Звычайны занятак дыктатара: Як Кромвэль разагнаў парлямэнт у 1653 годзе

20 красавіка 1653 года ангельскі парлямэнт быў заняты не звыклымі дэбатамі ў сваіх сьценах, а спробай рэакцыі на гвалтоўныя дзеяньні Олівэра Кромвэля. Вайскоўцы, падначаленыя дыктатару маршыравалі па канцы дэмакратыі. Амаль такім жа чынам, толькі яшчэ больш па-бандыцку былі зьбітыя дэпутаты БНФ галаварэзамі Лукашэнкі.

Чаму гэта ўвогуле здарылася?

Парлямэнту, які стаў прадуктам Грамадзянскай вайны ў Англіі, было даручана рэарганізаваць урад пасьля пакараньня сьмерцю караля Карла I. Аднак ён патануў у карупцыі і неэфектыўнасьці, часта затрымліваючы неабходныя рэформы і забываючы прызначыць дату для яго ўласнага роспуску, каб вызваліць месца для новага прадстаўнічага сходу.

20 красавіка 1653

Дзень тады пачаўся, як і любы іншы. Дэпутаты ўвайшлі ў залю пад моцным цяжарам нацыянальнага крызісу, але яны не падазравалі, што сэсія скончыцца гвалтоўным выгнаньнем таго самага чалавека, які калісьці змагаўся за тое, каб парлямэнт атрымаў перавагу па-над ангельскай манархіяй.

Апісаньні відавочцаў кажуць, што Кромвэль, які прыбыў ў Парлямэнт, спакойна сядзеў падчас ранішніх дэбатаў. Да поўдня трываньне Олівэра Кромвэля зьнікла. Ён узьняўся, даў сігнал сваім верным жаўнерам, якія чакалі побач. Яго прамова была палымянай і прасякнутай біблейскімі спасылкамі, Кромвэль асудзіў парлямэнт як «не-парлямэнт» і абвінаваціў дэпутатаў у самалюбстве і ў тым, што яны не клапоціліся пра справы краіны.

Потым надышоў момант дзеяньня: Кромвэль загадаў жаўнерам вызваліць залю, а дэпутатам ён заявіў: «Вы не парлямэнт, я кажу, што вы не парлямэнт, я пакладу канец вашым паседжаньням».

Некаторыя дэпутаты пратэставалі, іншыя сядзелі ў ашаломленым маўчаньні. Кромвэль паказаў на сьпікера Ўільяма Лэнтхала, і выбіў яго з працоўнага стула. Яго булава, сымбаль улады парлямэнта, была захопленая. Як сцьвярджалі відавочцы, Кромвэль заўважыў: «Прыбярыце гэтую цацку».

Журналіст і парлямэнтарый Томас Бэртан адзначыў шок і трывогу сярод сваіх калегаў, у той час як раялісты па-за парлямэнтам пагарджалі крывадушнасьцю забойцаў караля, якія цяпер душалі сваіх жа.

Як Кромвэль абгрунтоўваў пераварот?

Рашэньне Олівэра Кромвэля аб роспуску парлямэнта было падмацаванае адметнай інтэрпрэтацыяй прыроды і мэты кіраваньня. Кромвэль пад уплывам пурытанскіх перакананьняў і досьведу грамадзянскай вайны прытрымліваўся погляду, што ўрад павінны актыўна праводзіць маральныя і рэлігійныя рэформы. Аднак гэтае перакананьне супярэчыла інэртнасьці парлямэнту і меркаванай карупцыі, што, на думку Кромвэля, зрабіла яго непрыдатным для кіраваньня.

Юрыдычнае абгрунтаваньне роспуску грунтавалася на дактрыне неабходнасьці. Гэты прынцып, які часта ўжываецца падчас нацыянальнага крызісу, сцьвярджае, што экстраардынарныя меры могуць быць апраўданыя, калі яны неабходныя для захавання нацыі і яе асноўных законаў.

Кромвэль і яго прыхільнікі сцьвярджалі, што парлямэнт не выканаў сваіх абавязкаў і больш не зьяўляецца законным прадстаўніком народа і волі Бога.

Прыхільнікі Кромвэля разглядалі роспуск як неабходны і рэвалюцыйны акт, патрэбны для перазагрузкі кіраваньня краінай. Яны абапіраліся на канцэпцыю "Salus Populi Suprema Lex" (бясьпека людзей зьяўляецца найвышэйшым законам). Гэта рымская юрыдычная максіма, якая тлумачылася такім чынам, што кіраўнік або кіруючы орган мае права ці нават абавязак адмяняць агульнапрынятыя прававыя межы для большага дабрабыту людзей.

Як кажуць сёньня: “Часам не да законаў”.

Пірат ці рыцар? Тонкая мяжа, якая спараджае войны

Заўважым, што дзеяньні Кромвэля не былі раптоўна-дыктатарскай зьявай. Грамадзянская вайна ў Англіі выкарчавала многія даўнія традыцыі і прававыя нормы. Дзеяньні Кромвэля можна разглядаць як працяг рэвалюцыйнай легітымнасьці, якая апраўдвала суд і пакараньне караля Англіі Карла I у 1649 годзе, зыходзячы з таго, што кароль парушыў сваю дамову з народам.

Традыцыйна парлямэнт лічыўся незалежным, і роспуск без яго згоды быў беспрэцэдэнтным у мірны час. Распусьціўшы парлямэнт, Кромвэль фактычна аспрэчваў ідэю парлямэнцкай незалежнасьці. Замест гэтага ён паставіў мадэль кіраваньня, якая кіруецца маральным і Боскім мандатам, як гэта тлумачылі ён сам і яго ваенныя прыхільнікі.

Прапаганда перавароту

У XVII стагодзьдзі памфлеты служылі адным з асноўных сродкаў масавай інфармацыі і палітычнай прапаганды. Паслья роспуску ўрад Кромвэля і яго прыхільнікі выпусьцілі шквал памфлетаў, якія прадстаўлялі разгон як неабходны крок да больш пабожнага і эфектыўнага кіраваньня. Памфлеты паказвалі чальцоў парлямэнта як карумпаваных, эгаістычных і неэфектыўных людзей.

У адным уплывовым памфлеце, нібыта напісаным прыхільнікам Кромвэля, сцьвярджалася, што парлямэнт стаў «логавам злодзеяў» і што Кромвэль дзейнічаў як Боская прылада для ачышчэньня ўрада.

Рэжым Кромвеля спрытна выкарыстоўваў пропаведзі, каб распаўсюдзіць сваё бачаньне сярод насельніцтва. Англіканскія пастары, якія падтрымлівалі ўрад Кромвэля, выступілі з амбоны, каб заявіць, што роспуск быў актам Боскага провіду. Сам Кромвэль быў не супраць і наўпроставага звароту да народу. Яго прамовы і публічныя заявы падкрэсьлівалі нібы неахвотнае прыняцьце ўлады. У адной знакамітай прамове Кромвэль заявіў, што яго дзеяньні былі зробленыя «не з прагі ўлады, а з чыстай неабходнасьці».

Дыктатура

Пасьля роспуску парлямэнта Кромвэль сутыкнуўся з цяжкай задачай пабудовы новага ўрада, які мог бы падтрымліваць нейкі парадак і законнасьць. Гэта прывяло да ўтварэньня новага парлямэнту, а затым і пратэктарату ў 1653 годзе з Кромвэлем на чале ў якасьці лорд-пратэктара. Пратэктарат па сутнасьці быў ваеннай дыктатурай, хаця і прэтэндаваў на кіраваньне ў інтарэсах народа.

Гэта была новая форма праўленьня, якая спрабавала спалучыць манархічныя паўнамоцтвы з рэспубліканскімі прынцыпамі.

Рэакцыя і Рэстаўрацыя

Пачатковай рэакцыяй шматлікіх дэпутатаў было публічнае замоўчваньне разгону, бо любая наўпроставая канфрантацыя з рэжымам Кромвэля магла прывесьці да цяжкіх наступстваў. Некаторыя чальцы парлямэнту былі арыштаваныя і заключаныя пад варту без суда, а іншыя былі вымушаныя сысьці з грамадзкага жыцьця.

Тым не менш, ліставаньне і прыватныя сустрэчы паміж былымі дэпутатамі сьведчылі аб таемнай барацьбе. Сярод найбольш гучных апазыцыянэраў былі такія асобы, як сэр Генры Вэйн малодшы і Эдвард Мантэгю.

Сьмерць Олівэра Кромвэля ўсяго праз пяць гадоў, у 1658 годзе і наступная няздольнасьць яго сына Рычарда захаваць кантроль над урадам прывялі да нестабільнасьці ў дзяржаве. Ваеннай асновы пратэктарата аказалася недастаткова, каб утрымліваць урад без моцнага і харызматычнага лідэра.

У канчатковым выніку гэта вылілася ў аднаўленьне манархіі пры новым каралі Карле II. Сама Рэстаўрацыя азначала вяртаньне да больш традыцыйнай, зразумелай манархічнай сістэмы кіраваньня. Манархія, якая была адноўленая, была больш абмежаванай, чым пры Карле I, з больш выразным падзелам улады паміж каралём і парлямэнтам.

У XIX стагодзьдзі віктарыянскія гісторыкі, такія як Томас Карлэйль, малявалі Кромвэля як героя, дальнабачнага лідэра, які змагаўся з тыраніяй у пошуках лепшага ўрада. Наадварот, інтэрпрэтацыі ХХ стагодзьдзя былі больш крытычнымі, яны разглядалі Кромвэля як дыктатара, рэжым якога прыціскаў дэмакратычныя элементы ангельскага грамадзтва.

Злачынны захоп улады і разгон папярэднікаў рэдка прыводзіць да шчасьлівага кіраваньня.