Трагедыя Заходняй Асобай…

Перад вайной у Чырвонай Арміі адной з самых моцных па баявому складу, падрыхтоўцы і колькасці войскаў лічылася Заходняя Асобая ваенная акруга (ЗахАВА). (На здымку: Ігар Кузняцоў)



Перад вайной у Чырвонай Арміі адной з самых моцных па баявому складу, падрыхтоўцы і колькасці войскаў лічылася Заходняя Асобая ваенная акруга (ЗахАВА).

(На здымку: Ігар Кузняцоў)

У яе склад уваходзілі: стралковых карпусоў — 8; стралковых дывізій — 24; механізаваных карпусоў — 6; танкавых дывізій — 12; матарызаваных дывізій — 6; кавалерыйскіх карпусоў — 1; кавалерыйскіх дывізій — 2; паветрана-дэсантных карпусоў — 1; паветрана-дэсантных брыгад — 3; умацаваных раёнаў — 9. На стыку ЗахАВА і Кіеўскай АВА, на рацэ Прыпяць, базаваліся караблі Пінскай ваеннай флатыліі (ПВФ).
Усяго ЗахАВА налічвала: 672 000 вайскоўцаў, 19 519 памежнікаў, 2 300 маракоў. На ўзбраенні войскаў акругі знаходзілася: 10 087 прылад і мінамётаў (без 50-мм мінамётаў), 2201 танк (у тым ліку 383 KB і Т–34), 1909 самалётаў, у тым ліку знішчальнікаў — 855 (253 новых), франтавых бамбавікоў — 466 (139 новых), штурмавікоў — 85, далёкіх бамбавікоў — 336, самалётаў-карэктоўшчыкаў — 13, выведнікаў — 154 (24 новых) самалёта.
Што ж адбылося, чаму кадравыя, баяздольныя злучэнні Чырвонай Арміі, якія мелі дастатковую колькасць баявой тэхнікі, пацярпелі цяжкую паразу ў памежных баях?
Многія вядомыя палкаводцы ў сваіх мемуарах неаднаразова аналізавалі прычыны. На першае месца трэба паставіць палітычную памылку І.В. Сталіна, Савецкага ўрада ў вызначэнні тэрмінаў нападу фашысцкай Германіі.
Маршал Савецкага Саюза К.А. Мерацкоў (у 1941 годзе намеснік народнага камісара абароны СССР), успамінаючы сваю размову з І.В. Сталінам, напачатку лютага 1941 года пісаў: “...І.В. Сталін заўважыў, што знаходзіцца па-за вайной да 1943 года мы, вядома, не здолеем, нас уцягнуць міжволі. Але не выключана, што да 1942 года мы не будзем ваяваць.
Гэты пункт гледжання шмат у чым і вызначыў асноўную лінію нашай ваеннай дзейнасці. Быў узяты курс на найхутчэйшае пераўзбраенне арміі, фарсіраванне будаўніцтва ваенных аб’ектаў. Да заходніх межаў пачалося перакідванне стратэгічных рэзерваў з глыбіні краіны.
Не выключаны і такі варыянт, што СССР рыхтаваўся першым нанесці ўдар па войсках фашысцкай Германіі, ведаючы, што ваеннае сутыкненне паміж нашымі краінамі непазбежнае.
Першай стратэгічнай мэтай дзеянняў Чырвонай Арміі варта паставіць разгром галоўных сіл нямецкага войска, што разгортвалася на поўдзень ад Брэсту, Дзембліну, і выхад да 30 дня паўночней рубяжу Астраленка, р. Нарэў, Ловіч, Лодзь, Крэйцбург, Опельн, Оламаўц...
Найбліжэйшая задача — разбіць германскія войскі на ўсход ад ракі Вісла і на Кракаўскім кірунку выйсці на рэкі Нарэў і Вісла.
Значыць, распрацоўкі адносна прэвентыўнага ўдару ў Генеральным штабе існавалі. Тады становяцца яснымі многія факты — велізарнае засяроджванне войскаў у Беластоцкім выступе, выгоднае для наступальных дзеянняў, падцягванне стратэгічных рэзерваў нашых войскаў да заходніх межаў, адсутнасць мінавання і загараджэння найбольш небяспечных памежных рубяжоў абароны, блізкае размяшчэнне складоў каля дзяржаўнай мяжы. Становяцца зразумелымі і шматлікія забароны, якія ўводзяцца ў войсках, каб ніякае самае дробнае непаразуменне не змагло заўчасна развязаць вайну.
Усе гэтыя ўказанні, якія паступалі зверху, прытуплялі пільнасць ваеннага кіраўніцтва акруг, душылі яго ініцыятыву, прымушалі ўвесь час пры вырашэнні шматлікіх пытанняў аглядацца на Маскву: а што скажуць там?
Тым не менш, у наяўнасці злачынная халатнасць вышэйшага камандавання Чырвонай Арміяй, якое не здолела пераканаць палітычнае кіраўніцтва краіны, і ў першую чаргу І.В. Сталіна, у гатоўнасці Германіі да нападу на СССР менавіта ў чэрвені 1941 года і якое не прыняло многіх захадаў, што залежалі менавіта ад яго, па ўмацаванні абараназдольнасці нашай краіны.
Істотным фактарам сталася адсутнасць дасведчанага, навучанага каманднага складу ва ўсіх звёнах кіраўніцтва Чырвонай Арміі. У выніку масавых рэпрэсій ва Узброеных Сілах СССР, асабліва ў 1937–1938 гадах, ахвярамі лжывых даносаў і самаўпраўнасці органаў АГПУ, НКУС сталі выбітныя палкаводцы і ваенаначальнікі, якія атрымалі пэўны баявы досвед на палях бітваў Першай сусветнай вайны, грамадзянскай вайны, падчас баёў у Іспаніі, Фінляндыі, з японскімі мілітарыстамі. Пад рэпрэсіі з мая 1937-га па кастрычнік 1938 года ў Чырвонай Арміі патрапілі больш за 40 000 кадравых камандзіраў усіх рангаў.

Генерал Дзмітрый Паўлаў
 

Перад вайной у ЗахАВА 62,5% камандзіраў карпусоў мелі стаж кіраўніцтва меней аднаго года, 31,2% — меней двух гадоў і толькі 6,3% — два гады і больш. Сярод камандзіраў дывізій 63,5% мелі стаж меней года, 28,8% — да двух гадоў, 7,7% — два гады і больш. Ды і сам камандуючы ЗахАВА генерал войска Д.Г. Паўлаў не меў баявога досведу камандавання не толькі войскам, але нават корпусам і дывізіяй.
Тэарэтыкі, ГШ  памылкова лічылі, што ў пачатковы перыяд вайны (15–20 дзён) баявыя дзеянні будуць праходзіць у абмежаваных маштабах пры адначасовым правядзенні мабілізавання, засяроджвання і разгортвання галоўных сіл армій.
Фактар раптоўнасці нападу… Пра яго шмат гаварылася і пісалася. Але ці быў напад фашысцкай Германіі раптоўным?
Так, ён быў раптоўным для нашых войскаў, для ўсяго савецкага народа, але не для вышэйшага камандавання Чырвонай Арміі. Пры наяўнасці магутнай тэхнікі, сродкаў нападу суперніка велізарнае значэнне мае своечасовае атрыманне часткамі і злучэннямі загаду пра прывядзенне ў баявую гатоўнасць да неадкладнай арганізацыі баявых дзеянняў.
Выведкай Чырвонай Арміі былі своечасова выкрытыя каля нашых заходніх межаў групоўкі нямецкіх войскаў, іх склад, паведамляўся нават час верагоднага нападу. Ці ведала пра яго наша вышэйшае ваеннае кіраўніцтва?
 Вядома, ведала, але ігнаравала відавочныя факты. Таму і не былі своечасова прыведзеныя ў баявую гатоўнасць нашы войскі, таму і сустрэлі вайну шматлікія часткі і злучэнні ў месцах сваёй сталай дыслакацыі.
Вось і панеслі войскі Чырвонай Арміі, а ў прыватнасці войскі ЗахАВА — Заходняга фронту, велізарныя, неўзнаўляльныя страты.
У пачатковы перыяд вайны (22.6–9.7) з 44 дывізій Заходняга фронту: 24 разгромлены (10 стралковых, 8 танкавых, 4 мотастралковых, 2 кавалерыйскіх дывізіі); ВПС фронту пазбавіліся 1797 баявых самалётаў.
З ранейшага складу ЗахАВА засталося толькі 16 аслабленых дывізій, усяго 8 з іх мелі колькасць 30–50%, астатнія — атрады ў некалькі сотняў чалавек без цяжкага ўзбраення і баявой тэхнікі.

У раёне Беласток–Наваградак у палон патрапілі 328 898 байцоў і камандзіраў Чырвонай Арміі, у раёне Магілёва, Оршы, Смаленску — 310 000 чалавек.
Былі і шматлікія іншыя прычыны, якія адмоўна паўплывалі на ход баявых дзеянняў:
•    празмернае перабольшанне моцы савецкіх Узброеных Сіл;
•    сур’ёзныя пралікі, дапушчаныя ў дыслакацыі і засяроджванні войскаў, авіяцыі памежных акруг;
•    нізкая баявая гатоўнасць частак, злучэнняў і іх штабоў;
•    камандаванне фронтам, арміі і іх штабы не мелі досведу і цвёрдых навыкаў у падрыхтоўцы аперацый і кіраванню імі;
•    увядзенне зверху розных забаронаў — “да адмысловых указанняў;
•    недастатковая маскіроўка ваенных аб’ектаў, сістэм пунктаў кіравання і сувязі, негатоўнасць сістэм сувязі да вядзення баявых дзеянняў.
Можна назваць таксама дрэнны стан дарожнай сеткі ў заходніх раёнах, разгубленасць, баязлівасць, здраду, няўменне некаторых камандзіраў кіраваць сваімі часткамі і злучэннямі і шматлікія іншыя фактары, якія паўплывалі на ход баявых дзеянняў у пачатковы перыяд вайны.
Безумоўна, велізарная віна ў тым, што здарылася, ляжыць на Ваенным Савеце ЗахАВА. З-за яго некампетэнтнасці, нерашучасці, нераспарадчасці, боязі прыняцця неадкладных рашэнняў акруга, якая мела дастатковую колькасць гатовых да бою кадравых злучэнняў, што налічвала ў сваім складзе каля 4000 танкаў, больш 10 000 прылад і мінамётаў, каля 2000 баявых самалётаў, не змагла супрацьстаяць суперніку, які меў нашмат менш баявой тэхнікі.
Камандаванне акругі не зрабіла шмат з таго, што яно павінна было і магло зрабіць на тэрыторыі сваёй акругі. Камандаванне ЗахАВА ўвесь час дзейнічала, аглядаючыся на думку НКА і ГШ Чырвонай Арміі. Нават у апошнія гадзіны перад пачаткам баявых дзеянняў, атрымліваючы трывожную інфармацыю з мяжы пра становішча, якое там складвалася, яно спакойна адпачывала ў тэатрах ці сядзела ў штабе, чакаючы ўказанняў з Масквы. Вось і быў змарнаваны такі неабходны час для прыняцця нейкіх рашэнняў у мэтах падвышэння баявой гатоўнасці даручаных камандаванню ЗахАВА войскаў.
Непадрыхтаванасць аператыўных дзяжурных усіх ступеняў, дзяжурных змен камандных пунктаў да прыёму баявых сігналаў і да выразных дзеянняў пры абвяшчэнні баявой трывогі прывяло да неабгрунтаванай страты часу пры атрыманні “наконец-то сігналу на прывядзенне войскаў у баявую гатоўнасць.
Вельмі шмат невыразных распараджэнняў і ўказанняў, атрыманых войскамі Заходняй акругі перад пачаткам баявых дзеянняў, не маюць адказу і да гэтага часу:
•    забарона на рассяроджванне авіяцыі ЗахАВА перад вайной;
•    выняцце боекамплектаў з дотаў, танкаў і здача іх на склады;
•    указанне на прасушку паліўных бакаў самалётаў;
•    загад на выняцце з памежных застаў аўтаматычнай зброі для агляду і шмат што іншае;
•    паведамленне ў памежныя часткі пра пралёт праз мяжу вялікіх груп нямецкіх самалётаў і забарону на вядзенне па іх агню.
З пачаткам баявых дзеянняў камандаванне фронтам, арміямі аддавала распараджэнні і загады, у якіх не ўлічвалася абстаноўка, што складвалася на фронце; загады ў войскі не траплялі, а калі і траплялі, то з вялікай затрымкай і не адпавядалі сітуацыі на той час.
Сувязь была страчана літаральна з першых хвілін вайны. Вайсковая сувязь грунтавалася да вайны на тэлеграфных і тэлефонных сетках грамадзянскіх ліній. Уся сістэма сувязі памежных раёнаў была вядомая суперніку, вось і засталося камандаванне фронту і войскаў з пачаткам баявых дзеянняў без сувязі, а значыць, і без кіравання сваімі войскамі.
Бяздумная тактыка вядзення баявых дзеянняў, спробы ў любым выпадку бесперапынна контратакаваць суперніка не прыносілі чаканых вынікаў, вялі да значных страт нашых войскаў, што аслабляла абаронныя магчымасці частак; бесперапыннае ўзаемадзеянне паміж родамі і відамі войскаў не было арганізавана; у бой кідалася ўсё, што было пад рукой, рэзервы фронту ўступалі ў бой разрознена і значнай пагрозы для суперніка не ўяўлялі.
Стралковыя часткі перад вайной не навучаліся барацьбе з танкамі, ускладаючы гэту задачу на артылерыю.
Авіяцыя дзейнічала па прынцыпе “ўсе ў паветра, зусім забываючы пра прыкрыццё сваіх аэрадромаў; мела месца адсутнасць масіраванага ўжывання авіяцыі па адной цэлі (валодаючы значнай колькасцю бамбавікоў, можна было распачаць налёт усімі сіламі авіяцыі Заходняга фронту на адну цэль — танкавую групу, з далейшым пераносам на іншыя важныя цэлі. Замест гэтага авіяцыя дзейнічала па шматлікіх наземных цэлях дробнымі групамі і значных страт суперніку, вядома, нанесці не магла).
Не аказалі дзейснай дапамогі і дасланыя Стаўкай Галоўнага Камандавання прадстаўнікі — Маршалы Савецкага Саюза Б.М. Шапашнікаў, К.Е. Варашылаў, Г.І. Кулік.
Ствараецца ўражанне, што СССР не быў разгромлены толькі дзякуючы шчаслівай выпадковасці. Аднак савецкія і германскія дакументы і даследаванні паказваюць, што справы ішлі нашмат складаней. Акрамя таго, падзеі на савецка-германскім фронце ў другой палове 1941 года аказалі вялізнае ўздзеянне на развіццё сітуацыі ўсёй Другой сусветнай вайны, якая завяршылася крушэннем усіх стратэгічных разлікаў германскага кіраўніцтва.