І ты, брат. Як Крэмль страціў аўтарытэт у Цэнтральнай Азіі

Некалькі дзён запар людзі ў краінах СНД абмяркоўваюць эмацыйны спіч прэзідэнта Таджыкістана Эмамалі Рахмона, які ён выказаў у твар Уладзіміру Пуціну на нарадзе па ўзаемадзеянні і мерах даверу ў Азіі, піша «Новая газета. Еўропа».

1609399572_prezidenty_sodruzhestva.jpg

Мерапрыемства праходзіла ў Астане 12-14 кастрычніка і было ў прынцыпе дзяжурным (хоць Крэмль і спрабаваў паказаць сябе геапалітычным стратэгам, спрабуючы прымірыць Рахмона і кыргызскага прэзідэнта Садыра Жапарава). І выказванне нязменнага таджыцкага лідара стала ледзь ці не самай яркіай плямай за ўсё НУМДА:

«Нас не 100-200 мільёнаў. Але мы хочам, каб нас паважалі. Дзе мы нешта парушылі? Дзесьці не так павіталіся? Мы заўсёды паважалі інтарэсы свайго галоўнага стратэгічнага партнёра. Мы хочам, каб нас паважалі. Мы што, нейкія чужаземцы? Не трэба ў нас шмат грошай укладваць. Уладзімір Уладзіміравіч, просьба да вас, каб не было палітыкі да краін Цэнтральнай Азіі як да былога Савецкага Саюза».

Ацэнкі гэтага маналогу (ён быў большым, тут прыведзена галоўная яго частка) вар'іруюцца ў дыяпазоне ад «трэба ж, нават Рахмон ўжо Пуціна ні ў грош не ставіць» да «вы паглядзіце на гэты нікчэмны лопат: ён жа проста хоча яшчэ грошай!». Як ні дзіўна, але маюць рацыю прыхільнікі і той, і іншай версіі. Частка людзей глядзіць, як гэта было сказана: так, блытана, скамечана, каснаязыка, але пры гэтым без нейкага адкрытага выпаду — хутчэй, з паслужлівай маленнем. Іншыя лічаць, што важней не як, а хто гэта сказаў: Рахмон — ультралаяльны саюзнік.

Ён быў наогул адзіным палітыкам, які прыехаў да Пуціна летась на 9 траўня. І ўжо калі такі чалавек пачынае абурацца, то пішы прапала: ніякага аўтарытэту ў Расіі ў Таджыкістане больш няма.

Тут важна разуменне таго, як былі ўладкаваныя ўзаемаадносіны Расіі і краін Цэнтральнай Азіі ў апошнія гады. З аднаго боку, Расія ўсяляк укладвалася ў рэгіён, заводзячы сумесныя праекты па засваенні нетраў, кантралюючы прастору з дапамогай ваенных баз і гарантуючы своеасаблівы парасон бяспекі для сябе і суседзяў у выпадку непрыемнасцей. У цэлым гэта было падобна на нармальную знешнюю палітыку, калі б не адно «але»: апошнія 20 гадоў — не менш — галоўная палітычная лінія паводзін Масквы ў адносінах да краін Цэнтральнай Азіі — пыха.

Крэмль так і не пазбавіўся вобразу «старэйшага брата», для якога краіны накшталт Таджыкістана, Узбекістана і іншых — гэта не зона палітычных і эканамічных інтарэсаў, а «нашы», якія проста наважылі пагуляцца ў незалежнасць. Гэтая пыха была ўласцівая не толькі Крамлю, але і ў цэлым Расіі: нават простыя людзі часта зыходзяць з пасылу «мы вас накармілі, а вы нам тут фігвамы малюеце» — маўляў, Савецкі Саюз, гэта значыць Расія, прынесла ў Цэнтральную Азію цывілізацыю, так што сядзіце, не вякайце і будзьце ўдзячныя Расіі ўсё сваё жыццё.

На побытавым узроўні гэта відаць, дарэчы, у дачыненні да працоўных мігрантаў: з пункту гледжання сярэднестатыстычнага расійца, прыезджаму з краін Цэнтральнай Азіі трэба прайсці яшчэ некалькі этапаў станаўлення, перш чым ён зможа «стаць нармальным чалавекам». Адсюль усе гэтыя «толькі для славян» і іншыя абмежаванні ўнутры бытавой эканомікі: некаторыя ўсё ж такі раўней.

Вонкава здавалася, што краіны Цэнтральнаазіяцкага рэгіёна гатовыя прымаць такія правілы гульні: для многіх былых савецкіх рэспублік міграцыя — важны артыкул нацыянальнай эканомікі, так што можна і пацярпець такое стаўленне. На самай жа справе ўнутры прадстаўнікоў тытульных нацый увесь гэты час расла наймацнейшая крыўда на Расію, паколькі ніводзін, нават самы бедны народ, не пацерпіць прыгнёту, пабудаванага на заслугах прыгнятальніка ў мінулым.

Так, вы пабудавалі нам бальніцы і школы — дзякуй, але далей мы самі, хопіць ужо лічыць нас сваёй уласнасцю: у гэтым асноўны пасыл Рахмона. У краін Цэнтральнай Азіі ёсць свая культура, свае традыцыі (з некаторымі атавізмамі на месцах змагаюцца, але наогул трэба сказаць, што ў розных краінах рэгіёна ёсць зусім цудоўныя з'явы), свае героі, сваё бачанне гісторыі, свая мова і свой лад жыцця. І Масква за апошнія 20 гадоў — а наогул з самага распаду СССР, — так і не змагла прапанаваць суседзям па СНД нічога аб'яднаўчага, акрамя грошай і вобразу ворага. У нейкі момант Расія нават перастала выконваць функцыю абаронцы інтарэсаў «малодшых братоў», раз ужо яна такімі іх лічыла: адсюль — глыбокае расчараванне Масквой у Ерэване, напрыклад, дый Бішкек таксама не вельмі задаволены адхіленай пазіцыяй Крамля ў кыргызска-таджыкскім канфлікце (роўна як не ў захапленні і Душанбэ).

Іншымі словамі, краіны Цэнтральнай Азіі і Каўказа пачалі задумвацца, ці так ужо важная ў іх жыцці Расія. Супрацоўніцтва ніхто не адмаўляе, але ва ўладароў з рэгіёна адкрыліся вочы на разнастайнасць выбару геапалітычных партнёраў: Турцыя, Кітай, ЗША, Еўрасаюз — цяпер яны адчуваюць сябе ў Цэнтральнай Азіі і на Каўказе куды больш сур'ёзнымі гульцамі, чым раней. І ім для гэтага амаль не прыйшлося нічога рабіць: па сутнасці, трэба было толькі паводзіць сябе не так, як Масква.

Там, дзе Крэмль хмурыў бровы і выклікаў да сябе паслоў, іншыя краіны ветліва і паважліва вырашалі пытанне дыпламатычным шляхам «з улікам інтарэсаў усіх бакоў». Пры гэтым інтарэсы меншай краіны зусім не абавязкова ўлічваліся на самай справе, але добрыя словы ўмоўнага Эрдагана або амбасадара ЗША на мове Рэспублікі, у якой ён цяпер жыве, дзейнічалі куды лепей на цэнтральнаазіяцкіх аўтакратаў, чым раўканне з Масквы.

У апошнія год — паўтара гэты павышаны тон стаў занадта прыкметны, а з пачаткам вайны ва Украіне, калі Расія ператварылася з правадыра абароны ў правадыра пагрозы, — і зусім непрымальны. Але ўсходнія лідары ў сваёй палітыцы кіруюцца і прынцыпам карыснага бяздзеяння і паўнамёкаў: пакуль можна нічога не прадпрымаць, лепш не прадпрымаць, а калі сітуацыя запатрабуе выказвання — зрабіць яго максімальна завуаляваным, але ўсё-ткі зразумелым. Спазненне на сустрэчу з Пуціным кыргызскага прэзідэнта Жапарава на саміце ШАС у Самаркандзе некалькі тыдняў таму — прыклад такога паўнамёку.

Мы вам усміхаемся ў твар, Уладзімір Уладзіміравіч, але ёсць пытаннечка. Гэта свайго роду форма «паняццяў» сярод прэзідэнтаў (такі тэрмін цалкам падыходзіць, дарэчы, да адносін кыргызскага і расійскага лідараў).

Адмова ад паездкі на юбілей або іншае святочнае мерапрыемства, часовае адключэнне каналаў па тэхнічных прычынах, дазвол мітынгу ў падтрымку ворага — усё гэта сігналы аб відавочнай незадаволенасці сітуацыяй.

І толькі калі яны не ўспрымаюцца або ўспрымаюцца з істэрыкай на ўзроўні «Марыя Захарава сыпле абразамі» — толькі тады лідары рэспублік пачынаюць казаць адкрыта. Гэта ўжо не раз і не два зрабіў прэзідэнт Казахстана Такаеў — як чалавек, чыя краіна занадта цесна звязана з Расіяй геаграфічна. А цяпер гэта зрабіў Рахмон.

Характэрна, дарэчы, што Такаеў якраз запярэчыў прэзідэнту Таджыкістана, сказаўшы, што краіны рэгіёна ўсё роўна арыентаваны на супрацоўніцтва з Расіяй і ўдзячныя ёй — праўда, гэта выглядала як спроба пагасіць канфлікт у зародку на правах «гаспадара бяседы». Такаеў жа незадоўга да гэтага стаў лабістам арганізацыі па развіцці і прасоўванні рускай мовы на ўзроўні СНД. Але цешыць сябе Маскве дакладна не варта: выказаўшы сваю незадаволенасць, Казахстан проста падсаладзіў пілюлю, калі прапанаваў стварыць структуру, якая ўсё роўна не будзе толкам працаваць (як і амаль усё ў рамках СНД).

Цікава, што выразней астатніх у Расіі змену рыторыкі з боку былых «братоў» адчуваюць «патрыятычныя» блогеры і тэлеграм-каналы, вядомыя сваёй непрыхаванай ксенафобіяй. Менавіта яны першымі ўвязалі расстрэл вайскоўцаў у часці пад Белгарадам, які, паводле афіцыйнай версіі, здзейснілі «грамадзяне адной з краін СНД», і спіч Рахмона. Маўляў, мабілізавалі ментальна чужых «таджыкаў» (менавіта гэтая нацыянальнасць тых, хто страляў часцей за ўсё паказваецца ў пастах) — вось вам вынік.

Але пафас «патрыётаў» палягае ў тым, што адносіны Масквы і Цэнтральнай Азіі зараз павінны будавацца на яшчэ большай калянасці — накшталт візавага рэжыму. Вось толькі гэта яшчэ больш умацуе краіны рэгіёна ў думцы, што ад Расіі трэба дрэйфаваць да больш згаворлівых дзяржаў.

Крэмль, кінуўшыся з галавой ва Украіну, канчаткова загнаў сябе ў вельмі няёмкае становішча, блізкае да тупіку: суседзі патрабуюць раўнацэнных адносін, павагі, гарантый спакойнага суіснавання і грошай (гэты пункт ніхто не адмяняў) — а Масква гэтага не тое каб не хоча, але цяпер ужо і не можа даць. У такім выпадку давядзецца прызнацца, што ты больш не галоўны ў рэгіёне — прычым прызнацца самім сабе. А гэта для цяперашняга крамлёўскага рэжыму нават страшней, чым любая вайна.