Пляменнік мітрапаліта, скраў непаўнагадовую, пагражаў брытвай. 10 міфаў пра Дуніна-Марцінкевіча

4 лютага споўніцца 210 гадоў з дня нараджэння аднаго з пачынальнікаў беларускай літаратуры, драматургіі і тэатра — Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча. Але ці ўсё мы ведаем пра гэтага класіка, чыя біяграфія вывучана ці не лепш за ўсіх? TUT.BY сабраў самыя вядомыя міфы з біяграфіі пісьменніка і разабраўся, з'яўляюцца яны праўдай або выдумкай.

dunin_martinkevich.jpeg

Прозвішча беларускага класіка — Дунін-МарцінкевічГэта адначасова і так, і не так! У крыжовай метрыцы яго, яго бацькоў, а таксама яго роднай сястры Юліі (былой ў яго хроснай маці) прозвішча запісана як Марцінкевіч! Гэта значыць пры яго хрышчэнні не было ніякага «Дуніна»! А менавіта метрыка аб нараджэнні і хрышчэнні з'яўляецца асноватворным дакументам у вызначэнні, як жа чалавека клічуць і якое ў яго прозвішча. Не было «Дуніна» ні пры шлюбе Марцінкевіча, ні пры прыёме на працу, не было яго ні ў адным дакуменце яго бацькі, маці, сясцёр, дзядзькі ... не было да 1832 года, калі Вінцэнт Марцінкевіч, даказваючы сваё старажытнае дваранскае паходжанне, запісаў сваю прозвішча як Дунін-Марцінкевіч, надаючы яму больш гучнасці і самавітасці. У 1838 годзе Герольдыя ў Санкт-Пецярбургу зацвердзіла менавіта такі варыянт прозвішча, і з гэтага моманту яно стала афіцыйным як для яго, так і для многіх яго сваякоў.

Дунін — гэта прозвішча

dunin_martinkevich_2.jpg


Прозвішчы накшталт «Дунін-Марцінкевіч» прынята называць падвойнымі, але на самой справе Дунін — гэта не прозвішча. Гэта «прыдомак». Прыдомак — гэта дадатак да прозвішча, які дазваляе адрозніваць яго ад цёзак. У дваранскіх радах такімі прыдомкамі часцей былі або назва герба, або назва маёнтка, або імя аднаго з продкаў, часам нейкія іншыя характэрныя прыкметы.
На самай справе рэдка, але выкарыстоўваецца і цяпер — напрыклад, прозвішча акцёра Панкратаў-Чорны. «Чорны» — як раз класічны прыдомак, каб адрознівацца ад цёзкі Панкратава. Двайное прозвішча ўтворыцца, калі хто-то бярэ два прозвішчы (напрыклад, бацькі і маці) і злучае ў адну. У нашым выпадку «Дунін» — гэта ці нячаста выкарыстоўваемая назва герба роду Марцінкевіча — «лебедзь», або прозвішча чалавека, якому першаму прыпісваецца выкарыстанне гэтага герба — Пётр Дунін (хоць яго сапраўднае імя — Пётр Уластовіц).

Дунін-Марцінкевічы — прадстаўнікі старажытнага дваранскага роду

Калі верыць радаводу, складзенаму пісьменнікам, то сваім продкам ён называў таго ж Пятра Дуніна, які ў 1124 годзе нібыта прыбыў у Польшчу з Даніі. Але большасць дакументаў, якія тычацца ранніх пакаленняў гэтага роду, былі сфальсіфікаваныя ці, у лепшым выпадку, сумніўныя. Яны спасылаліся на справы судоў, фонды якіх ужо загінулі, і праверыць іх дакладнасць было немагчыма. А асноўная частка радаводу была проста перапісана з надрукаванага гербоўніка і тычылася зусім іншага роду, які жыў у іншым месцы. Безумоўна, бацька Вінцэнта Ян Марцінкевіч быў шляхціцам Вялікага Княства Літоўскага і займаў пасаду наваградскага чашніка (або падчашага). Але дакладных звестак пра дзеда і іншых продкаў пісьменніка не захавалася. Самы старажытны дакумент з рэальным радаводам продкаў нашага класіка, знойдзены мной, датуецца 1758 годам.

Продкі Дуніна-Марцінкевіча былі датчанамі

dunin_martinkevich_3.gif

Адно з самых папулярных тлумачэнняў паходжання прыдомка Дунін — гэта «датчанін», або на польскай мове «дуньчык». Доўгі час існавала легенда, што Пётр Уластовіц прыехаў з Даніі. Аднак цяпер гэтая версія практычна не разглядаецца польскімі навукоўцамі, і род Лебедзяў лічыцца карэнным родам, які жыў ў наваколлі горада Вроцлава. Легенду пра паходжанне Марцінкевіча ад Пятра Дуніна прывёў сам Вінцэнт пры доказе старажытнасці свайго роду. Паміж рэальным Вінцэнтам Марцінкевічам і Пятром Уластовіцам разрыў складае каля 500 гадоў, а ніякіх сур'ёзных доказаў, што яго продкі паходзяць ад яго, няма. Так што верагоднасць дацкага паходжання Марцінкевіча прыкладна такая, як у кожнага з нас.

Вінцэнт Марцінкевіч быў пляменнікам мітрапаліта Богуш-Сестранцэвіча

Гэты факт можна прачытаць практычна ў любым падручніку або энцыклапедыі. Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч займаў пасаду мітрапаліта ўсіх рымска-каталіцкіх цэркваў у Расіі больш за 50 гадоў і быў адным з самых уплывовых людзей у імперыі. Але на самай справе ў Вінцэнта не было крэўнага сваяцтва з ім. Яго бацька першым шлюбам быў жанаты на Людавіке Рыкачэўскай, сапраўднай пляменніцы мітрапаліта. Яна памерла да нараджэння Вінцэнта, які быў сынам Марцыяны Нядзвецкай — другой жонкі Яна Марцінкевіча. А вось дзеці ад першага шлюбу Ігнат і Францішка сапраўды былі унучатымі пляменнікамі мітрапаліта і таму, у адрозненне ад Вінцэнта, спадкавалі частку яго маёмасці, у тым ліку і вялікі дом у Санкт-Пецярбургу.

Бацька Вінцэнта быў са збяднелай шляхты

dunin_martinkevich_4.jpg

Практычна пры кожным згадванні пра бацьку Вінцэнта Яна Марцінкевіча сцвярджаецца, што ён ледзь не сам апрацоўваў арандаваны кавалачак зямлі. Аднак калі Марцінкевічы і былі арандатарамі, то зусім іншага маштабу — яны арандавалі цэлыя маёнткі. Так, ў 1790-х гадах Ян разам з братам Ігнатам арандавалі радзівілаўскія маёнткі Старчыцы і Новы двор на агульную суму 34 тысячы польскіх злотых, а гэта былі вялікія грошы! Да гэтых маёнткаў адносіліся сотні прыгонных, і ў Марцінкевіча не было патрэбы самастойна апрацоўваць зямлю і пасвіць кароў.
Узровень жыцця, а таксама становішча Марцінкевіча было даволі высокім. Доказ гэтаму — жаніцьба Ігната, старэйшага сына Яна Марцінкевіча, на князёўне Соф'і Кантэмір. Ці быў зяць Яна Марцінкевіча князь Дзмітрый Канстанцінавіч Кантэмір — апошні нашчадак Малдаўскага пасаду — багаты? Думаю, што калі сказаць, што ён быў незлічона багаты, гэта будзе не вялікім перабольшаннем. У 1803 годзе, як раз незадоўга да вяселля Марцінкевіча, стрыечны брат Кантэміра Васіль Пасек так ацэньваў яго стан: 16 тысяч душ і больш за 400 тысяч рублёў, якія знаходзяцца ў дзяржаўных пазыковых банках!
Аднак Соф'я неўзабаве памерла. Ігнат і другі раз ажаніўся на князёўне (на гэты раз на Лізавеце Валконскай) і атрымаў разам з ёй шырокія маёнткі ў Санкт-Пецярбургскай губерні, якія пасля перайшлі яго сынам.

Вінцэнт быў сіратой

Падаючы дакументы ў Мінскае дваранскі збор, Вінцэнт Марцінкевіч пісаў пра сябе «з дзяцінства асірацелы». У нашых даследчыкаў не было падстаў ў гэтым сумнявацца. Але сёння можна сцвярджаць, што ён не быў сіратой з дзяцінства. Яго маці памерла ва ўзросце 62 гадоў у фальварку Юзафова ў 1830-м, калі Вінцэнту ужо ішоў 23-і год. Пахавана яна на каталіцкіх могілках у Глуску. Ды і грошай ёй хапала не толькі на ежу, але і на тое, каб даваць іх у доўг суседзям. А вось бацька сапраўды памёр, калі Вінцэнту было ўсяго тры месяцы. Пасля гэтага матэрыяльнае становішча сям'і значна пагоршылася, хоць гэта яшчэ не была беднасць. Прычына і месца смерці бацькі Марцінкевіча пакуль невядомыя.

Вінцэнт выкраў непаўнагадовую

dunin_martinkevich_5.jpg


Сапраўды, у лістападзе 1831 года мінскі часовы ваенны губернатар граф Строганаў атрымаў прашэнне ад Марыяны з роду Чачотаў з гісторыяй пра тое, што малады Марцінкевіч выкраў яе 14-гадовую дачку. І нават больш: нібыта калі яна з бацькам прыйшла да яго на кватэру, каб забраць дзяўчынку, то ён накінуўся на яе з брытвай у руцэ і крычаў: «Кожнага, хто наблізіцца да яе, зарэжу да смерці!». Але расследаванне ўсталявала, што выкраданні не было і Юзэфа Бараноўская добраахвотна, па вялікім каханні паехала з Вінцэнтам ў размешчаную каля Мінска уніяцкую царкву ў Сенніцы, дзе яны абвянчаліся. Яна прадставіла метрыку, згодна з якой ёй было 16 гадоў. У выніку духоўнае кіраўніцтва дазволіла ім яшчэ раз звянчацца ўжо ў каталіцкім касцёле. Такім чынам, маладыя бралі шлюб двойчы.

Дунін-Марцінкевіч сядзеў у турме ў 1864-65 гадах

Гэта і так, і не так. У першы раз у сценах Мінскага турэмнага замка Вінцэнт Марцінкевіч апынуўся яшчэ ў 1835 годзе — у падазрэнні ў падробцы дакументаў. Крымінальныя гісторыі (да прыкладу, як на паперы, якой стараўся надаць стары выгляд, ён пісаў гарбатай розныя каралеўскія прывілеі, на якіх ставіў самастойна вырабленыя друку), пераследавалі нашага класіка доўга. Але пасля ўсіх расследаванняў уладам так і не ўдалося нічога даказаць, а сам Вінцэнт заўсёды адмаўляўся ад любых абвінавачванняў і не ішоў на супрацоўніцтва са следствам. У выніку максімум, чаго ўдалося дамагчыся следчым, гэта «пакінуць яго ў моцным падазроне». Свой чатырохмесячны арышт ён адбыў у Пішчалаўскім замку, на мінскай гаўптвахце, а таксама пад хатнім арыштам.
Падобна на тое, што насуперак сцвярджэнню «Вікіпедыі» другі яго тэрмін не быў такім працяглым. У знойдзеных мною спісах арыштантаў Мінскага турэмнага замка за 1865 год арыштант Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч не значыцца. Цалкам магчыма, што ён не ўяўляў сур'ёзнай небяспекі і мог утрымлівацца ў іншым месцы, у тым ліку нават пад хатнім арыштам. У тыя часы даволі шырока ўжывалася практыка водпуску бяспечных абвінавачаных пад заклад паручыцеляў.

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч быў рэвалюцыянерам

dunin_martinkevich_6.jpg


Удзел Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча ў паўстанні 1863 года і нават яго стаўленне да гэтага паўстання справа даволі цёмная. Яго дачка Каміла і нават другая жонка Марыя абвінавачваліся ў тым, што яны спявалі рэлігійныя гімны і падтрымлівалі арыштаваных. Самога ж Вінцэнта абвінавацілі ў тым, што напісаў верш «Гутарка старога дзеда» і падазрона раз'яжджаў па розных губернях.
Ніякіх канкрэтных абвінавачванняў дагэтуль няма, а сам Вінцэнт даказваў сваю лаяльнасць царскім уладам: «апытаных па абвінавачванні памешчык Марцінкевіч паказаў, што ён рашуча ніякага ўдзелу ў мецяжы не прымаў і ў абвяржэнне збудаваных на яго абвінавачванняў прапануе разгледзець усе яго сачыненні; у іх ён стараўся развіваць думкі аб злучэнні славян пад скіпетрам рускага імператара; у аповесці для сялян выдання 1855 года «Гапон» пераконваў сялянаў не ўхіляцца ад ваеннай службы і ўяўляў, што кожны, сумленна і рупліва выконваючы абавязак службы, можа дасягнуць добрай будучыні; затым услаўляў урад за клопат аб выхаванні ўсіх без канфіскацыі падданых... Так робячы на ​​працягу дваццаці гадоў, ён не мог змяніць свае перакананні ў апошні час. Затым брашуры пад назвай "Гутарка старога дзеда ён не складаў і нават ні ад каго пра яе не чуў; іншых якіх-небудзь твораў у супрацьурадавым духу таксама не пісаў; паміж сялянамі ня хаваўся і шкодных думак не распаўсюджваў...».
У выніку следчыя нічога з прад'яўленага яму так і не змаглі даказаць: «праведзеным раследаваннем не выяўлена юрыдычных доказаў да выкрыцця, але прымаючы пад увагу, што ў маёнтку Марцінкевіча Люцынка пры вобшуку знойдзены адна друкаваная і дзве літаграфіраванныя малітвы за Ойчызну, выдадзеныя без цэнзуры, што з сямейства Марцінкевіча жонка яго Марыя і дочкі Каміла і Цэзарына прымалі актыўны ўдзел у былых дэманстрацыях і спевах забароненага гімна, а апошняя, акрамя таго, насіла канфедэратку, і з іх паводле абвінавачанняў гэтым: Марыя Марцінкевіч знаходзіцца пад следствам... Хоць памешчык Вікенцій Марцінкевіч па абвінавачваннях гэтых падлягаў б высяленню з тутэйшага краю, але, у любові трываючы да старэчых яго гадоў, я меркаваў бы: яго, Марцінкевіча, пакінуць на месцы жыхарства, з аддачай на ​​даручальніцтва і з установай за ім паліцэйскага нагляду, а з ейнага маёнтка спагнаць ўзмоцнены 10-працэнтны збор ... »
Верш «Гутарка старога дзеда», які быў галоўным пунктам абвінавачвання, сёння лічыцца ананімным. А вось дачка Каміла за свае свавольствы (як называў іх сам Вінцэнт) адправілася ў Сібір на пасяленне.