«Бацька паміраў страшна і цяжка». Апошнія дні дыктатара

Са смерці Сталіна, якая здарылася 5 сакавіка, прайшло ўжо 70 гадоў, а яна да гэтага часу нараджае загадкі. «Люстэрка» расказвае, якія планы савецкі дыктатар выношваў перад смерцю, як прайшоў яго апошні дзень, чаму яму своечасова не аказалі дапамогу і ці было рэальна яго выратаваць.

«Марозны ранак <…> сакавіка 1953 года. У аўдыторыі № 16, дзе звычайна чыталіся агульнакурсавыя лекцыі, — мёртвая цішыня. Заходзіць выкладчык і трагічным голасам, скрозь слёзы паведамляе заўчасны скон на 74-м годзе… <…> Асноўная маса студэнцтва глыбока і шчыра перажывала гэтую смерць, успрымаючы яе як трагедыю для краіны. Прыкладна такое пачуццё, не буду крывіць душой, ахапіла тады і мяне», — перадае ў мемуарах атмасферу тых дзён Міхаіл Гарбачоў. Са смерці Сталіна, якая здарылася 5 сакавіка, прайшло ўжо 70 гадоў, а яна да гэтага часу нараджае загадкі. Расказваем, якія планы савецкі дыктатар выношваў перад смерцю, як прайшоў яго апошні дзень, чаму яму своечасова не аказалі дапамогу і ці было рэальна яго выратаваць.

Падрыхтоўка да рэпрэсій — і новай вайны

У масавай свядомасці рэпрэсіі перш за ўсё асацыююцца з трыццатымі гадамі. У рэальнасці яны не спыняліся нават падчас вайны, а пасля яе заканчэння выйшлі на новы віток. Апошнія гады жыцця Сталіна прайшлі ў надзвычай напружаным стане для савецкай эліты: «правадыр усіх народаў» рыхтаваўся да чарговай кадравай чысткі і новай вайны — гэтым разам з ЗША.
У 1951 годзе міністрам дзяржбяспекі СССР (МДБ было папярэднікам КДБ) стаў Сямён Ігнатаў, прафесійны партапаратчык, які незадоўга да гэтага два гады працаваў у Беларусі (у 1947−1949 гадах быў сакратаром, потым другім сакратаром мясцовай кампартыі). Сувязяў і прафесійнага досведу ў новай для сябе сферы ён не меў, а таму без пярэчанняў слухаўся Сталіна. Гэта радніла яго з Мікалаем Яжовым, які ўзначаліў НКУС перад перадваенным Вялікім тэрорам у сярэдзіне 1930-х гадоў.
Менавіта за Ігнатавым пачалі раскручвацца дзве буйныя палітычныя справы: «справа дактароў» (пераважна габрэяў па нацыянальнасці), а таксама «Мінгрэльская справа» (народнасць, якая жыла на тэрыторыі Грузіі). У абодвух працэсах была свая логіка. Пасля вайны пачалі нарастаць супярэчнасці з ЗША. У гэтых умовах габрэі ўспрымаліся як пятая калона ў будучым супрацьстаянні. А вось другая справа была наўпрост скіраваная супраць магутнага Лаўрэнція Берыі, аднаго з паплечнікаў правадыра, у мінулым — кіраўніка спецслужбаў.
«Берыя па нацыянальнасці мегрэл. За расследаваннем Сталін сачыў асабіста. Калі яму дакладвалі пра ход справы, ён не раз недвухсэнсоўна „раіў“ следчым: „Шукайце Вялікага мегрэла“», — пісаў Сяргей Хрушчоў, сын кіраўніка СССР.
У тыя гады Берыя так баяўся арышту, што стараўся адказваць па тэлефоне сцісла, «так» ці «не», ведаючы, што яго праслухоўваюць. Ён быў не адзінай патэнцыйнай ахвярай будучай чысткі. У 1952-м Сталін публічна раскрытыкаваў сваіх даўніх паплечнікаў Анастаса Мікаяна і Вячаслава Молатава — апошні лічыўся яго правай рукой, падпісваў знакаміты пакт з нацысцкім міністрам замежных справаў Рыбентропам і быў ледзь не пераемнікам савецкага правадыра. За тры гады да гэтага спецслужбы пасадзілі жонку Молатава, ён трапіў у няласку. Цяпер жа гэты статус быў агучаны публічна. Такім чынам Сталін пазбаўляўся ад старой гвардыі і рабіў стаўку на новае пакаленне партыйных чыноўнікаў.

Новы віток рэпрэсій рыхтаваўся невыпадкова. У студзені 1951 года ў Маскве прайшла нарада генеральных сакратароў кампартый і ваеннага кіраўніцтва дзяржаваў усходняга блока. Савецкія дакументы пра яго дагэтуль засакрэчаныя, але свае запісы пакінулі некаторыя замежныя ўдзельнікі сустрэчы. Паводле іх, Сталін паведаміў тады, што збіраецца захапіць Заходнюю Еўропу і зробіць гэта прыкладна праз тры гады. На краіны савецкага лагера клаліся дадатковыя выдаткі. Напрыклад, Венгрыя да канца 1953 года мусіла займець войска ў 150 тысяч чалавек. З улікам будучай мабілізацыі гэтая краіна мусіла выставіць 400 тысяч байцоў. Усяго ўзброеныя сілы Польшчы, Венгрыі, Чэхаславакіі, Румыніі і Балгарыі ў мірны час трэба было давесці да 1,4 млн, з рэзервам — да 3 млн.
Але ў разгар падрыхтовак Сталін памёр. Рэпрэсіі адмянілі, вайны не здарылася. Чым не падстава западозрыць змову паплечнікаў, якія хацела сабе крыху спакайнейшага жыцця?

«Снедаў гадзіны ў дзве дня, абедаў гадзін у восем вечара»

У 1953-м Сталіну было 73 (ці 74) гады. Узрост паважаны, але не крытычны пры магчымасцях крамлёўскай медыцыны. Дастаткова сказаць, што паплечнік правадыра Лазар Кагановіч пражыў 97 гадоў, згаданы Вячаслаў Молатаў — 96. Памерлыя перад развалам Саюза, яны заставаліся вернымі сталіністамі, якія не адчувалі ніякіх сумневаў у неабходнасці рэпрэсій.
Але яны правялі апошнія дзесяцігоддзі жыцця на пенсіі, прытрымліваючыся рэжыму. Сталін жа ставіўся да апошняга з адкрытай пагардай. «Амаль кожны вечар раздаваўся мне званок: „Прыязджайце, паабедаем“. Гэта былі страшныя абеды, — пісаў у мемуарах „Воспоминания. Время. Люди. Власть“ Мікіта Хрушчоў. — Вярталіся мы дадому раніцай, а мне ж трэба на працу выходзіць. Я стараўся паспяваць да 10 гадзін, а ў абедзенны перапынак спрабаваў паспаць, бо заўсёды вісела пагроза: не паспіш, а ён выкліча, і будзеш потым у яго драмаць. Для таго, хто драмаў у Сталіна за сталом, гэта заканчвалася дрэнна. <…> Апошнія гады не абыходзілася без таго, каб піць, піць, піць».
Дарэчы, па такім жа раскладзе — няспанне ўсю ноч — працавалі начальнікі па ўсім Саюзе, бо правадыру ў любы момант магла спатрэбіцца даведка або адказ на ўдакладняльнае пытанне. Сам Сталін пры гэтым мог спаць да 10−11 раніцы. Такім чынам ён замяняў дзень ноччу. «Прылаўчыцца да яго побыту было немагчыма: ён снедаў гадзіны ў дзве дня, абедаў гадзін у восем вечара і позна заседжваўся за сталом ноччу — гэта было для мяне непасільна, нязвыкла», — пісала ў мемуарах «Двадцать писем к другу» яго дачка Святлана Алілуева, якая пасля вайны адпачывала з ім на поўдні.
Да нармальнага рэгламентаванага васьмігадзіннага працоўнага дня з перапынкам на абед вярнуліся толькі пасля смерці дыктатара.
У дадатак Сталін курыў, любіў тлустую і вострую ежу, а яшчэ яму не падабалася абследавацца і лячыцца. З 1937-га ён гадамі не хадзіў у адпачынак, зарабіў сабе пасля вайны першы інсульт — і ўвосень 1946-га ўпершыню пасля доўгага перапынку з’ехаў адпачываць. Яго адпачынак падоўжылі да трох месяцаў. Але ад сваіх звычак савецкі лідар не адмовіўся.

Дачка Святлана бачыла яго апошні раз 21 снежня 1952 года, на дзень нараджэння. «Ён кепска выглядаў у той дзень. Відаць, ён адчуваў прыкметы хваробы, можа быць, гіпертаніі — бо нечакана кінуў курыць (у яго пачаліся болі ў лёгкіх, было цяжка дыхаць. — Заўв. рэд.) і вельмі ганарыўся гэтым — курыў ён, напэўна, не менш за пяцьдзясят гадоў. Відавочна, ён адчуваў павышаны ціск, але дактароў не было. [Асабісты доктар] Вінаградаў быў арыштаваны, а больш ён нікому не давяраў і нікога не падпускаў да сябе блізка. Ён прымаў сам нейкія пілюлі, капаў у шклянку з вадой некалькі кропель ёду — аднекуль браў ён сам гэтыя фельчарскія рэцэпты; але ён сам жа рабіў недапушчальнае: праз два месяцы, за суткі да ўдару, ён быў у лазні, пабудаванай у яго на дачы ў асобным доміку, і парыўся там, па сваёй старой сібірскай звычцы. <…> Дзіўна — у яго чырвоны колер твару, хоць ён звычайна заўсёды быў бледны, відавочна, быў ужо моцна павышаны ціск)», — пісала яна ў мемуарах.
Сапраўды, гіпернедаверлівы Сталін загадаў арыштаваць свайго доктара Уладзіміра Вінаградава, спецыяліста па сардэчна-сасудзістых захворваннях, і застаўся без якой-кольвек сур’ёзнай медыцынскай дапамогі.

Першае ўражанне. Дзень смерці Сталіна

У канцы лютага 1953 года з правадыром сустрэўся генерал разведкі Павел Судаплатаў.«Тое, што я ўбачыў, мяне ўразіла, — прызнаваўся ён у мемуарах „Разведка и Кремль. Записки нежелательного свидетеля“. — Я ўбачыў стомленага старога. Сталін вельмі змяніўся. Яго валасы моцна парадзелі, і хоць ён заўсёды гаварыў павольна, цяпер ён відавочна вымаўляў словы нібы праз сілу, а паўзы паміж словамі сталі даўжэйшыя. Мабыць, чуткі пра два інсульты былі дакладныя: адзін ён перанёс пасля Ялцінскай канферэнцыі, а другі — напярэдадні сямідзесяцігоддзя, у 1949 годзе».

Падзеі на «Бліжняй дачы»

Апошні раз Сталін быў у добрым здароўі ў ноч з 28 лютага на 1 сакавіка 1953 года. У апошні дзень зімы ён разам са сваімі паплечнікамі паглядзеў у Крамлі фільм, а затым адправіўся на «Бліжнюю дачу», дзе жыў. Разам з ім туды паехалі Лаўрэнцій Берыя, Мікіта Хрушчоў, Георгій Малянкоў і Мікалай Булганін.
«Паехалі, павячэралі. Вячэра зацягнулася. Сталін называў такую вечаровую, вельмі познюю вячэру абедам. Мы скончылі яе, напэўна, у пяць ці шэсць раніцы. Звычайны час, калі заканчваліся яго „абеды“. Сталін быў нападпітку, у вельмі добрым настроі. Нішто не сведчыла, што можа здарыцца нейкая нечаканасць. Калі выходзілі ў вестыбюль, Сталін, як звычайна, пайшоў праводзіць нас. Ён шмат жартаваў, замахнуўся, здаецца, пальцам, і ткнуў мяне ў жывот, назваўшы Мікітам. Калі ён бываў у добрым настроі, то заўсёды называў мяне па-ўкраінску Мікітам. Развіталіся мы і раз’ехаліся», — пісаў у мемуарах Хрушчоў.
Раніцай ахова прачнулася як звычайна і пачала чакаць указанняў. Але ў 11 ці 12 дня Сталін са сваіх пакояў не выйшаў. Ахова занепакоілася. Але заходзіць да правадыра без дазволу забаранялася, а падставы не было.
Пасля 18 гадзін — нагадаем, усё было 1 сакавіка — у пакоі нарэшце зайшлі: з ЦК прывезлі пошту, якую трэба было ўручыць. У літаратуры сустракаецца адразу некалькі варыянтаў, хто менавіта зайшоў да Сталіна. Часцей за ўсё фігуруюць два імені: памочніка каменданта Пятра Лазгачова і ахоўніка Міхаіла Старасціна. Зрэшты, хто з іх, не так прынцыпова. Важна тое, што гэты чалавек убачыў: Сталін бездапаможна ляжаў на падлозе.

Першым паказанні супрацоўнікаў «Бліжняй дачы» апублікаваў гісторык-публіцыст Дзмітрый Валкагонаў у сваім двухтомніку «Триумф и трагедия». Ён скарыстаўся матэрыяламі неапублікаваных успамінаў Аляксея Рыбіна. Калісьці гэты чалавек быў ахоўнікам Сталіна, з сярэдзіны 1930-х служыў начальнікам службы бяспекі Вялікага тэатра. У 1977-м Рыбін сабраў групу супрацоўнікаў аховы, якія знаходзіліся на дачы ў сакавіку 1953-га (самога яго там не было), і запісаў іх успаміны. Таксама Валкагонаў пагаварыў з самім Рыбіным. На падставе гэтых звестак ён напісаў наступнае:
«Старасцін прайшоў некалькі пакояў, запальваючы па дарозе святло, і, уключыўшы асвятленне ў малым сталовым пакоі, адхіснуўся, убачыўшы, што на падлозе ляжыць Сталін у піжамных штанах і ніжняй кашулі. Ён ледзь змог падняць руку, паклікаўшы да сябе Старасціна, але сказаць нічога не змог. У вачах былі жах, страх і маленне. На падлозе ляжала „Праўда“, на стале адкрытая бутэлька „Баржомі“. Мабыць, тут Сталін ляжаў ужо даўно, бо святло ў сталовым пакоі не было ўключанае».
Тэрмінова выклікалі дапамогу, Сталіна дапамаглі перакласці на канапу. Акурат у гэты момант правадыр заснуў.
Датэлефанаваліся да міністра дзяржбяспекі Ігнацьева. Той вырашыў перастрахавацца і пераадрасаваў яго Берыю і Малянкову. З апошнім удалося пагаварыць, да Берыі датэлефанавацца не ўдалося. А Малянкоў без калегі нічога вырашаць не хацеў, каб яго не абвінавацілі ў самаўпраўстве.
Тым часам абслугоўвальны персанал перанёс Сталіна ў вялікі сталовы пакой і паклаў на вялікую канапу, дзе, на іх думку, было больш паветра.

Паплечнікі правадыра нікуды не спяшаліся. Толькі ў 3 гадзіны ночы 2 сакавіка Малянкоў, Берыя, Хрушчоў і Булганін — акурат тыя, хто прысутнічаў на апошняй вячэры, — прыехалі на дачу. Хрушчоў сцвярджаў у мемуарах, што заходзіць да Сталіна яны не сталі. А вось ахоўнікі ўспаміналі, што Малянкоў і Берыя ўсё ж падняліся. «Малянкоў зайшоў да Сталіна, які паміраў, у шкарпэтках і з новымі чаравікамі, якія ён засунуў чамусьці падпахі (мабыць, каб не рыпелі)», — цытуе ўспаміны Валкагонаў.
Але Берыя, убачыўшы, што Сталін спіць, абвінаваціў персанал у тым, што яны зарана паднялі паніку. Адзін з ахоўнікаў, Міхаіл Эсько, агучыў цікавую версію, што Берыя мог палічыць правадыра п’яным. А таму і запатрабаваў пакінуць яго ў спакоі.
Паплечнікі Сталіна з’ехалі. Неўзабаве ахоўнікі зноў патэлефанавалі ім з дачы — стан правадыра не паляпшаўся. І толькі 2 сакавіка, каля 8 раніцы, на дачу зноў прыбылі паплечнікі — гэтым разам з дактарамі. Неўзабаве да Сталіна пусцілі і родных.
«Я адчувала толькі адно — што ён памрэ. У гэтым я не сумнявалася ні хвіліны, хоць яшчэ не гаварыла з дактарамі, — проста я бачыла, што ўсё вакол, увесь гэты дом, усё ўжо памірае ў мяне на вачах. І ўсе тры дні, праведзеныя там, я толькі гэта адно і бачыла, і мне было ясна, што іншага канца быць не можа. У вялікай зале, дзе ляжаў бацька, тоўпілася маса народу. Незнаёмыя дактары, якія ўпершыню ўбачылі хворага (акадэмік У. М. Вінаградаў, які шмат гадоў назіраў бацьку, сядзеў у турме), жудасна мітусіліся вакол. Ставілі п’яўкі на патыліцу і шыю, здымалі кардыяграмы, рабілі рэнтген лёгкіх, медсястра няспынна рабіла нейкія ўколы, адзін з дактароў бесперапынку запісваў у журнал ход хваробы. Усё рабілася як трэба. Усе мітусіліся, ратуючы жыццё, якое ўжо нельга было ўратаваць. Дзесьці засядала спецыяльная сесія Акадэміі медыцынскіх навук, вырашаючы, што б яшчэ зрабіць. У суседняй невялікай зале бесперапынна раіўся нейкі яшчэ медыцынскі савет, які таксама вырашаў, як быць. Прывезлі ўстаноўку для штучнага дыхання з нейкага НДІ, і з ёй маладых спецыялістаў — акрамя іх, відаць, ніхто б не здолеў ёю скарыстацца. Грувасткі агрэгат так і прастаяў без справы, а маладыя дактары ашалела азіраліся вакол, цалкам прыгнечаныя тым, што адбываецца», — успамінала Святлана Алілуева.

«Агонія была страшнай»

Увечары 5 сакавіка, калі Сталін быў яшчэ жывы, прайшло сумеснае паседжанне ЦК КПСС, Савета Міністраў СССР і Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР. У Прэзідыуме селі не толькі найбліжэйшыя паплечнікі Сталіна, якія карысталіся яго прыязнасцю ў апошні год жыцця, але і Молатаў з Мікаянам, якія зазналі няласку.
Першым выступіў Георгій Малянкоў, на той момант першы намеснік Сталіна ва ўрадзе. Яго прамова «зводзілася да таго, што таварыш Сталін працягвае змагацца са смерцю, але стан яго настолькі цяжкі, што нават калі ён пераможа смерць, то не зможа працаваць вельмі працяглы час. А на такі час немагчыма пакідаць краіну без паўнапраўнага кіраўніцтва», — успамінаў пісьменнік Канстанцін Сіманаў у кнізе «Глазами человека моего поколения: Размышления о И. В. Сталине» (ён прысутнічаў на тым паседжанні).

Потым Малянкоў перадаў слова Берыю, які прапанаваў прызначыць свайго саюзніка кіраўніком урада, а таксама правёў дзяльбу партфеляў. Нагадаем, увесь гэты час Сталін яшчэ быў жывы.
«У мяне было яшчэ адно адчуванне, якога я спрабаваў пазбавіцца і не мог: у мяне было адчуванне, што людзі, старыя чальцы Палітбюро, якія з’явіліся адтуль, з задняга пакоя ў Прэзідыуме, выйшлі з нейкім затоеным, не праяўленым вонкава, але бачным па іх адчуваннем палёгкі. Гэта неяк прарывалася ў іх тварах, — мабыць, за выключэннем твару Молатава — нерухомага, нібы скамянелага. Што ж да Малянкова і Берыі, якія выступалі з трыбуны, то абодва яны гаварылі жыва, энергічна, па-дзелавому. Нешта ў іх галасах, у іх паводзінах не адпавядала прэамбулам, якія папярэднічалі тэксту іх выступаў, і такім жа сумным канцоўкам гэтых выступаў, звязаным з хваробай Сталіна. Было такое адчуванне, што вось там, у Прэзідыуме, людзі вызваліліся ад чагосьці, што ціснула на іх, звязвала іх. Яны былі нейкія распавітыя, ці што. Можа, я думаў не тымі словамі, якімі я цяпер пішу пра гэта, нават напэўна. Я думаў асцярожней і менш упэўнена. Але несумненна, што я пра гэта думаў. У аснове сваёй гэта не сённяшнія, а тагачасныя адчуванні, якія запомніліся потым на ўсё жыццё», — успамінаў Сіманаў.

«Справа лекараў». Сталінскі антысемітызм як дыягназ расійскага грамадства

Тым часам Сталін паміраў на дачы. «Бацька паміраў страшна і цяжка. Дыханне ўсё пачашчалася і пачашчалася. Апошнія дванаццаць гадзін ужо было ясна, што кіслароднае галаданне павялічваецца. Твар пацямнеў і змяніўся, паступова яго рысы рабіліся непазнавальнымі, вусны пачарнелі. Апошнія гадзіну ці дзве чалавек проста павольна задыхаўся. Агонія была страшнай. Яна душыла яго ва ўсіх на вачах. У нейкі момант — не ведаю, ці так насамрэч, але так здавалася — відавочна, у апошнюю ўжо хвіліну, ён раптам расплюшчыў вочы і абвёў імі ўсіх, хто стаяў вакол. Гэта быў жудасны позірк, ці то вар’яцкі, ці то гнеўны і поўны жаху перад смерцю і перад незнаёмымі тварамі дактароў, што схіліліся над ім. Позірк гэты абышоў усіх за нейкую долю хвіліны. І тут — гэта было незразумела і страшна, я дагэтуль не разумею, але не магу забыць — тут ён падняў раптам уверх левую руку (якая рухалася) і ці то паказаў ёю кудысьці ўверх, ці то пагразіў усім нам. Жэст быў незразумелы, але пагрозлівы, і невядома, да каго і да чаго ён адносіўся… У наступны момант душа, зрабіўшы апошні высілак, вырвалася з цела», — успамінала яго дачка Святлана.
На гадзінніку было 21:50 5 сакавіка 1953 года.

Ці быў шанец на выратаванне?

Грамадзянам пра смерць Сталіна расказалі на наступны дзень.
Паводле Алілуевай, «калі ўсё было скончана, [Берыя] першым выскачыў у калідор, і ў цішыні залы, дзе ўсе стаялі моўчкі вакол смяротнай пасцелі, быў чуваць яго гучны голас, які не хаваў трыумфу: „Хрусталёў! Машыну!“» (менавіта так назаве свой знакаміты фільм, прысвечаны таму часу, кінарэжысёр Аляксей Герман).
Можа, вось ён, галоўны змоўшчык, які выдаў сябе? І тады мы можам гаварыць пра паўнавартаснае забойства «правадыра народаў»? Усё ж такі не. Канспіралагічных тэорый шмат, але ніякіх доказаў з апорай на дакументы не існуе.

Умоўны лад у гісторыі вельмі недарэчны. Але відавочна адно: калі б правадыру пачалі аказваць дапамогу не 2-га, а 1-га сакавіка, у запасе былі б суткі. Калі б дактароў паклікалі раней, магчыма, Сталін меў бы вялікія шанцы выжыць. Але такой магчымасці яму ніхто не даў. У выніку ён памёр натуральным чынам ад трэцяга інсульту і сукупнасці фактараў, пра якія ішла гаворка ў гэтым тэксце.

«Дзеці, плачце!..»

Ці можна казаць, што паплечнікі моцна паспрыялі адыходу Сталіна на той свет? Ёсць вялікая спакуса абвінаваціць іх у неаказанні дапамогі, што прывяло да смерці. Але гады побач з дыктатарам прымусілі іх дзейнічаць асцярожна і не браць на сябе адказнасць у выпадках, за якія потым можна было атрымаць па шапцы. Таму савецкі правадыр, хутчэй, стаў ахвярай створанай ім сістэмы.
Сталін памёр, і практычна адразу пачаўся першы, асцярожны дэмантаж яго палітыкі. Паплечнікі правадыра не былі дэмакратамі, якія думалі пра дабро народа. У кожнага з іх рукі былі па локаць у крыві — інакш дабрацца да вяршыні ўлады ў СССР тады было немагчыма. Але працягу рэпрэсій ніхто не хацеў. У выніку пасля смерці Сталіна масавыя арышты спыніліся адразу ж. Як выключэнне, у тым жа 1953-м быў затрыманы Лаўрэнцій Берыя і ўдзельнікі яго каманды. Але пасля таго як іх расстралялі, пераклаўшы на іх усю адказнасць за тэрор, масавыя забойствы спыніліся.
Савецкі Саюз не стаў у адзін момант дэмакратычнай краінай. Пачаўся павольны пераход ад таталітарызму да аўтарытарнага рэжыму з кропкавымі і прэвентыўнымі рэпрэсіямі, якія, зрэшты, не спыняліся да канца існавання СССР. Але масавым рэпрэсіям сталінскага ўзору быў пакладзены канец.