«Я веру, што беларусы хутка выбяруцца з пасткі, расстаўленай дыктатарам»

Сёння адзначае 80-годдзе ўзбекскі паэт і дысідэнт Ёдгар Абід. Менавіта ён у свой час прыдумаў слова «башызм», якое апісвае сярэднеазіяцкую дыктатуру. На жаль, у Беларусі імя Ёдгара Абіда малавядома. Мы вырашылі, што юбілей паэта — добрая нагода выправіць гэтую недарэчнасць.

— Цешуся, што цяпер і беларусы змогуць пазнаёміцца з вамі бліжэй.
— Я, дарэчы, раней нядрэнна ведаў беларускую літаратуру і быў знаёмы з некаторымі беларускімі пісьменнікамі, напрыклад, з Вольгай Іпатавай. Імёны многіх іншых я проста забыў, бо з таго часу адбылося столькі ўзрушэнняў у маім жыцці і жыцці нашых краінаў. Але я ўзгадаю: мая памяць абуджаецца, калі трэба нешта вельмі тэрмінова або важна ўспомніць. Акрамя беларускай літаратуры я вельмі любіў украінскую.
У беларускай літаратуры я асабліва люблю Янку Купалу, гэта народны паэт, яго я чытаў яшчэ ва Узбекістане. Мяне цікавіць народная паэзія і як паэты бяруць сілы ў народнай творчасці. Мяне зацікавілі беларускія народныя традыцыі, святы з вогнішчамі, танцамі і скачкамі праз вогнішча. У нас таксама ёсць такая традыцыя — скакаць праз агонь на святы, вяселлі і спяваць песні вакол вогнішча. Гэта таксама старажытны ўзбекскі звычай. Я хацеў пісаць пра гэтае агульнае для многіх народаў у Сярэдняй Азіі і ў вас у Беларусі, але мяне зацягнула іншая плынь, і я нічога не паспеў напісаць. Акрамя Янкі Купалы, многіх іншых вашых аўтараў я шукаў і чытаў, калі вучыўся ў Маскве і ў мяне былі знаёмыя па вучобе з Беларусі. Я ўжо ўзгадваў Вольгу Іпатаву, гэта была вельмі энергічная літаратарка, яна, дарэчы, пераклала некалькі і маіх вершаў на беларускую мову. Пісала вершы і прозу. Працавала журналісткай і, дарэчы, была звязаная з Узбекістанам: (першы) муж В. Іпатавай, быў маім сябрам — Ісфандыяр (Іспанд’ёр) Маткарымаў, узбекскі пісьменнік.
— Вы сказалі неяк, што хоць і пішыце вершы, але паэтам сябе не лічыце? Чаму?
—Таму што паэт — для мяне гэта занадта высокае званне. Я саромеюся называць сябе паэтам.І хоць я вучыўся ў Літаратурным Інстытуце ў Маскве (Інстытут М. Горкага), але вучыўся на літаратара, не паэта. Але, здаецца, і як літаратар я не зусім рэалізаваў сябе. Калі шчыра, я проста пісаў, калі станавілася немагчыма на душы. То-бок, выліваў усё з душы ў тэкст. А так сядзець і пісаць, падбіраць словы, прыдумляць — я не ўмеў і не ўмею. І нават правілаў верша я не ведаю дакладна. Як кладзецца верш, так я яго і пішу. Атрымліваюцца розныя формы верша: і свабодная форма, і рыфмаваная. У асноўным, канечне, я рыфмую, бо, ведаеце, ва ўзбекскай мове вельмі лёгка рыфмаваць. У нас ёсць бахшы (народныя музыкі, песеннікі, паэты), яны граюць на струнным інструменце — домбра і спяваюць на памяць дастан (эпас) і часта самі складаюць словы. Узбекская мова так складзеная, што рыфма сама сабой ідзе — аўтаматычна. Ты не будзеш пакутаваць — шукаць рыфму. Гэтыя бахшы — народныя паэты і музыкі — і цяпер ёсць ва Узбекістане: у Самаркандзе, Каршы, Тэрмэзе. У гэтых гарадах дзейнічаюць школы бахшы. Яны часта паміж сабой праводзяць конкурсы, спаборнічаюць. Я аднойчы быў старшынёй журы такога конкурсу. Было вельмі цяжка ацаніць і выбраць лепшага. Усе яны выдатна спявалі. І яны абавязкова пішуць рыфмай і захоўваюць унутраную меладычнасць. І могуць бясконца спяваць. І, ведаеце, гэта не сумна, бо яны падаюць усё так, што гэта цікава слухаць. Гэта цудоўна. Я люблю народную паэзію. Калі я пачынаю вывучаць якую-небудзь паэзію, народ, усё адно — грэцкую, рымскую, ангельскую ці расійскую, перш за ўсё я шукаю народную паэзію. Гэта пачатак любой культуры.
— Вы казалі, што ваша мама пісала вершы. Яна вучылася на паэтку ці яна проста пісала вершы сама для сябе?
— У нас любы культурны чалавек — мужчына і жанчына — вывучае класіку, класічную паэзію. Мая мама пісала вершы, трохі імітуючы народную паэзію, трохі класікаў. Атрымлівалася такая сумесь. На жаль, я сваю маму не памятаю. Мае бацька і маці памерлі яшчэ тады, калі я нічога не разумеў. Быў вельмі цяжкі час — 1940 год. Як быццам адмыслова я нарадзіўся для такога цяжкага часу. Я часта думаю, што мама трымала мяне на руках, а я гэтага не памятаю. У мяне ёсць вершы ва ўсіх зборніках, прысвечаныя маці. Мая маці памерла і не стала вядомай у паэзіі, але яна ўмела пісаць вершы. Потым я стаў збіраць інфармацыю пра яе і некаторыя людзі сказалі, што мая маці была паэткай. Яна была вельмі пісьменнай, з Карана ведала шмат на памяць. Яе часта запрашалі чытаць Каран на прыватныя сустрэчы, святы, цырымоніі. У яе быў прыгожы голас, які зачароўваў. І яна ўмела чытаць з падпевам. Ведаеце, як чыталі старыя людзі Каран і вершы? Такім спецыяльным тонам — не проста чыталі, а з такім спецыяльным падпевам — не кожны так умее. Усе старажытныя тэксты так чыталі — шукалі ў іх мелодыю. Цяпер ужо забыліся пра гэтую традыцыю і ўсе чытаюць — нават знаўцы на радыё простай дыкцыяй, не шукаюць мелодыю. Ёсць такая форма газэль — яна чытаецца выключна меладычна. Але і гэта ўжо забыта. Гэтаму ўжо нават і не вучаць у нас. Не ведаю ці забаронена афіцыйна пісаць газэллю сёння, але з савецкага часу ў нас усе адышлі ад старой традыцыі і развучыліся пісаць на ёй.
— Ці захаваліся вершы, напісаныя вашай маці?
— Толькі некалькі радкоў. Я ведаю гэтыя радкі ад адной старой жанчыны з места Маргілан (мая маці там нарадзілася). І я таксама там нарадзіўся. Бацька з Ошу. Ош вядомы басмацкім рухам — ошскі басмацкі рух. Мой бацька таксама ўдзельнічаў у ім — быў басмачом, юзбашы (то-бок, сотнік) пад кіраўніцтвам вядомага курбашы (палявы камандзір) Мадамін-бека. Калі Мадамін-бек вырашыў здацца ўладам, мой бацька адмовіўся здацца і з сваімі людзьмі праз горы ўцёк. Мадамін-беку і ўсім, хто здаўся, паабяцалі амністыю, але ўсіх арыштавалі і кінулі ў турму. А мой бацька ўцёк, але пазней, калі сталі арганізоўваць калгасы, ён прыкінуўся бедняком і ўступіў у калгас паблізу Ташкента. Гэта быў калгас, дзе вырошчвалі бавоўну. Бавоўна — гэта вялікае няшчасце Узбекістану.
— Чаму гэта вялікае няшчасце? Бавоўна яшчэ з савецкіх часоў — гэта першая асацыяцыя з вашай краінай.
— Я бавоўну памятаю з дзяцінства. Зусім нядаўна — літаральна ўчора памёр мой добры сябра, яму было сто год. Яго калісьці даўно пасадзілі за тое, што ён сказаў: «Нашы землі сталі алкаголікамі: калі не даць ім салетры і іншых хімікатаў, яны не будуць родзіць». Уся зямля, і паветра, і вада цяпер атручаныя гэтымі хімікатамі. Раней калі працавалі ў полі, аралі, угнойвалі зямлю, зверху з самалёта проста распырсквалі хімію — гэта было проста атручэнне насельніцтва. Многія паміралі ад гэтага, нават я памятаю. Да ўсяго хімікаты траплялі ў ваду. Шмат салетры выкарыстоўвалі на баваўняных палях. Чыстыя паветра і зямля былі толькі высока ў гарах. Гэта першае тлумачэнне няшчасця. Па-другое, памятаю як ноччу камсамольцаў выстаўлялі сачыць і ахоўваць баваўняныя палі не ад саранчы, а ад таго, каб калгаснікі не паўцякалі з уборкі. Камсамольцаў таксама выстаўлялі на мяжы калгасаў. Людзей трымалі ў нявольніцтве. Пра гэта ўсе забыліся, а трэба нагадваць усім.
Калгас быў чыстай турмой, канцлагерам. Камсамольцы самі жылі ў турме і іншых ахоўвалі, каб не ўцяклі з турмы. Ведаю асабіста, што многія хацелі ўцячы з калгасу, і многія сядзелі нават за тое, што не ўцяклі, а проста хацелі ўцячы. Калгаснікам да Хрушчова не давалі дакументаў і яны не маглі нікуды з“ехаць. Мала хто меў метрыкі. А ў царскі час было лепш: мая цёшча жыла 98 гадоў і ў яе былі метрыкі, з якіх яна ведала, што нарадзілася ў 1898 годзе. А ў маладых у калгасе не было ніякіх дакументаў. Значыць, у царскі час і бедныя мелі метрыкі, а ў савецкі час ніхто не меў дакументаў у вёсцы ва Узбекістане. Я б назваў гэта звычайным савецкім нявольніцтвам. І камсамольцы-нагляднікі таксама былі нявольнікамі.
— У вас ёсць добры верш з гэтай нагоды — «Маленькія нявольнікі». Вы пісалі яго пра калгасы?
— Так, гэта верш пра дзяцей на ўборцы бавоўны. Я сам быў у калгасе. І быў маленькім нявольнікам. У фізічным плане нявольнікам. Але я вызваліўся з няволі. Ведаеце, з дзяцінства ў мяне быў нутраны супраціў. У душы я не быў нявольнікам, я заўсёды здзіўляўся, чаму я павінен так жыць? Чаму не магу стаць чалавекам? Маё дзяцінства было вельмі небяспечным і цяжкім: сто разоў мог памерці ў дзяцінстве. Нарадзіўся хворым, потым голад. Я бачыў, як людзі ішлі па дарозе, падалі і паміралі ад голаду — ніхто не звяртаў увагі на гэта. Да 1955 года мы жылі ў голадзе. Адзін франтавік неяк прызнаўся, што ў 1955 годзе ўпершыню пасля вайны ён уволю наеўся.
Я часта здзіўляюся, як цяпер быццам разумныя, адукаваныя людзі кажуць, што ў савецкі час мы жылі ў раі. Гэта так недарэчна — яны ж не бачылі самі, як мы жылі за СССР, яны не адчулі на сваёй шкуры СССР, а выказваюцца па прыгожых і недарэчных прапагандысцкіх малюнках. А я ўсё бачыў сам на свае вочы! Але і цяпер ва Узбекістане «баваўнянае нявольніцтва» існуе: усе абавязаныя працаваць на палях, па-прапагандысцкі дэманстраваць так сваю любоў да радзімы. Усе студэнты абавязаны пэўны час адпрацоўваць на баваўнянай працы. І, ведаеце, часта багацейшыя сем’і наймаюць бяднейшых маладых людзей і такім чынам вызваляюць сваіх дзяцей ад працы. Хіба гэта не схаванае нявольніцтва?
— А калі вы сталі вызваляцца ад нявольніцтва, памятаеце?
— Наогул я прызнаваў сваё нявольніцтва і імкнуўся пазбавіцца ад яго, таму магчыма я не быў нявольнікам у шырокім сэнсе слова — савецкая ўлада фізічна рабіла нас усіх нявольнікамі. Мы жылі ў атмасферы нявольніцтва, нас трымалі ў цісках, але я сышоў ад гэтага. Мы жылі і не ведалі гісторыі супраціву, сваёй гісторыі, якую, напрыклад, рабіў мой бацька-басмач. Нам давалі чытаць толькі такія тэксты, у якіх басмачы былі дрэнныя. Але басмацкі рух быў за вызваленне краіны. Калі я навучыўся рана чытаць і стаў у школе чытаць пра дрэнных басмачоў, я чамусьці заўсёды хацеў даведацца, адкрыць другі бок гэта руху. Я доўга шукаў адказы на многія пытанні. На многія з іх я атрымаў адказ досыць позна, калі пачаў арганізоўвацца дэмакратычны рух у нас. Шмат чаго я даведаўся ў ссылцы ў Сібіры.
— Чаму вас саслалі ў Сыбір?
— З-за майго языка. Я чытаў свае вершы. Мяне часта прасілі чытаць вершы, калі я трапляў у госці ці на сустрэчы з сябрамі. Я на памяць не мог чытаць вершаў, таму заўсёды насіў з сабою нататнік з старымі і новымі вершамі. І вось некаторыя вершы раптам аказаліся антысавецкімі, і я апынуўся ў Сібіры сярод хантаў і мансі. Цяпер дакладна не скажу, калі гэта было, падаецца, на пачатку 80-х. У мяне заўсёды былі праблемы з лічбамі, датамі — і так было з дзяцінства. Памятаю заняткі матэматыкі, на якіх сядзеў і пісаў вершы, а настаўніца думала, што я развязваю задачкі. Аднойчы настаўніца выклікала мяне да дошкі і папрасілі напісаць год, у якім мы жывём. Я выйшаў і напісаў: 194., а сямёрку напісаў задам наперад — не ўмеў пісаць лічбу 7. Уся класа смяялася. Калі шчыра, з матэматыкай у мяне ніяк не атрымлівалася — я нават грошы дрэнна разумею і лічу да гэтага часу.
У 1989 годзе прагрэсіўныя людзі сталі арганізоўвацца і стварылі ў нас рух Birlik (Адзінства). Я ўступіў у яго, бо мне падабалася магутная ідэя адзінства, але неўзабаве я сышоў адтуль, бо не палюбіў памылковыя паводзіны кіраўнікоў руху. Ведаеце, крыху пераменаў не бывае, крыху здрады таксама не бывае. Вось пачаў адзін з кіраўнікоў руху — імя не магу назваць — сцвярджаць, што мы павінны супрацоўнічаць з уладай, з узурпатарам Карымавым. Я ўсё зразумеў адразу і з арганізацыі сышоў. Але ідэя бірлыку (адзінства) мне ўсё адно дарагая, ад яе я не сышоў, не адмовіўся. Я шукаю адзінства з людзьмі, у якіх падобныя інтарэсы.
У Сібіры я жыў сярод хантаў і мансі і пазнаёміўся з хантыйскім паэтам і пісьменнікам Айпіным. Мы сталі сябрамі. У старых савецкіх даведніках пра пісьменнікаў СССР ёсць інфармацыя і пра яго, і пра мяне. І там маё імя напісана не зусім дакладна: па-расейску Абид Йодгор (замест Ёдгор Обид). Ёдгар з узбекскай мовы азначае памяць. Вельмі рэдка даюць дзецям імя Ёдгар. Звычайна сіротам даюць такое імя. А Абід — гэта ўжо арабскае слова, азначае чалавек, які моліцца, чытае малітву.Многія ўзбекскія імёны забытыя, цяпер прынята даваць сваім дзецям арабскія імёны. Так лічыцца прыгажэй і лепей. Гэта таксама няправільна.
— Ёдгар, раскажыце, калі ласка, як вы патрапілі ў Маскву? Як паступілі ў Інстытут М. Горкага?
— Я хацеў паступіць у Педагагічны інстытут — усё роўна куды — у Ташкенце ці Маскве. Але ў мяне не было дакументаў, толькі ваенны білет, я закончыў 10 класаў, адслужыў. Ведаў глыбокіх не было ў галаве, а вучыцца хацеў. Я працаваў тады ахоўнікам у Саюзе пісьменнікаў УзССР. Кіраўнікі Саюза пісьменнікаў ведалі, што я пішу вершы. Я чуў, што ў Маскве ёсць такі Інстытут імя М. Горкага, знайшоў адрас, узяў свае вершы, сам пераклаў іх з узбекскай на расійскую мову ад рукі. А расійскую мову я ведаў з дзяцінства, таму што жыў з беспрытульнікамі. Нас называлі «сто восьмы» ​​— быў такі артыкул 108 аб беспрытульніках. Нас, «сто восьмых» лавілі па ўсім Ташкенце.
Дык вось, я пераклаў вершы, запячатаў канверт і паслаў у Маскву. Ведаю, што там быў вялікі конкурс. Па хуткім часе сакратар Саюза пісьменнікаў кліча мяне і кажа: «Ведаеш, ты амаль паступіў у Інстытут». Я здзівіўся, вядома, а сакратар працягнуў мне запрашэнне з Масквы. Мне заставалася прайсці сумоўе і ўсё. Уяўляеце? Я паслаў свае пераклады з памылкамі і прайшоў! Гэта было дзіўна: я паступіў з сваёй не дужа добрай расійскай мовай, тады як туды паступалі сапраўдныя асы мовы! Вырашыў паехаць. Грошай не было. Я сказаў пра гэта сакратару, ён паабяцаў даць на дарогу грошай. Без багажу ў белай кашулі паехаў у Маскву ў верасні-кастрычніку. Калі садзіўся ў цягнік, то правадніца здзівілася і сказала мне, што я замерзну так у Маскве. Але я паехаў. Прыехаў у Маскву ноччу. Ішоў дождж з снегам. Я знайшоў інстытут. Вахцёр здзівіўся, як я так мог прыехаць у Маскву. Напаіў мяне гарбатай, паклаў спаць у інстытуце, а на раніцу адправіў у інтэрнат. Вось так я пачаў вучыцца.
— Вы пішыце толькі на ўзбекскай мове?
— Пішу толькі па-ўзбекскі. Мова для мяне не проста інструмент, гэта нешта значна большае, я нават не магу растлумачыць. Таму працую толькі на адной — роднай мове.
Пішу і прозу, я шмат выкладваю сваёй прозы ў фэйсбуку. Сёе-тое з маёй прозы даступна на нямецкай мове. Маю паэзію чамусьці ніколі не перакладалі ў савецкі час на расійскую мову. Адна крытыкеса і паэтка патлумачыла гэта тым, што я не быў савецкім паэтам, таму і не было маіх перакладаў. І яна мае рацыю. Я часта думаю пра тое, як людзям удавалася ў СССР у такім нездаровым клімаце захоўваць здаровы розум ды яшчэ пісаць? Калі шчыра, я ў Еўропе, у Аўстрыі ўжо больш за 20 гадоў і толькі цяпер пачынаю ачуньваць псіхічна, псіхалагічна. Магу сказаць смела, што, жывучы тут, параўноўваючы як я жыў у СССР або ва Узбекістане, я ведаю сапраўдныя кошт і смак свабоды. Гэта вялікая справа.

— Давайце пагаворым пра Узбекістан. Для апісання ўзбекскай дыктатуры Карымава вы прыдумалі адмысловае слова — башызм. Растлумачце яго, калі ласка.
— З'яўленне слова башызм я звязваю перш за ўсё з узбекскай і сярэднеазіяцкай сітуацыяй. У аснове ляжыць слова фашызм, розніца толькі ў першай літары. Першая літара — б- узятая ад слова башы, то-бок, лідар нацыі (так называюць лідараў, бацькоў нацыяў Сярэдняй Азіі). У І. Карымава быў тытул юртбашы (yurtboshi) — кіраўнік краіны. Гэтыя лідары нагадваюць мне не проста айцоў нацыі, а сапраўдных фюрэраў. То-бок, гэта такая форма аўтарытарна-патэрналісцкага рэжыму альбо сярэднеазіяцкай дыктатуры. Я сказаў так пра Узбекістан, Казахстан, Туркменістан у пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя — «башызм пачынаецца». Не фашызм, не бальшавізм, а башызм. Паглядзіце, што робіцца ў вас у Беларусі — тое ж самае: бацька, як башы — не башызм, а лукашызм, бацькізм. Аднолькавая з'ява.
— Вельмі доўгі і складаны ваш шлях з Узбекістану ў Еўропу праз Азербайджан і Расію. Пра гэта можна здымаць фільм-драму.
— Так, шлях не просты. І забягу наперад і скажу, што ў Расіі мне дапамог Б. Ельцын. Я яшчэ вярнуся да гэтага. Але пачатак шляху ляжыць, вядома, ва Узбекістане. У Ташкенце я стварыў так званы карабахскі камітэт — рух у абарону бежанцаў з Карабаху. З сябрамі мы арганізавалі гуманітарную дапамогу ўцекачам: медыкаменты, адзенне. Нанялі самалёт. Як толькі мы вярнуліся з Азербайджану, не паспеў я ўвайсці ў дом, як мяне арыштавалі, мех на галаву, пасадзілі ў машыну і кудысьці павезлі. Праўда, хтосьці з суседзяў бачыў і паведаміў сябрам. І яны арганізавалі перад Палацам прэзідэнта седзячы страйк у знак пратэсту: паэты, пісьменнікі, журналісты. І сядзелі яны дзень і ноч. Тры дні мяне трымалі ў турме і тры дні пратэстоўцы сядзелі перад палацам Карымава. Ён вымушаны быў адпусціць мяне. Ноччу мяне даставілі дадому і загадалі раніцай прыйсці зноў у міліцыю нібыта для адзнакі. Я зразумеў, што мяне зноў арыштуюць. І я збег. Сябры на машыне вывезлі мяне на мяжу з Казахстанам. З таго часу, з 1992 года, я ў бягах.
Адразу я трапіў у Азербайджан. У першы раз я прыехаў у Азербайджан, у Баку героям, а ў другі раз басанож, бо ў цягніку ў мяне скралі абутак. Нейкі азербайджанец аддаў мне свае тэпцікі, бо было холадна. На адной з вуліцаў Баку я ўбачыў шыльду азербайджанскай газеты Fariad і зайшоў у рэдакцыю. Мяне накармілі і перадалі ў рукі Народнага фронту. Выдзелілі кватэру і некаторы час я жыў там. Азербайджан вельмі моцна адрозніваўся ў той час ад краінаў Сярэдняй Азіі — гэта была адкрытая і бурлівая ў плане дэмакратычных пераменаў краіна. Эльчыбей Абульфаз, лідар Народнага фронту і прэзідэнт Азербайджану з 1992 па 1993 гады, быў маім сябрам.

Але неўзабаве і Азербайджан ператварыўся ў дыктатуру. Я збег і адтуль — у Грузію, Турэччыну і, нарэшце, у Расію, дзе пражыў амаль тры гады. І цэлы год, паверце, я бадзяўся па Маскве, жыў з бамжамі, начаваў у сутарэннях кінутых дамоў. Пакуль знаёмыя не параілі мне скарыстацца тым, што я з'яўляюся сябрам Саюза пісьменнікаў. Я не ведаў, як гэта мне можа дапамагчы ў Расіі. Нехта з сяброў звязаўся з дырэктарам ПЭН-клубу ў Маскве — Аляксандрам Ткачэнкам. Ткачэнка вельмі добра сустрэў мяне, знайшоў мне кватэру і працу. Для ПЭН-клуба не патрэбны быў ахоўнік, але ён прыдумаў такую ​​працоўную адзінку для мяне. Я атрымліваў невялікія грошы, лічыўся ахоўнікам і пісаў вершы. Пачаў супрацоўнічаць з Радыё Свабода, узбекскай секцыяй: выступаць, пісаць, зарабляць. Жыць стала лепш. Але хутка са мной здарылася новая бяда: тройчы мяне моцна збілі ўзбекскія невядомыя мне бамбізы і паспрабавалі запалохаць. Першы раз мяне збілі і засыпалі снегам. Я сам часта хадзіў па Маскве і выбіраў цёмныя вуліцы — гэтым яны і скарысталіся. Карымаўцы за мной палявалі шмат разоў у Маскве.
Мяне запрашалі шмат разоў за мяжу: у Лос-Анджэлес, у Іспанію, але я не мог паехаць, бо ў мяне не было ніякіх дакументаў. Аднойчы да мяне прыйшоў у госці малады прыемны чалавек з аўстрыйскага консульства, мы пагутарылі, і ён сказаў мне: «Дзень і ноч не змагу спаць, але вывезу цябе ў Аўстрыю». З дапамогай консульства і Чырвонага Крыжа ён усё арганізаваў, зрабіў мне дакументы. У аэрапорце, калі я ляцеў з ім з такімі паперкамі на руках, сабраліся ўсе супрацоўнікі і асабліва вайскоўцы аэрапорту. Мой аўстрыйскі выратавальнік пераканаў усіх і мяне прапусцілі. З восені 1997 года я ў Аўстрыі, куды прыехаў, не ведаючы ані мовы, ані культуры.
— Ці памятаеце вы таго чалавека, які вам дапамог?
— Так, Роберт Сучыч, чалавек з аўстрыйскай амбасады. Я цікавіўся, дзе ён, што з ім. Я памятаю яго дапамогу.
У мяне з'явілася шмат сяброў у Аўстрыі. Я маю шмат сустрэчаў з чытачамі. І нават, ведаеце, на мае дзевяць вершаў на нямецкай мове напісалі музыку — вядомы аўстрыйскі кампазітар Томас Турнхэр (Thomas Thurnher). І 26-30 чалавек — хор — спяваюць мае вершы, гэта вельмі прыгожа. Я стаў першым узбекам на Захадзе, на вершы якога напісалі музыку.
 У мяне тут фантастычныя сябры. Адзін з іх — Ханэс Штрэмфль. Распавяду пра маё казачнае знаёмства з ім. Калі я жыў у рэзідэнцыі Чэрыні ў цэнтры Грацу, адна маладая жанчына запрасіла мяне на канцэрт Моцарта. Моцарта я ведаў і любіў яшчэ ва Узбекістане. На канцэрт прыйшоў малады чалавек і ў маёй знаёмай, перакладчыцы спытаў пра мяне. Пасля канцэрту ён запрасіў мяне ў кампанію маладых людзей, якія не размаўлялі ні па-расейску, ні, натуральна, па-ўзбекскі, ні па-турэцку. На турэцкай я магу крыху размаўляць і пісаць лісты. Аказваецца, Ханэс быў студэнтам і цікавіўся тым, што адбывалася ў нас. Калі я з'ехаў з Граца, ён адмыслова прыязджаў да мяне ў Форарльбэрг. Ён вельмі шмат зрабіў для мяне. А яшчэ Петэр Дойчман (Peter Deutschmann), прафесар, цяпер працуе ў Зальцбургу. Сапраўдныя сябры. Прызнаюся, слова «адзінота» мне тут не знаёмае. Я часта ўзгадваю той вечар, калі я пазнаёміўся з Ханэсам і калі мы з студэнтамі прагаварылі ўсю ноч. Я сеў на падлогу па-ўзбекскі, і ўсе студэнты селі так, як і я. Была вельмі вясёлая гутарка, бо часта мы размаўлялі жэстамі, мімікай, рукамі і нагамі. Нам было так добра і ўтульна — і без усялякіх моваў!
— Прашу прабачэння за балючае пытанне. Вы даўно тут, а як вы падтрымліваеце сувязь з блізкімі ва Узбекістане? Туды вы паехаць, натуральна, не можаце. А яны могуць прыехаць да вас?
— Не, яны прыехаць не могуць — для іх гэта небяспечна. Вы ведаеце, узбекскі рэжым адрозніваецца нават ад беларускага — строгасцю і злосцю. Калі прыедуць, вярнуцца не змогуць — іх проста арыштуюць. Я сачу за падзеямі на радзіме — такое было ўжо не аднойчы. Мой сябра, былы дэпутат, двойчы вяртаўся з Канады ва Узбекістан і двойчы яго арыштоўвалі, дапытвалі і дэпартавалі з краіны. Мая сям'я першыя тры гады, калі я збег з краіны — у мяне кватэра ў Ташкенце і ў калгасе ўласны дом каля Ташкенту — жыла пад наглядам: за кватэрай і домам з двух бакоў вялася сочка. Яшчэ калі я быў там — сочка пачалася.
А! Зараз распавяду, як жа мне дапамог Ельцын. Пасля трох збіццяў у Маскве, асабліва пасля вельмі цяжкага апошняга, за мяне заступіўся ПЭН-клуб. Радыё Свабода паведамляла пра тое, што мяне збілі, але дапамагчы не магло. Аляксандр Ткачэнка з расійскага ПЭН-клуба, арганізаваў маё выратаванне, бо ўсе разумелі, што мяне ўсё роўна заб'юць. Многія расійскія вядомыя пісьменнікі і паэты падтрымалі мяне: Бэла Ахмадуліна, Андрэй Вазнясенскі, Юна Морыц заступіліся за мяне і напісалі ліст Ельцыну. Ткачэнка больш за ўсіх зрабіў для мяне. Ён ініцыяваў ліст Ельцыну. І той, на здзіўленне, вылучыў групу кэдэбэшнікаў, якія доўга — амаль месяц — ахоўвалі мяне. Начальнік той групы часта паўтараў-смяяўся, што яны нават Ельцына так не ахоўвалі, як мяне.
Якраз у гэты ж час са мной зноў звязваліся з Узбекістану, каб зацягнуць на радзіму. Я сустракаўся з узбекскім бокам у Маскве і на мне была падслухвальная прылада. Я паабяцаў падумаць і магчыма вярнуцца ў Ташкент. А на заўтра іх усіх арыштавалі. Пазней са мной зноў звязваліся з карымаўскай службы і настойвалі на новай сустрэчы са мною і маім прыездзе ў Ташкент. І якраз з'явіўся чалавек з аўстрыйскага консульства — я паехаў у Аўстрыю. Так Ельцын і Аўстрыя добра мне дапамаглі — проста выратавалі мне жыццё.
— Ёдгар, ці верылі вы ў камуністычную ідэю?
— Не, ніколі. Бо мае карані і мая гісторыя былі цалкам іншыя. У савецкі час выходзілі мае кнігі, але ў савецкую камуністычную ідэю я не верыў. Бо з дзяцінства я бачыў адваротны бок савецкай сістэмы. Распавяду вось якую гісторыю: адзін год я вельмі моцна хварэў. Калі я вярнуўся з бальнічнага, аказалася, што мяне звольнілі. Хоць так нельга было па законе. Я застаўся без працы. Але мне трэба было карміць сям'ю. Я добры тынкоўнік — і цяпер магу патынкаваць сцены. Я ўзяў інструмент і пайшоў на рынак — у нас людзі выходзілі на рынак і прапаноўвалі свае паслугі. Я быў маленькага росту. Гляджу адзін высокі мужчына шукае тынкоўніка. Я сам падышоў да яго і прапанаваў працу. Пра аплату я сказаў так: «Спачатку я зраблю працу, вы паглядзіце і потым заплаціце мне». Некалькі дзён я працаваў у гэтага чалавека. Ён ведаў, што мяне клічуць Ёдгар. На трэці дзень ён падышоў і спытаў, ці той я Ёдгар, пра якога казалі па радыё. А на радыё якраз чыталі мой новы вялікі верш з цэнтральнай газеты. Мы разгаманіліся, і гаспадар здзівіўся, што паэт — «вялікі чалавек» — працуе тынкоўнікам. Я растлумачыў яму, што згубіў працу і вымушаны зарабляць, каб пракарміць сям'ю. Я супакоіў яго, што працу тынкоўніка я ведаю таксама добра, як і працу паэта. Калі я скончыў працу, было позна. Гаспадар застаўся задаволены. Сын гаспадара адвёз мяне дадому на машыне. Заплаціў мне ўдвая больш — замест 200 — 400 рублёў. Гэта былі вялікія грошы. А ў багажніку для мяне былі ад яго вінаград, хлеб. Жонка ганарылася мною. Скажу толькі, што яна не любіла, калі я купляў кнігі. Часам паэзія мяне карміла, але часцей не.
Я не быў ні камуністам, ні савецкім чалавекам — і тут я пагаджуся з тым, як мяне апісала расійская паэтка Юна Морыц: я адразу стаў і быў узбекскім паэтам, мяне не перакладалі на расійскую мову ў савецкі час, бо я «не дацягваў да таго, каб быць перакладзеным», я не быў камуністам, я пісаў пра простыя рэчы і не хваліў камунізм.
— Ёдгар, а што адбываецца ў сучаснай узбекскай літаратуры, паэзіі?
— Літаратура расколатая: ёсць шмат афіцыйных паэтаў, якія думаюць, што яны паэты. А ёсць апазіцыйныя паэты, якія пішуць палітычную паэзію. Я асабіста аддаю перавагу чыстай паэзіі, але і праўду люблю. Мае кнігі ва Узбекістане не выходзяць — яны проста забароненыя. 
На жаль, з сучасных узбекскіх аўтараў мала магу каго назваць. Хаця ўсё ж назаву адно імя ў сучаснай узбекскай літаратуры — Раўф Парфэн. Сапраўдны паэт. Пры жыцці быў класікам. Ён проста памёр ад голаду, ад цкавання. Я згубіў шматлікіх добрых сяброў, а ўзбекская літаратура страціла сваіх герояў — пісьменнікаў: Мурод Джураеў, Шаўрух Рузымуродаў і многія іншыя. Іх проста забілі. Ш. Рузыева забілі падчас допыту. Мурат Чураеў адседзеў 20 гадоў у турме. Выйшаў і праз месяц яго атруцілі.
Заўважу, што ў паэзію цяпер прыйшло шмат жанчынаў.

— Ці змянілася сітуацыя ва Узбекістане пасля смерці Карымава?
— Сітуацыя як быццам пачала мяняцца, але гэта павярхоўна. І па маіх назіраннях здалёку, цяпер становіцца нават горш, чым было за Карымавым. Карымаў, напрыклад, спачатку не ведаў узбекскай мовы. Калі стаў прэзідэнтам, то стаў вучыць яе. У асноўным ён размаўляў па-расейску. Новы ж кіраўнік — Шаўкат Мірзіяеў — быў раней прэм'ер-міністрам Карымава. І ён ведае ўзбекскую. Размаўляе добра на дзвюх мовах, а, значыць, і хлусіць умее лепш — адразу на дзвюх мовах.
— У савецкі пасляваенны час узбекская мова развівалася на аснове кірылічнай графікі. Незалежны Узбекістан перайшоў на лацінку. Вашы кнігі выходзілі і выходзяць на кірыліцы. Што вы думаеце пра змяненне алфавіту? Як звычайна пішыце вы?
— Афіцыйна ўзбекскую мову перавялі на лацінку. Але гэта такі сапсаваны кшталт лацінкі, што ніхто практычна не ўмее пісаць правільна, хоць сто гадоў вывучай. Мне здаецца часам, што адмыслова ўскладнілі ўсё, каб людзі заставаліся непісьменныя — так іх прасцей кантраляваць. Да 1940 года ў нас была ўжо лацінка — і вельмі ўдалы варыянт. Дарэчы, гэты варыянт лацінкі ўзяла турэцкая мова. Я пішу на кірыліцы, але магу, вядома, і на лацініцы пісаць. Проста для мяне лепшы варыянт лацінкі — той, што быў у нас да вайны — «турэцкі варыянт». Карымаў прыняў гэтак званы «французскі» варыянт лацінкі, які ніяк не падыходзіць узбекскай мове – ён усіх блытае. Да ўсяго і гэты французскі варыянт умудрыліся сапсаваць. Таму я ніяк не магу прыняць гэты варыянт. У фэйсбуку я магу пісаць і кірыліцай, і лацінкай. Ва Узбекістане таксама ўсе пішуць на двух варыянтах. Але, скажу, пішуць вельмі непісьменна. Народ стаў непісьменны. З нашай мовы проста здзекуюцца. Я шмат пісаў пра гэтую праблему ў фэйсбуку.
— Вы былі першым стыпендыятам «Пісьменнікі ў выгнанні» ў Грацы, у рэзідэнцыі Чэрыні з 1997 па 1998 гады. Калі ласка, раскажыце пра той час. Як вам пісалася, жылося тады? Што вы напісалі ў той перыяд?
— Пісалася добра, хоць шмат сілаў я патраціў на тое, каб забыцца на мінулае. Псіхічна мне было балюча, і я не адразу сеў за стол пісаць новыя вершы. Першы там верш я напісаў пра котку — «An der Ture eine fremde Katze ...». Таксама напісаў верш пра прыступкі, якія вядуць у гару, ну і шмат іншых вершаў. Да гэтага часу я часта шпацырую па Грацы і вяртаюся ў парк на гары да тых прыступак. Луіза дакладна і лепш ведае, яна дапамагла знайсці перакладчыкаў. У рэзідэнцыі пазнаёміўся з пісьменнікам Акінам Адэсоканам з Нігерыі — у іх там таксама да гэтага часу бяда. Я не ведаў і не ведаю ангельскай мовы, а ён размаўляў па-ангельску — і, ведаеце, я з ім добра паладзіў — без усялякай мовы — мімікай, жэстамі тлумачыліся.
— Што вы пішыце цяпер? Ці пішацца вам цяпер у час каронавірусу? Ці можа вы адпачываеце пакуль ад паэзіі?
— У паэта адпачынку не бывае. Я люблю пісаць ад рукі, а потым набіраю вершы на кампутары. Часам пішу проста ў фэйсбуку. А вось больш сур'ёзныя рэчы заўсёды пішу спачатку на паперы. Пра каронавірус я і не думаю. Калі выходзіў на вуліцу, часта забываў пра маску. Сябры і проста людзі на вуліцы нагадвалі мне пра маску. У мяне ніколі не было дысцыпліны з дзяцінства, таму і падчас каронавірусу я быў дрэнна дысцыплінаваны. Калі б я быў дысцыплінаваны як паэт, як грамадзянін, я б зараз быў бы, як мінімум у якім-небудзь міністэрстве ва Узбекістане. Дарэчы, узгадваю свае тры сустрэчы з Карымавым, які прапаноўваў мне супрацоўніцтва — месца ў міністэрстве. Але я не мог з ім супрацоўнічаць, калі мае сябры сядзелі ў турме.
— Вы ніколі не хацелі напісаць кнігу сваіх успамінаў? Пра тое, як вы патрапілі ў Аўстрыю? Гэта можа быць вельмі цікава і важна для новых пакаленняў узбекаў.
— Мне заўсёды было няёмка пра сябе пісаць. Я адчуваю сябе няёмка, як толькі публічна гаворка заходзіць пра мяне. Мне наогул няма чым пахваліцца ў жыцці. Мне ў ПЭН-клубе ў Берліне неяк таксама прапанавалі напісаць свае ўспаміны. Калі ўзяцца за апісанне майго жыцця, то атрымалася б велізарная намарная кніга. Я так лічу. Я стараюся пісаць пра галоўнае простай мовай — з дапамогай паэзіі. Мне гэтага хапае, ведаеце.
— Каго вы любіце з аўстрыйскіх, еўрапейскіх аўтараў?
—У мяне багатая бібліятэка дома. Шмат кніг на нямецкай мове. Вялікі выбар аўстрыйскіх паэтаў. Я вучыў і вучу па іх нямецкую мову. З еўрапейскіх назаву, вядома, Гётэ. Прызнаюся, я люблю чытаць вершы на нямецкай — гэта лепш, чым чытаць прозу і размаўляць з кімсьці на нямецкай, я б увесь час проста чытаў паэзію.
— Можа вы жадаеце нешта перадаць, пажадаць беларусам, якія таксама жывуць у дыктатуры?
— Я веру, што беларусы хутка выберуцца з пасткі, расстаўленай дыктатарам. І выберуцца хутчэй за ўзбекаў. Я ў гэта веру, бо вы бліжэй да Еўропы, вы ў Еўропе, заўсёды быў і будзе дапаможны ўплыў Еўропы. Побач з вамі балтыйскія краіны, на якія вам варта арыентавацца. Я спадзяюся, што шмат прагрэсіўных людзей у Беларусі салідарызуюцца і дапамогуць захаваць «самастойнасць» краіны і вярнуцца да дэмакратыі. Жадаю поспехаў вам!
Неба такое сумнае, цяжкае і стомленае.Зоркі — гэта маякі свабодыЧаму вы бачыце свабоду толькі ў сне?

Даведка: Ёдгар Абід нарадзіўся 15 снежня 1940 года. З 1975 па 1981 гады навучаўся ў Маскве ў Літаратурным Інстытуце імя М. Горкага. За свае вершы з 1981 па 1985 гады сасланы ў Сібір у лагер прымусовых працаў. У 1989 годзе далучыўся да дэмакратычнага ўзбекскага руху BIRLIK (Адзінства), з якога хутка выйшаў па прычыне зліцця-калабарацыі дэмакратаў з наменклатурнікамі, у прыватнасці з І. Карымавым. Пад пагрозай арышту і смерці ў 1992 годзе быў вымушаны з“ехаць з Узбекістану. З 1992 па 1997 жыў у Азербайджане, Грузіі, Турэччыне і Расіі. У Маскве жыў тры гады і працаваў на Радыё Свабода, ва ўзбекскай секцыі. У Маскве тройчы невядомыя карымаўцы збівалі і пагражалі яму. З 1997 года жыве ў Аўстрыі. З'яўляецца найстарэйшым узбекскім палітычным дысідэнтам і ўцекачом, вядомым паэтам, з 2007 года — сябра Міжнароднага ПЭН-клуба ў выгнанні. Стваральнік слова башызм, якое апісвае сярэднеазіяцкую, узбецкую дыктатуру. Сябра дэмакратычнай Беларусі. Любіць паэзію Янкі Купалы. Знаёмы з пісьменніцай Вольгай Іпатавай. Зычыць беларусам перамогі і найхутчэй выбрацца з пасткі, расстаўленай дыктатарам.