошнія 20 гадоў, і з гэтым ужо нельга не лічыцца. Цяпер гэта здаецца нам цалкам натуральнай з’явай, але напачатку 1990-х гэта быў складаны і супярэчлівы працэс. Таму факт панавання беларускай ідэнтычнасці можна лічыць станоўчым з пазіцыі людзей, для якіх важна станаўленне беларускай нацыі як такой. Калі мы думаем пра Беларусь не толькі як пра нацыянальную дзяржаву, але і пра яе месца ў свеце, то здольнасць беларускай ідэнтыфікацыі ўцягваць у сябе ідэнтычнасць з іншымі супольнасцямі — станоўчая характарыстыка, бо гэта добры патэнцыял.
— Што нам трэба рабіць у гэтай сітуацыі?
— Калі вяртацца да размовы пра савецкае, то тут у мяне вельмі прагматычная і не даследчыцкая пазіцыя. Я лічу, што працэс дэсаветызацыі павінен быць у Беларусі завершаны. Напачатку 2000-х было папулярным меркаванне, што ніякай дэсаветызацыі праводзіць не трэба, бо яна ўжо адбылася натуральным чынам. Але ж “брэнд” савецкасці застаецца, і ён, як усе памерлыя, якіх не пахавалі, пераўтвараецца ў зомбі. На прыкладзе Расіі мы бачым, што гэтыя зомбі могуць вельмі эфектыўна ажыўляцца, калі прыкласці нейкія прапагандысцкія высілкі. Ад нябожчыкаў трэба пазбаўляцца, і з савецкім мінулым таксама трэба разбірацца і даваць яму ацэнку. Не трэба радыкалізаваць гэтае пытанне, але дакладныя канстатацыі і нашы адносіны да гэтага павінны быць зроблены публічна. Дэсаветызацыя павінна быць скончана.
Калі ж мы кажам пра савецкую самаідэнтыфікацыю, то гэта падаецца нейкай культурнай “прымочкай”, якая не мае наўпроставай ідэалагічнай сувязі з савецкім мінулым. Але нічога добрага я ў гэтым таксама не бачу. Бо калі мы глядзім на характарыстыкі супраціўлення інавацыям “савецкіх беларусаў”, гэта выдае даволі архаічныя ўяўленні пра свет. Не думаю, што трэба з імі вельмі актыўна змагацца, хутчэй, трэба клапаціцца пра тое, каб у нашай прасторы з’яўляліся новыя прывабныя каардынаты для ідэнтыфікацыі з імі, а не з аджыўшымі сваё прывідамі.
— Хто павінен стаць рухавіком гэтых працэсаў — дзяржава, грамадзянская супольнасць, нехта яшчэ?
— Без працы на дзяржаўным узроўні сістэмнай дэсаветызацыі не бывае. У Беларусі мы бачым вынікі таго, што ў гэтым кірунку можа зрабіць інтэлектуальная і грамадзянская супольнасць. Бо ўсё, што зроблена ў гэтым плане, зроблена менавіта іх высілкамі і насуперак дзяржаўнай палітыцы. Але без маштабных рэчаў, якія датычацца сістэмы адукацыі, сродкаў масавай інфармацыі, сістэмы кіравання, працэс дэсаветызацыі завяршыць нельга.
eurobelarus.info