Культурная спадчына Уніяцкай царквы ў Беларусі

Духоўная пераарыентацыя на Усход, закліканая ўзмацніць палітычную інтэграцыю Беларусі ў склад Расійскай імперыі, суправаджалася знішчэннем культурнага набытку уніяцтва. Нішчылася любая мясцовая даўніна, якая не была падобная да расійскай.

Бібліятэкі і архівы

Пачатак сапраўднай вайны супраць спадчыны уніяцкай царквы быў пакладзены ў 1833–1834 гадах, хаця заканадаўчая база падводзілася раней. Пачалі з ліквідацыі базыльянскіх манастыроў і іх навучальных устаноў, якія мелі багатыя бібліятэкі і архівы. У 1828 годзе была зачынена свецкая базыльянская вучэльня ў Жыровіцкім манастыры, у 1835-м — знакамітая сваімі выхаванцамі Барунская базыльянская школа.

З кнігазбору і архіву базыльянаў гродзенскага Барыса-Глебскага (Каложскага) манастыра больш за тысячу тамоў кніг у 1870-я гады былі перададзены ў Віленскую публічную бібліятэку, а стосы царкоўных дакументаў утварылі асобны фонд Беларускага дзяржаўнага гістарычнага архіву ў Гродна.

Паперы Тадулінскага манастыра захоўваюцца сёння ў Нацыянальным гістарычным архіве Рэспублікі Беларусь у Мінску. А колькі манастырскіх кніжных і дакументальных багаццяў было тады расфармавана, перавезена, згублена, спарахнела ў скляпах і на гарышчах, папсавана пацукамі, спалена. Усяго ў 1835 годзе было скасавана 36 кляштараў з 81-го больш ці менш значнага духоўна-культурнага асяродку нашага краю.

Храмы і абрады

Культавыя пабудовы, заснаваныя ў XVII–XVIII стагоддзях як уніяцкія, пераводзіць на праваслаўныя пачалі яшчэ ў канцы XVIII стагоддзя. Гэты працэс ішоў у тры этапы і супадаў з урадавымі наступамі на унію ў 1780, 1794–1796 і 1830-х гадах.

Бывала, вернікам часова ўдавалася адстаяць храмы. Адданасцю сваёй святыні ўвайшлі ў гісторыю сяляне вёскі Свяцілавічы. У 1800 годзе раз’юшаны натоўп узброеных дубінамі людзей выштурхаў за вясковую ваколіцу праваслаўных місіянераў і прадстаўнікоў губернскай улады, што прыбылі для пераасвячэння храма. У 1822 годзе свяцілавіцкія уніяты зноў не дапусцілі місіянераў, хоць на дапамогу ім прыбыла паліцыя. Вяскоўцы заявілі, што з’яўляюцца фундатарамі гэтай царквы, пабудавалі яе ў памяць продкаў і наважаны памерці пры ёй, але ў іншую веру не аддадуць. Імператарскім загадам іх часова пакінулі ў спакоі.
Распараджэннем грэка-уніяцкай калегіі 1830 года ва уніяцкай царкве аднаўляўся ўсходні абрад. 7 лютага 1834 года была прынята пастанова пераабсталяваць храмы на ўсходні лад, забяспечыць іх кнігамі маскоўскага друку, ліквідаваць запазычанні ў заходнехрысціянскім духу. Выконваючы іх, біскуп Іосіф Сямашка ў 1835 годзе загадаў на працягу года ўстанавіць у цэрквах іканастасы, у якіх уніяцкім абразам не было месца. Дзеля гэтага з расійскіх губерняў былі выкліканы мастакі і майстры.

Пераабсталяванне царкоўнага інтэр’ера

Пераабсталяванне храмаў паводле праваслаўных канонаў сустрэла непрыняцце, а то і абурэнне людзей. Людзі не разумелі, чаму тое, што яшчэ ўчора шанавалася, лічылася святым, сёння прыгнятаецца і забараняецца. І супраціўляліся як маглі. У 1834 годзе рэзка скарацілася наведвальнасць сялянамі Голдаўскай царквы Лідскага павета пасля ўсталявання ў ёй новага іканастаса. Многія пайшлі ў суседнюю Баброўскую царкву, дзе захаваўся ранейшы інтэр’ер.
У 1836 годзе насельнікі маёнтка Рэчыцы Пінскага павета, «не быв вразумлены приходским своим священником Хлебцевичем о долженствующем быть устроении в церквах унияцких иконостасов», адсунулі да сцяны пастаўлены пасярод алтара сталец і падрыхтаваныя для іканастаса рамы. Як заўсёды ў такіх выпадках, на месца «надзвычайнага здарэння» прыбывалі чыноўнікі і ад імя губернатара даводзілі сялян да розуму.
Да Рэчыцкай царквы было прыпісана больш за 600 вяскоўцаў, 238 з іх пасля адпаведнай апрацоўкі губернатарскімі пасланцамі «выказалі жаданне» далучыцца да праваслаўя. Астатнія засталіся адданымі уніі і яе каштоўнасцям. У Дзяржаўным гістарычным архіве Літвы захавалася справа «Аб разбурэнні прыхаджанамі Рэчыцкай царквы іканастаса. 1836 год».

Супраціў святароў

Святароў абавязвалі даць распіскі аб адказнасці за пераабсталяванне храмаў на грэка-рускі манер, што таксама выклікала процідзеянне. Вайсковы начальнік Вілейскага і Дзісенскага паветаў у 1836 годзе дакладаў полацкаму архібіскупу В. Лужынскаму, што толькі ў адной трэці цэркваў Дзісеншчыны зроблены іканастасы, а стальцоў і ў пятай долі няма з-за ўпартасці святароў, якія з розных прычынаў ухіляюцца ад збудавання іканастасаў, не даюць знішчаць лаўкі і званочкі, і гэтаму спрыяюць благачынныя.

Некаторыя святары далі распіскі, што не ў стане пабудаваць іканастасы з-за беднасці прыхаджан і адсутнасці царкоўных грошай. Тады абавязалі абшарнікаў унесці патрэбную суму, але святары адмовіліся ад такой дапамогі. Сярод «самых шкодных святароў» архівы захавалі імя Антона Самовіча, які не прымаў ад паноў грошы на іканастас, выконваў набажэнства па-ранейшаму ды распаўсюджваў чуткі, што ўладкаванне царквы на ўсходні абрад — гэта выдумка губернатара. Хутка ён быў асуджаны на двухтыднёвую епітым’ю і змешчаны з пасады.
Даволі шматлікім было апазіцыйнае духавенства ў Літоўскай епархіі, на захадзе Беларусі. Слонімскі земскі спраўнік даносіў у 1834 годзе ў Літоўскую духоўную кансісторыю на любішчыцкага святара Гамаліцкага, які, спасылаючыся на старасць і хваробы, адмаўляўся пераабсталёўваць сваю царкву.
З-за супраціву духавенства і насельніцтва ўвядзенне іканастасаў у Гродзенскай губерні зацягнулася, у сувязі з чым яе кіраўніцтва патрабавала ад чыноўнікаў і паліцыі «асаблівай на гэты конт клапатлівасці». Мясцовым уладам давялося ўзмацніць ціск на святароў, прыхаджан і абшарнікаў.
Актыўны ўдзел свецкай адміністрацыі ў гэтых мерапрыемствах выклікаў у грамадстве хвалю падазрэнняў, што праводзіцца чарговая кампанія грамадзянскіх уладаў. Архібіскуп Сямашка вымушаны быў абвяргаць гэтыя чуткі і тлумачыць, што рэформа здзяйсняецца епархіяльнымі ўладамі, якія дзейнічаюць «ни своим домыслом, ни самовольно», але выконваюць манаршую волю, выказаную ва ўказе 22 красавіка 1828 года.
У 1837 годзе ваенных начальнікаў паветаў абавязалі сачыць і даваць штомесячныя справаздачы пра пераабсталяванне храмаў. Тым не менш, той жа восенню з Берасцейскага павета даносілі, што ў вёсках Астрамечы, Косіцы, Камяніца Жыровіцкая «за многим настаиваннем успеха не видно». У шэрагу цэркваў не было мясцовых абразоў, якія б замянілі выкінутыя уніяцкія. Апошнія часцей за ўсё замяняліся на творы расійскіх мастакоў. Вандруючы па Маскве ды Пецярбургу ў 1841 годзе з крыжам Ефрасінні Полацкай, які да гэтага быў святыняй уніятаў, полацкі архібіскуп сабраў там вялікія ахвяраванні на пераабсталяванне храмаў сваёй епархіі.

Знішчэнне «лацінскіх скажэнняў»

Ачышчэнне уніяцкай царквы ад «лацінскіх скажэнняў» прадугледжвала знішчэнне скульптураў, бо праваслаўе не прызнала аб’ёмных выяваў біблейскіх персанажаў. Але пакланенне былых уніятаў выявам святых анёлаў адзначана нават у другой палове XIX стагоддзя. Да 1865 года ў капліцы Моўчадскай царквы Слонімскага павета была скульптура Антонія Падуанскага вышынёй у рост чалавека, якую працягвалі шанаваць праваслаўныя вернікі. Па загаду ўладаў яе прыбралі, і на гэта месца паставілі абраз прападобнага Антонія. «Літоўскія епархіяльныя ведамасці» за 1894 год паведамілі, што і цяпер народ па-ранейшаму прыходзіць сюды да Антонія Падуанскага і з глыбокай пашанай паглядае ў акно царкоўнага склепа, з якога відаць кавалкі статуі.
Рэшткі уніяцкай атрыбутыкі (скульптуры, абразы, бакавыя стальцы з падсвечнікамі ды «пушкі») у наваствораных праваслаўных храмах выклікалі незадавальненне свецкіх і духоўных уладаў. Аглядаючы ў 1865 годзе Гродзенскую губерню, генерал-губернатар Каўфман аддаў загад адправіць рэчы уніяцкага царкоўнага побыту ў Літоўскую духоўную кансісторыю. Але мітрапаліт Іосіф Сямашка, зрабіўшы кар’еру на «ўз’яднанні», сакрэтна загадаў знішчыць іх пад наглядам благачынных.
У 1870 годзе духоўнае начальства выявіла ў шэрагу цэркваў Дзісенскага павета розныя скульптурныя выявы. Мітрапаліт Макары, наступнік Іосіфа, загадаў пазбавіцца іх спакваля, карыстаючыся, напрыклад, рамонтам або афарбоўкай царквы. Аднак «рэшткі лацінства» заставаліся і пазней. Вынесеныя на загад епархіяльнага начальства з прыходскіх храмаў, многія ўпрыгожванні знайшлі прытулак у прыпісных і могільнікавых цэрквах.
Частка маёмасці уніяцкіх храмаў (абразы, культавыя рэчы, царкоўная вопратка, харугвы, кнігі) была вывезена ў суседнія касцёлы і там захоўвалася. Але пасля паўстання 1863 года пачынаецца наступ і на каталіцтва. Любая знойдзеная там рэч з адзнакамі ўсходняй абраднасці магла стаць падставай для пераводу яго ў царкву. Таму ксяндзы пачалі знішчаць гэтыя «кампраметуючыя» рэчы: у 1860-я гады, напрыклад, іх палілі ў Дзісне і Друі, у 1880-я — у мястэчку Гарманавічы (Дзісенскага павета).
Яшчэ ў пачатку XX стагоддзя ў царкоўных званіцах, скляпах, у пыле і брудзе, у спарахнелых шафах і скрынях рызніц знаходзілася шмат розных старажытных рэчаў: драўляных скульптур, кніг, абразоў.
На працягу больш як двух стагоддзяў працай шэрагу пакаленняў беларускага народу былі створаныя самабытныя каштоўнасці, звязаныя з дзейнасцю уніяцкай царквы. Яны сталі часткай нашай нацыянальнай культурнай спадчыны, але, на жаль, не знайшлі разумення і прыняцця тых, хто ў XIX стагоддзі ўсталяваў на беларускай зямлі вяршэнства праваслаўя.

Духоўная пераарыентацыя на Усход, закліканая ўзмацніць палітычную інтэграцыю Беларусі ў склад Расійскай імперыі, суправаджалася знішчэннем культурнага набытку уніяцтва. Нішчылася любая мясцовая даўніна, якая не была падобная да расійскай. Пры гэтым не толькі вынішчалася уніяцкая традыцыя, але і перапісвалася наша гісторыя.

Новаўтвораныя храмы

Царкоўныя дзеячы і даследчыкі таго часу звярнулі ўвагу на беднасць, убоства, трухлявасць новаўтвораных храмаў, замест базыльянскіх. Як даносіў у 1842 годзе ў Сінод беларускі (смаленскі, віцебскі і магілёўскі) генерал-губернатар, «замест храмаў божых... паўсталі больш падобныя на запусцелыя хаціны, напаўразваленыя, ледзь прыкрытыя саломай і, звыш таго, абстаўленыя халупамі сялян, так што погляд на такія цэрквы нявольным чынам прыводзіць у збянтэжанасць душу праваслаўных, паноўную веру спавядаючых, жыхароў».
Цэрквы гэтыя, як даносілі ў 1855 годзе Мікалаю I, па сваім вонкавым выглядзе розняцца ад вясковых свірнаў толькі крыжам, усталяваным на даху. Убоствам вылучаўся і інтэр’ер. Як пісаў тагачасны даследчык Ізвекаў, тое, што было наспех зроблена падчас уз’яднання, уражвала прымітыўнасцю. Іканастасы там, дзе яны былі ўсталяваныя, уяўлялі брыдкую, нефарбаваную перагародку з дошак, на якой не змяшчалася ніводнай іконы. Там, дзе і меліся абразы, жывапіс на іх быў агідны і не адпавядаў святасці намаляваных выяваў. А на некаторых іканастасах былі вельмі старыя уніяцкія абразы. У далейшым патрэбы цэркваў задавальняліся дзякуючы дапамозе з боку ўраду і добраахвотным ахвяраванням дабрачынцаў з цэнтральнай Расіі, асабліва з Масквы.
Паводле статыстыкі 1857 года, у Літоўскай епархіі патрабавалася пабудова 22-х прыходскіх вясковых цэркваў, згарэлых, запячатаных ці зусім струхлелых, і капітальны рамонт або перабудова 290. Перабудоўваліся яны ў маскоўска-візантыйскім стылі. Не адзін дзесятак былых уніяцкіх храмаў, шэраг з якіх зменены да непазнавальнасці, стаяць і сёння на нашай зямлі.

Наступ на арганы

Тыя экс-уніяты, што працягвалі наведваць сваю перахрышчаную на праваслаўе царкву, балюча ўспрымалі любыя нязвыклыя ёй новаўвядзенні. Сяляне Старакорненскага прыходу Літоўскай епархіі выказалі незадавальненне тым, што звон робіцца не так, як раней. Яны ўварваліся ў званіцу, перавязалі звону «языкі» і сталі званіць па-ранейшаму, а служку, які гэтаму перашкаджаў, скінулі адтуль. А ў адным з прыходаў Сядлецкай губерні ў канцы XIX стагоддзя адбыўся амаль анекдатычны выпадак — сяляне «адпалі назад у унію» пасля таго, як у іх царкве ўсталявалі ацяпленне, бо уніяцкія храмы не абаграваліся. Яны заявілі, што «печка — гэта прыстасаванне для практыкаванняў чортаў пекле».
У 1829 годзе ва ўсе культавыя ўстановы Літоўскай правінцыі было накіравана паведамленне грэка-уніяцкай калегіі, што яна лічыць неўласцівым грэцкаму набажэнству арганы і забараняе іх нанава ўсталёўваць у цэрквах. Рашучы наступ на арганы, лаўкі, званочкі, бакавыя стальцы распачаўся ў 1833 годзе.
1 ліпеня 1833 года Сямашка выдаў загад пра продаж арганаў, якія знаходзіліся ў Жыровіцкім кафедральным саборы, таму што яны нібы «занимают напрасное место в соборе и безобразят вид онаго». Калі ж не знаходзілася пакупнікоў, арганы трэба было разабраць і матэрыялы выкарыстаць па іншаму прызначэнню.
3 канца 1835 года кампанія набывае масавы характар. Мясцовым уладам загадвалася прыбраць арганы, дзе яны ёсць, і адрапартаваць начальству да 1 мая 1836 года. 11 лютага 1836 года кансісторыя вызначыла трохмесячны тэрмін іх продажу. Арганісты пазбаўляліся службы ў царкве або прызначаліся на іншыя духоўныя пасады. З месцаў пачалі паступаць справаздачы пра выкананне загаду: ад лідскага, слонімскага, брэсцкага, кобрынскага, пружанскага, ваўкавыскага, наваградскага земскіх спраўнікаў.
У сакавіку гэтага года Сямашка піша гродзенскаму губернатару, што арганы перашкаджаюць царкве, іх захаванне «могло быть поводом к соблазну», і даводзіць да яго ведама, што ў храмах Літоўскай епархіі яшчэ засталося 86 гэтых музычных інструментаў. Але справа ішла марудна. Народ не хацеў развітвацца з арганамі. Таму з другой паловы 1836 года зусім забаранялася іх выкарыстанне.
Як успамінаў у 1836 годзе малады праваслаўны бацюшка, прысланы са Смаленска ў былы уніяцкі прыход, ён прывабліваў сялянаў у перахрышчаную царкву з дапамогай таннай сівухі. Такі пачастунак быў, паводле ягоных словаў, «славным средством для уловления сих отчаянных любителей «гарелцы».
Калі святар зваў сялянаў на абедню, у яго спыталі: «А на варгане повинны б гратсь?» На што ён адказаў: «Не, некому, детуньки, некому... Почекайте! Я привезу от Полотська органиста...» Але з тых часоў ніхто з іх не прыходзіў да яго на імшу, як успамінаў протаірэй, таму што «орган молчит»: «Так тянулось до вербного воскресенья, а отсюда всё пошло по маслу. Прихожане уважили Казённую Палату, которая стала угощать их лучше меня — палками».
Пазбаўленне беларускіх уніятаў велічнай музыкі, сугучнай настрою набажэнства, сталася адной з тых падставаў, якія схілілі частку насельніцтва да каталіцтва. Так, прыхаджане царквы м. Крывічы Вілейскага павету адышлі да касцёлу пасля скасавання уніі, «знаходзячы сабе духоўную ўцеху ў велічным касцёле з гучным арганам».
Ужо ў пачатку XX стагоддзя невядомы аўтар, заклапочаны заняпадам у заходніх губернях імперыі праваслаўя, раіў на старонках «Царкоўнага весніка» (за 1906 год) выправіць зробленую памылку шляхам дапушчэння ва ўжытак праваслаўнай царквы Беларусі музыкі — «прыемнай асаблівасці старадаўняй веры беларусаў», скасаванай па-за яго воляй і згодай. Гэта было б справядлівым аднаўленнем таго, да чаго беларусы набылі векавую звычку яшчэ ў часы уніі.
Выкараняліся уніяцкія набажэнскія спевы. У 1867 годзе расследавалася справа пра спяванне прыхаджанамі Кляшчэльскай праваслаўнай царквы Бельскага павета уніяцкіх псалмоў.

Замена абрадаў

Пастановамі 30-х гадоў XIX стагоддзя адмяняліся ўсе абрады, неўласцівыя рускай царкве. У 1835 годзе было забаронена адступаць ад «абрадаў рускага набажэнства... ліквідуючы па магчымасці... навіны, праціўныя духу... устанаўленняў царквы ўсходняй». Але святары тайна выконвалі ў далучаных да праваслаўя прыходах старыя абрады.
Калі святары Перавалачнянскай царквы ў 1839 годзе рабілі хросны ход паводле праваслаўнага абраду, то народ не пайшоў за імі, узняўшы лямант. Не дапамаглі яго супакоіць ні ўшчуванні духавенства, ні прыбыўшы на месца здарэння жандар. Расследаванне паказала, што людзі разглядаюць змену ранейшых абрадаў як змену важнейшых канонаў уніяцтва. «Неизменное удерживание в униатских церквах прежних отступлений и римских нововведений, — пісаў у 1836 годзе з Пецярбурга граф Пратасаў, — сильно действует на умы возвратившихся в православие простолюдинов, которые, видя немалую разницу между богослужением униатским и греко-российским, ослабевают в веровании и убеждении, что прежняя вера их есть почти та же, что православная, и отпадают в унию».
Але, нягледзячы на ціск духоўных і свецкіх уладаў, народ яшчэ доўга захоўваў прыхільнасць да сваіх абрадаў, байкатуючы пры гэтым абраднасць, што навязвалася яму звонку. Таму выкараненне «даўніны» расцягнулася на дзесяцігоддзі.

У 1859 годзе мясцовая жандармерыя інфармавала вышэйшыя інстанцыі пра «ўпартасці, асабліва што да хросных ходаў», былых уніятаў Гродзенскай губерні, якія жывуць у сумежных раёнах з Каралеўствам Польскім. Прыхаджане Кляшчэляў ды шэрагу іншых вясковых прыходаў на патрабаванне епархіяльнага начальства рабіць хросны ход паводле праваслаўнага звычаю пачалі наракаць, і да 160 чалавек сталі ўхіляцца ад наведвання царквы. Яны адмаўляліся ўдзельнічаць у такіх працэсіях, гаворачы, як бацькі іх і дзяды хадзілі па сонцу, так і яны не пойдуць супраць сонца; што ісці ў такім ходзе значыць ісці супраць Хрыста.

Адмене падлягалі святы, якіх няма ў праваслаўнай царкве. Замест запазычанага ў каталікоў свята Божага Цела, да якога народ меў асаблівую прыхільнасць, В. Лужынскі прыдумаў і ўвёў новае — свята ў памяць уз’яднання уніятаў.

Аблічча святара

Схільнае да змены веры уніяцкае духавенства раптам сутыкнулася з нечаканай перашкодай — з рызыкай быць абсмяяным тутэйшым жыхарствам з прыняццем аблічча рускага папа. Даючы ў 1833–1834 гадах падпіскі на згоду прыняць праваслаўе, святары агаворвалі за сабой права галіць бараду і стрыгчы на галаве валасы паводле свайго звычаю, насіць уніяцкае святарскае адзенне, паколькі барада і раса былі ў вялікай пагардзе ў краі.

Прымаючы да ўвагі, што «ў барадзе рэлігіі няма», урад пайшоў насустрач — нейкі час не патрабавалася яе «адгадоўваць», было дазволена пакінуць і ранейшае адзенне. Разлік быў на тое, што, не заўважыўшы вакол сябе ніякіх зменаў, вернікі пагодзяцца з далучэннем іх духавенства да грэка-рускай царквы.

Падлягаў выкараненню шырока распаўсюджаны звычай даваць пры хрышчэнні імёны святых, шанаваных уніяцкай царквой. Святароў абавязалі называць нованароджаных толькі імёнамі, унесенымі ў праваслаўныя святцы. У 1843 годзе перайменавалі вучняў Літоўскай семінарыі, чые імёны не ўпісваліся ў дазволеныя рускія праваслаўныя нормы.

Выгнанне беларускай мовы

Выганялася з царквы і яе галоўная каштоўнасць — беларуская мова, якая замянялася на рускую. У 1830 годзе ў час рэвізіі Беларускай і Літоўскай епархій звярталася асаблівая ўвага на веданне мовы шараговым духавенствам. І хоць царскім загадам 16 снежня 1839 года прыходскім праваслаўным святарам Беларусі і Украіны прадпісвалася, каб яны «па магчымасці чыталі ў цэрквах у нядзельныя і святочныя дні казані простай агульназразумелай мовай», яе дапушчэнне ў набажэнства не з’яўлялася самамэтай, а было заклікана пераконваць былых уніятаў, што праваслаўе — вера іх продкаў, і служба там адбываецца зразумелая, на роднай мове.
Паслабленне беларускай мове, зробленае ў 1839 годзе, цяжка стасуецца з загадам Сямашкі ад 1840 года забяспечыць святароў Літоўскай епархіі ўзорнымі казанямі на рускай мове, каб яны былі ў стане «ў сваіх павучаннях на простанародных тамашніх гаворках дапасоўвацца да агульнага духу рускай мовы».
Нягледзячы на адміністрацыйны ціск, у шэрагу праваслаўных цэркваў заходніх паветаў Беларусі таемнасці хрышчэння, вянчання, пахавальны абрад выконваліся паводле уніяцкага звычаю, дзецям даваліся традыцыйныя імёны, а тайныя уніяцкія прыходы падтрымлівалі і зберагалі беларускую мову. Яшчэ ў канцы 1880-х гадоў традыцыяў уніі трымалася большасць насельніцтва Гродна і яго ваколіцаў, у дамах прыхаджан захоўваліся уніяцкія абразы і адзначаліся свае святы (напрыклад, св. Ясафата), паводле уніяцкага звычаю хрысцілі дзяцей.

Духоўная літаратура

Богаслужэбныя кнігі беларускіх уніятаў — сёння вялікая рэдкасць. Абсалютная большасць загінула яшчэ ў 30–50-я гады XIX стагоддзя ад рук тых, хто ўсталёўваў грэка-рускае праваслаўе. Паход супраць уніяцкай кнігі — «крыніцы іншавер’я ды іншадумства» — пачаўся яшчэ ў канцы XVIII стагоддзя.
Імператарскім указам 1787 года дазвалялася друкаваць і прадаваць малітоўнікі і іншыя царкоўныя кнігі толькі духоўным друкарням, падкантрольным Сіноду. У сувязі з узятым у 1794 годзе Кацярынай II курсам на скасаванне уніі, паўстала пытанне пра друкарскую дзейнасць пачаеўскіх базыльян.
Пачаеўскія выданні распаўсюджваліся і чыталіся на Беларусі, пра што сведчаць спісы бібліятэк тутэйшых базыльянскіх кляштараў. Друкарням тады было дазволена выдаваць кнігі на ўзор тых, што друкуюцца ў Кіева-Пячорскай лаўры, з дадаткам, дзе трэба, сімвалу веры «по униатскому их умствованию», месяцаслова з імёнамі шанаваных уніяцкай царквой святых і з імем Папы рымскага.
У XIX стагоддзі святарам забаранялі купляць для прыходскіх цэркваў кнігі пачаеўскага друку.

Кніжныя аўтадафэ

Указам Сенату 1826 года быў абмежаваны продаж усіх уніяцкіх службоўнікаў. У 1828 годзе ўсе выдавецтвы падпарадкоўваліся духоўнай цэнзуры. Пастановай грэка-уніяцкай калегіі ад 7 лютага 1834 года ўсіх святароў абавязалі карыстацца толькі службоўнікамі і кнігамі малітоўных спеваў, надрукаванымі ў маскоўскай сінадальнай друкарні. Каля трох тысяч такіх выданняў было загадана адправіць у Беларусь па памяркоўнаму кошту.
Але адны святары вярталі прысланыя кнігі назад, іншыя, пакінуўшы іх, у набажэнстве не выкарыстоўвалі. З месцаў пачалі паступаць масавыя пратэсты супраць увядзення новых службоўнікаў. Знайшоўшы ў іх адрозненні ад сваіх, дрысенскае і себежскае духавенства прасіла пазбаўлення «ад безумоўнага прыняцця і даслоўнага карыстання» імі.
У 1838 годзе 111 святароў Беларускай епархіі звярнуліся з прашэннем да цара пра захаванне уніі і ўладкаванне друкарняў для выдання уніяцкіх набажэнскіх кнігаў. Яны прапаноўвалі самі выдаткаваць грошы на гэтыя патрэбы. Але на неслухаў абрынуліся рэпрэсіі. Адных паддавалі эпітым’і. Клірыкаў, не згодных прыняць новыя службоўнікі, пераводзілі ў дзякі і нават служкі. Паліцыі было даручана сачыць, каб святары прытрымліваліся новых кніжак і ад іх не адступалі.
У 1834 годзе ва ўсе парафіі Літоўскай епархіі паступіў загад — адабраць з цэркваў старыя уніяцкія службоўнікі ды іншыя кнігі пачаеўскага, віленскага і супрасльскага друку і выслаць іх у Літоўскую духоўную кансісторыю. Толькі старым святарам, не здольным асвоіць новыя псалтыры ды малітоўнікі, і тым, хто, прыкрываючыся гэтым, не хацеў «граць пад маскоўскую музыку», часова былі пакінутыя старыя кнігі.
У 1836 годзе полацкі архібіскуп Лужынскі распарадзіўся адабраць ад святароў сваёй Беларускай епархіі уніяцкую духоўную літаратуру. Але ў час чарговай рэвізіі ён не знайшоў ні ў адной з наведаных шаснаццаці цэркваў пасланых туды маскоўскіх службоўнікаў і пераканаўся, што ўсе святары так і не развітваліся са старымі кнігадрукамі.
Святар Пршэброўскай царквы хаваў новую кнігу ў кладоўцы. Сенненскі благачынны Квяткоўскі, атрымаўшы маскоўскі службоўнік, у прысутнасці людзей кідаў яго на зямлю, гаворачы пры гэтым дзёрзкія словы ў адрас епархіяльнага начальства, якое прымушае па ім служыць. Святар Ліскоўскай царквы Арашкевіч на пытанне, чаму ён карыстаецца забароненай кнігай, а не новай, адказаў: «Сумленне маё мне не дазволіла гэтага». Ён, як і іншыя, што супрацівіліся «найвышэйшай волі», быў аддадзены суду Беларускай кансісторыі.
18 чэрвеня 1839 года Літоўская кансісторыя выдала пастанову пра зняцце трэбнікаў мінулага друку з ужытку. Іх звозілі ў Жыровічы. Але ўжо ў жніўні ўзнікла праблема — што з імі рабіць? Вырашылі спаліць, пакінуўшы па 1–2 асобнікі кожнага выдання для бібліятэкі Літоўскай епархіяльнай семінарыі. У 30–50-я гады на загады літоўскага біскупа (а потым мітрапаліта) Сямашкі адбылося некалькі аўтадафэ ў Жыровічах і Вільні. За адзін раз была спалена 201 кніга, за 3 гады — больш як дзве тысячы.

Рэшткі уніяцтва

Уратаваныя ад знішчэння кнігі выкарыстоўваліся ў набажэнстве прыхільным да уніі духавенствам. Святар Крайскай царквы Кіпрыяновіч быў пакараны двухтыднёвай эпітым’яй у манастыры за служэнне па старой кнізе пры наяўнасці новай.
У Лідскім і Ашмянскім паветах у 1852 годзе набажэнства праводзілася па кнігах уніяцкага друку. 30 мая 1852 года Сенат распарадзіўся канчаткова забараніць выкарыстоўваць уніяцкую літаратуру. У 1852–1853 гадах паўтары тысячы яе асобнікаў, тады яшчэ сабраных па цэрквах і манастырах, былі спаленыя.
Тым не менш у час рэвізіі цэркваў Кобрынскага павету ў 1856 годзе было знойдзена 16 уніяцкіх службоўнікаў, па якіх праводзілі набажэнства тамашнія святары. Адзін з іх адмовіўся выдаць кнігу, за што быў выкліканы на эпітым’ю ў Вільню. Нават у 1865 годзе мітрапаліт Іосіф звяртаў увагу Сіноду на выкарыстанне даўно забароненых кнігаў. Яго наступнік Макары працягваў выкараняць рэшткі уніяцтва. Паводле звестак В. Ластоўскага, яшчэ ў 1860-я гады на Беларусі ды Украіне выдаваліся загады пра паленне кнігаў уніяцкага выдання, якія дагэтуль дзе-нідзе захоўваліся на званіцах.
Такім чынам, культурная спадчына уніяцкай царквы ў значнай ступені страчана не натуральным шляхам, а ў выніку мэтанакіраванага знішчэння. Але зламаць моцную уніяцкую культурна-рэлігійную традыцыю, што працяла ўсе сферы людскога жыцця, было нялёгка. Урад і духоўныя ўлады сустрэліся з вялікімі цяжкасцямі, выкліканымі праявамі нацыянальнага і рэлігійнага патрыятызму. Тыя каштоўнасці, што ўдалося зберагчы, працягвалі жыць, выкарыстоўвацца і шанавацца тайнымі прыхільнікамі уніяцтва.
У 1830–1850-я гады адбылося знішчэнне магутнага пласта беларускай культуры, што, у сваю чаргу, абмежавала даследчыкаў у вывучэнні яе мінулага. Уніяцкія абразы, кнігі, скульптуры ды іншыя рэчы — сёння рэдкія і унікальныя экспанаты ў музеях і бібліятэках рэспублікі. Не менш рэдкая і унікальная з’ява ў нашым жыцці — беларуская мова, названая калісьці К. Гаворскім «униатским наречием». Непапраўныя разбуральныя наступствы для нацыянальнай культуры, якія сталі следствам гвалтоўнага скасавання уніяцкай царквы на Беларусі, на доўгія дзесяцігоддзі вызначылі развіццё нашай краіны.