Пасля вайны Мінск хацелі перанесці і назваць Асгардам
75 гадоў таму сталіцу Беларусі ў чарговы раз перайменавалі. Менск стаў Мінскам. Як паказвае практыка, гэта быў не першы і не апошні ренэймінг шматпакутнага горада.
Яшчэ ў сярэдзіне 2000-х любы мінчанін, які шпацыраваў па плошчы Незалежнасці, мог разгледзець дзіўнае проста пад нагамі. Прыблізна ў 20 метрах ад статуі Леніна ляжаў люк, на якім было выгравіравана: «Менск. 1926». Што тычыцца года, пэўна сцвярджаць не можам. А вось што тычыцца назвы горада — інфармацыя стоадсоткавая. Люк прыбралі, калі плошчу рыхтавалі да з'яўлення ГЦ «Сталіца», але гэты гістарычны факт могуць пацвердзіць былыя студэнты і выкладчыкі педуніверсітэта.
Як горад Няміга ператварыўся ў Менск
З назвай у Менску ўсё адразу неяк не склалася. У «Аповесці мінулых гадоў», дзе ўпершыню згадваецца наш горад ўзору 1067, Яраславічы спачатку пайшлі на Менск, усё разбурылі, а
потым рынуліся ... «к Нямізе». Не да Свіслачы, якая ў тыя часы была досыць буйной ракой, і не «на Нямігу», як тады казалі пра рэкі. Гэты дзіўны абарот даў права
некаторым найбольш адважным гісторыкам гаварыць пра тое, што старажытны Менск стаяў за 15 км ад гістарычнага цэнтра нашай сталіцы. А горад Няміга стаяў на месцы аднайменнай станцыі метро. Г.зн. мы з
вамі фактычна жывем у горадзе Няміга.
Зрэшты, пакуль гэтую загадку разгадваюць, дакументы — у першую чаргу
летапіс — кажуць, што наш горад спрадвеку называўся Менскам або Менескам. У тэксце
прывілея на Магдэбургскае права напісана пра «месца нашо Менск». А ў копіі фрагмента аўтэнтыка 1538 пісар пазначыў «у месцы Менскам» (прама ў цэнтры, прыгледзьцеся
на фота).
Адкуль жа тады ўзялося слова «Мінск»? Некаторыя навукоўцы лічаць, што ва ўсім вінаватая паланізацыя справаводства Вялікага княства Літоўскага. Маўляў, з-за таго, што польская
мова стала паступова выцясняць старабеларускую, за нашым горадам замацавалася назва Mińsk (Міньск), па аналогіі з Міньск-Мазавецкім. Але гэта не зусім так — распавядае Дзяніс Лісейчыкаў, намеснік дырэктара Нацыянальнага архіва Беларусі:
— Справа ў тым, што ў польскую мову такая форма напісання перайшла з больш ранніх
лацинских тэкстаў, дзе назва нашага горада падавалася як Minscum. Гэта ўжо ў XIX стагоддзі для таго, каб адрозніваць два горада, наш Мінск сталі называць Мінск-Літэўскі. У канцы XVIII стагоддзя
расійскія ўлады транслітаравалі польскія варыянты назваў беларускіх гарадоў, і ў рускай мове з'явілася агульнапрынятая форма напісання «Мінск».
Зрэшты, менчукі нават у пачатку ХХ стагоддзя называлі свой горад Менскам, у адрозненні ад польскамоўных гараджан, якія казалі выключна «Міньск», і ад рускага чынавенства,
якое ведала толькі «Мінск».
Мінск хацелі перайменаваць яшчэ да рэвалюцыі
Як распавядае Дзяніс Лісейчыкаў, яшчэ да 1914 існаваў нейкі праект, паводле якога старадаўнім усходнеславянскім гарадам хацелі вярнуць іх назвы. Г.зн. яшчэ да рэвалюцыі наш горад павінен быў
афіцыйна называцца Менскам. Тады не атрымалася.
Другая — на гэты раз часткова ўдалая — спроба адбылася ў сярэдзіне 1920-х гадоў, калі Менск стаў сталіцай Беларускай ССР. Вядомы факт: з усіх
дзяржаўных моў — беларускай, ідыш, польскай і рускай — толькі на першым наш горад называўся ў адпаведнасці з гістарычнай традыцыяй — Менск. У астатніх выпадках пісалася і прамаўлялася «Мінск».
Журналіст Валянцін Тарас у сваёй кнізе «На выспіцца ўспамінаў" (Вільнюс, 2007) згадвае, як пацаном ў 1935 слухаў радыё, дзе дыктар бадзёрым голасам вяшчаў: «УВАГА,
УВАГА! Гаворыць Менск, радыёстанцыя імя Камінтэрну. У град Менск 12 гадзін, у Маскве 13. Праз хвіліну слухайце апошнія паведамленні ». Пасля гэтага аб'яву гучала на астатніх
дзяржаўных мовах БССР.
Чаму праз чатыры гады, 29 ліпеня 1939-га, наш горад стане называцца на ўсіх мовах аднолькава чужым для сябе Мінскам, сказаць складана. Верагодней за ўсё, геаграфія заставалася апошнім бастыёнам
іншасці беларусаў: наша мова русіфікавалі ў 1933-м, нашу нацыянальную інтэлігенцыю знішчылі ў 1937-1939-м. Таму - хацеў таго Старшыня Вярхоўнага Савета БССР Нічыпар Наталевіч ці не хацеў, - а
вымушаны быў паставіць подпіс пад перайменаваннем Менска ў Мінск.
Не Мінск — Асгард
Калі Другая сусветная вайна дабралася да Беларусі, у нашым горадзе надыйшоў статус-кво: у нямецка- і рускамоўных дакументах яго зноў сталі называць Менскам, а мясцовыя жыхары прывыкалі да старой
«новай» беларускай назвы: Менск.
Колькі б такі статус захоўваўся, невядома. Справа ў тым, што ў нацыстаў быў свой план адносна Беларусі і Менска ў прыватнасці. Пасля канчатковай перамогі планавалася выкарыстоўваць нашу краіну
як «сметнік» для расава і ідэалагічна непаўнавартасных людзей: татальная ліквідацыя габрэяў і палякаў, германізацыя 25% беларусаў, астатніх — на высяленне.
Самому Менску была наканаваная не лепшая доля: як піша ў сваёй працы нямецкі гісторык Уве Гартэншлегер «Горад Менск пад нямецкай акупацыяй», легендарны гауляйтер Кубэ ў адной з гутарак сказаў: маўляў, пасля
перамогі ў 15 км на поўдзень ад разбуранага Менска будзе створана новая сталіца. Кубэ нават падабраў назву: Асгард, дзе, паводле скандынаўскай міфалогіі, жыве Тор. Праўда, у беларускім Асгардзе
павінны былі жыць кіраўнікі германскай кіруючай праслойкі на чале з гаўляйтэрам.
Дарэчы, пасля вызвалення нашага горада савецкімі войскамі і абмеркавання генеральнага плана яго забудовы некаторыя архітэктары і партработнікі прапаноўвалі... перанесці сталіцу БССР на 15-20 км.
Маўляў, горад моцна разбураны — лягчэй пабудаваць новы. Але, дзякуй Богу, гарачыя
галовы хутка астудзілі: Мінск застаўся стаяць на сваім месцы, на месцы старажытнага Менска (ці ўсё ж такі Нямігі?).
Ужо 75 гадоў Мінск на ўсіх мовах свету называецца аднолькава. Дзеля справядлівасці адзначым, што ў верасні 1991 сталіцы незалежнай дзяржавы ледзь не вярнулі яе старадаўнюю назву. Не атрымалася:
некаторыя дэпутаты бачылі ў гэтым крамолу, а хтосьці наогул не верыў, што сталіца БССР калісьці называлася так «па-бэнээфаўскі». Для вяртання гістарычнай назвы
«Менск» не хапіла 31 голасу. Дарэчы, прыблізна 30 крокаў хапіла б зрабіць у бок плошчы тады яшчэ Леніна беларускім парламентарыям, каб пабачыць на свае вочы той самы люк з надпісам
«Менск. 1926».
Фота: CityDog.by, svaboda.org, Нацыянальны гістарычны архіў, часопіс Arche
citydog.by