Святлана Алексіевіч: «Я — шчаслівы чалавек»

Пра гэтае інтэрв’ю я прасіў Святлану Алексіевіч даўно. Але пасля прысуджэння Нобелеўскай прэміі яна і дасюль яшчэ ў частых раз’ездах — бачыць і чуць яе па-ранейшаму хоча ўвесь свет. Зрэшты, мы ўсё ж сустрэліся, тым больш і нагода з’явілася годная — дзень нараджэння пісьменніцы…

Быў незвычайна цёплы май 2018-га. І зноў, як і «наццаць» гадоў таму, пераступаю парог гэтым разам ужо новага дома Святланы Алексіевіч. І хоць гаспадыня яшчэ не паспела цалкам абжыць яго (на падлозе стосамі яе кнігі, што выйшлі апошнім часам, у кніжных шафах яшчэ пустыя паліцы, і пакуль не знайшлося належнага месца для партрэта яе ўлюбёнага Дастаеўскага — у ранейшай кватэры ён быў над працоўным сталом у кабінеце), але гэтае новае жытло ўражвае — найперш густам, багаццем дызайнерскіх рашэнняў і ледзь улоўнай філасафічнасцю. У адрозненне ад старой кватэры пісьменніцы, тут — прастора, арганічным працягам якой акно на ўсю сцяну, і за ім ужо ледзь не бязмежная перспектыва, акрэсленая выгібам Свіслачы знізу і гарызонтам з дахаў далёкіх шматпавярховікаў ды аблокаў уверсе…

Святлана Аляксандраўна заварвае зялёную гарбату. На сцяне над дубовым сталом велізарны гадзіннік колеру летняга вечаровага сонца, дзе ўсяго тры лічбы. Як сімвал вечнасці запаволенага часу і хуткаплыннасці чалавечага жыцця... Спякотны дзень на зыходзе. Мы гутарым… Неяк незаўважна змяркаецца. Калі задаю апошняе пытанне, за акном, што на ўсю сцяну, пануе цемра. На гадзінніку, дзе замест цыферблата сонца, — палова на адзінаццатую…

— Васіль Быкаў пісаў, што памятае сябе гадоў з пяці, калі сябар павёў яго на возера. Рыгор Барадулін казаў, што першы ўспамін пра жыццё — як ён, маленькі, спрабаваў злавіць бусла за хвост. Уладзімір Някляеў пачаў памятаць сябе з двух гадоў, з таго моманту, як ягоны дзядзька выпусціў яго, маленькага, на каменны парог дзедавай хаты. А які ваш самы першы ўспамін пра жыццё, Святлана Аляксандраўна?

— Не, я, вядома, памятаю сябе з юнацтва. Дзяцінства захавалася ў памяці ўрыўкамі, да таго ж яно не так ужо паўплывала на маё фарміраванне. Хоць сама Украіна пакінула вельмі моцнае ўражанне: у маёй памяці засталіся пах пылу і валоў, белыя хаткі і белыя кашулі, украінская гаворка... Але гэта, хутчэй за ўсё, эмацыйныя рэчы. Свядома я пачала памятаць сябе з юнацкіх гадоў, калі пачала фарміраваць сябе.

— Відаць, неўсвядомлена пачалі фарміраваць?

— Не, абсалютна свядома. Я гадоў з дванаццаці сябе фарміравала: я не толькі складала спісы літаратуры, якую трэба было прачытаць, але і пісала планы на месяц, на год — гэта ўсё была вялікая і доўгая праца па стварэнні сябе. Я ўсё рабіла свядома, гэта проста з маёй сутнасці вынікала. Нават не магу цяпер успомніць, каб хто-небудзь на мяне ўплываў... Бацькі былі занятыя працай. І хоць тата быў дырэктарам школы, а мама — настаўніцай, жыццё было складанае і цяжкае — усё-ткі нас трое дзяцей было. Хоць, вядома, сяляне жылі яшчэ цяжэй...

Уплывалі, вядома, кнігі, але болей — прырода. А яшчэ — вясковыя аповеды. Я любіла слухаць старых жанчын. Мужчын практычна не памятаю, бо гэта была пасляваенная вёска. Яны пазней з’явіліся, маладыя мужчыны, а так былі адны жанчыны і старыя. Іх апавяданні і пакінулі самае моцнае ўражанне. Гэта, па сутнасці, і фарміравала мяне — вясковыя аповеды і прырода.

— Тыя спісы літаратуры і планы на жыццё, мусіць, не захаваліся?

— Мне Маша (Марыя Вайцяшонак, пісьменніца, сяброўка Святланы Алексіевіч. — С. Ш.) казала, што нейкі мой студэнцкі дзённік яна захавала… Я выкідвала дзённікі пасля таго, як праходзіла нейкі кавалак шляху — раз гэта стала часткай мяне, гэта мяне больш не цікавіла.

— І не хацелі б цяпер перачытаць?

— Напэўна, не... Гэты шлях ужо ззаду застаўся.

— Памятаю, як вы казалі, што не любіце наштурхоўваць сябе...

— На саму сябе. Так, не люблю. Я ўжо ў зусім іншай прасторы, з іншымі думкамі і ўяўленнямі. Таму наўрад ці... Можа, толькі каб усміхнуцца — наколькі я была наіўная і з якім напорам ішла па жыцці.

— Сястра Васіля Быкава Валянціна Уладзіміраўна расказвала, што чытанне для яе брата было ў школьныя гады на першым месцы, ён і ўрокі не вучыў, а прыходзячы дадому, сядаў за кнігі. Сам Васіль Уладзіміравіч успамінаў, што ўжо тады кніжны свет стаў больш рэальным, чым свет навакольны. Вашае дзяцінства таксама было кніжным?

— Не-не, дзяцінства было, вядома, кніжнае. І вучоба таксама не цікавіла. Пяцёркі ў мяне былі, напэўна, толькі па гісторыі і літаратуры, а так, па-мойму, было восем або дзевяць троек. Я вельмі дрэнна скончыла школу, пачнём з гэтага. Але я ўжо тады ведала, што буду пісьменніцай. Мой жа бацька да вайны скончыў некалькі курсаў факультэта журналістыкі, і пазней, калі яго доўга не дэмабілізоўвалі, завочна скончыў гістфак, здаецца, у Курску. Мусіць, невыпадкова мне з дзяцінства было цікава пісаць.

— Таксама і вашы бацькі ўспаміналі, што вы яшчэ ў дзяцінстве казалі, што будзеце пісьменніцай.

— Мне было гэта цікава... Памятаю, бабуля распавядала, як аднойчы каля нашага дома спыніўся вялізны камбайн, і камбайнер вынес мяне на руках са словамі: «Що це за дитина, я не знаю!..» Высветлілася, што я прыйшла да яго і пачала распытваць, што ён бачыць там, наверсе...

— Ваша першае інтэрв’ю.

— Так, так… (Смяецца.) Ён быў так узрушаны, што ўзяў мяне ў кабіну і цэлы дзень са мной няньчыўся, нават хлебам і салам падзяліўся. А ўвечары, калі мяне ўжо хапіліся дома, прывёз... Бабуля заўсёды смяялася, гэта ўспамінаючы. Мне было тры-чатыры гадкі.

— Калі яшчэ казаць пра школьныя гады, памятаеце рэпартаж Змітра Бартосіка з вашай радзімы? (Алексіевіч смяецца.) Чытаючы, што гавораць сёння пра вас настаўнікі (сутнасць выказванняў вашых землякоў Зміцер Бартосік абагуліў гэткім чынам: «Таемная габрэйка, якая, пасябраваўшы з Зянонам Пазняком, звязалася з Васілём Быкавым, каб уступіць у Народны фронт, каб пасля атрымаць Нобелеўскую прэмію ад Барака Абамы за тое, што плявузгае на Лукашэнку»), падумаў, што Святланай Алексіевіч вы сталі не дзякуючы школе, а насуперак.

— Не, насуперак, вядома. Я заўсёды жыла асобна ад гэтага і чытала зусім іншыя кнігі. Хоць гэта складана было — мы ж ведаем, якія ў нас сельскія бібліятэкі. Але там была цікавая руская класіка, акрамя гэтага, можна было знайсці Цыялкоўскага і Фёдарава, яго працы пра чалавечую бессмярот­насць…

— Згадваецца, як вы казалі, што гэта бабуля дапамагла вам не адарвацца ад рэальнасці і не сысці з галавой у свет кніг...

— Так, украінская бабуля. Мая беларуская бабуля памерла ў партызанскім атрадзе ад тыфу.

— Але якім чынам яна вырвала вас з гэтага кніжнага свету?

— Наколькі памятаю, бабуля мала вучылася, але яна была вельмі таленавітая. Яна чытала мне «Кабзара» і спявала ўкраінскія песні, а калі мы кудысьці ішлі, увесь час нешта расказвала. Калі, дапусцім, праходзілі нейкае месца, бабуля распавядала, што за баі тут былі, пасля якіх доўга яшчэ ляжалі забітыя, асабліва немцы... То-бок рэальнасць, прычым жорсткая рэальнасць, была вядомая мне з дзяцінства... І калі бабуля брала мяне з сабой у поле на буракі, я таксама варушылася ў баразне, і хоць мне было гадкі тры-чатыры, але памятаю, як жанчыны ўспаміналі сваіх мужоў і плакалі — яны ж былі зусім маладыя жанчыны... Гэтыя эмоцыі былі вельмі моцныя — ні адна кніга пасля не дала мне падобных уражанняў.

— Памятаю дзесьці вычытаны ваш аповед, як бабуля паказвала на хату, дзе жыла жанчына, якая падчас Галадамору з’ела дваіх сваіх дзяцей...

— Згадваю, што яна жыла нібы на гары, крыху вышэй за іншых. У чорным, заўсёды неяк асабліва глядзела на людзей...

— Яна была ў сваім розуме?

— Не ведаю, але, па-мойму, так... Яна была зусім адзінокая. Як зафіксавала мая дзіцячая памяць, людзі цураліся яе.

— Мяне калісьці зачапіла думка ў кнізе інтэрв’ю іншага нобелеўскага лаўрэата — Іосіфа Бродскага: «...Усе мы загнаныя ў псіхалагічную пастку, расстаўленую нашай цывілізацыяй. Мама, няня ці хто-небудзь яшчэ з маленства казалі нам, што жыццё цудоўнае, што чалавек прыгожы, што дабро пераможа зло, а злы шэры воўк ніколі не прыйдзе. І калі мы сутыкаемся з чым-небудзь агідным, наша першая рэакцыя: гэтага не можа быць, адбылася памылка — яе дапусцілі мы ці, яшчэ лепш, хтосьці іншы. Мамам варта было б расказваць дзецям, што ў пяцідзесяці адсотках выпадкаў злы шэры воўк сапраўды з’яўляецца на парозе і выглядае ён зусім як мы».

Ці пагодзіцеся з гэтым? І якім у гэтым сэнсе было ваша хатняе выхаванне?

— Не, у мяне зусім іншыя адчуванні. Я ж расла пасля вайны і памятаю непраглядную беднасць у вёсках. Або інвалідаў, якія на гэтых сваіх дошчачках ездзілі...

— Без ног?

— Без ног. Ва Украіне іх не так хутка з жыцця выкінулі, як у Расіі, дзе, як мы цяпер ведаем, здараліся жахлівыя гісторыі, калі гэтых інвалідаў або далей на астравы вывезлі, напрыклад, на Валаам, або расстралялі. А ва Украіне яны доўга былі. Памятаю, як яны спявалі і як плакалі, і як людзі падавалі ім капеечкі... Памятаю яшчэ аднаго чалавека, які жыў у абсалютнай адзіноце. Да яго толькі дачка з далёкай вёскі прыходзіла. Нават не ведаю, ці хадзіў ён сам па хлеб... З ім таксама страшная гісторыя здарылася — здаецца, ён быў паліцаем у вайну, і ўся вёска ад яго адвярнулася...

Згадваю і тое, як бабуля крычала і цэлы дзень плакала, калі ўпершыню, ужо пры Хрушчове, атрымала дзесяць рублёў за мужа, які без вестак знік на вайне. Яна ж ні капейкі не атрымлівала, маючы дваіх маленькіх дзяцей... Я толькі цяпер даведалася, што мой дзядуля насамрэч загінуў у баі. Даведалася дзякуючы Анатолю Міцяненку, дзіўнаму чалавеку, які шукае праўду пра загінулых у тую вайну і ашчаслівіў ужо, напэўна, многіх унукаў — дзеці наўрад ці дажылі да сённяшняга дня...

Так што зло я з дзяцінства бачыла і ведала, што свет вельмі не просты і можа быць жорсткі. Я ведала пра існаванне зла. Хоць, вядома, школа, сама сістэма адукацыі спрабавалі ўнушыць мне ідэалістычнае ўяўленне пра свет. На гэтым утапічным поглядзе і грунтавалася савецкая сістэма. Але паколькі я вырасла ў вёсцы, падмануць мяне было нельга... Да таго ж я рана пачала чытаць Дастаеўскага. Прычым не толькі добра яго чытала, але і шмат разважала... Вядома, ад сістэмы адукацыі многае залежыць, але большую частку духоўнага жыцця мы праводзім у адзіноце. І таму ўсё залежыць усё-такі ад самога чалавека.

— Мне сімпатычная ваша думка пра тое, што кнігі кнігамі, але вучыцца лепш у асоб, бо асобы — гэта спрасаваны час.

— Вядома. Гэта мой прынцып быў — вучыцца ў асоб.

— Адна з прычын, чаму я, дарэчы, любіў журналістыку, — маючы зносіны з цікавымі табе людзьмі, веды атрымліваеш экстэрнам.

— Вядома-вядома. І потым, гэта ж такая ўнікальная магчымасць — мы можам звяртацца да каго хочам. А калі б я была настаўніцай, ці была б у мяне раскоша зносін з Быкавым, Адамовічам? Канешне, не.

— Аднак калі вярнуцца да ранейшага: вы расказвалі, што Украіна часу вашага дзяцінства была каляровая, усё там квітнела і пахла; калі ж ваша сям’я пераехала ў Беларусь, свет афарбаваўся ў змрочныя тоны. Нават колер неба і зямлі, казалі вы, нават чалавечыя галасы былі іншыя...

— Украінская зямля — гэта багатая зямля. Як там кажуць, пасадзі кол — і тут жа вырасце дрэва. А ў Беларусі ўсё было змрочна, гэта было беднае мястэчка. І людзі жылі вельмі цяжка, з вялікай працай здабываючы свой кавалак хлеба. Ды і партызанская вайна тут была вельмі страшная, людзі бясконца пра гэта гаварылі. Гэта ў літаратуры цэнзары маглі нешта выкрэсліваць і не прапускаць, а народ у вёсцы казаў усё, як было: як свой ішоў на свайго, ці як паказвалі, дзе хаваюцца яўрэйскія дзеці, і як потым на іх нацкоўвалі сабак, і іх прыносілі ўжо па кавалачках, гэтых дзяцей... Гэта ўсё я ведаю з дзяцінства...

Ніхто нічога добрага пра немцаў не казаў, але і ніхто не любіў Сталіна за адзін толькі Галадамор. Хто ж мог яго любіць за гэта?.. Бабуля распавядала, як аднойчы схавала пад страху жменьку кукурузы, і прыйшоў атрад на чале з жанчынай-камісаршай, дык ператрэслі ўсю хату і ўсё-ткі знайшлі тую жменьку і забралі!.. Ці ўспамінала, як у суседняй вёсцы знясіленыя людзі, якія паміралі ад голаду і елі траву і жаб, паўзлі да сажалкі, што ахоўвалася, каб там не лавілі рыбу, і салдаты стралялі ў іх... Я з дзяцінства чула гэтыя жудасныя аповеды. Гэта ўжо потым перамога ў вайне засланіла і Галадамор, і ГУЛАГ — мы па сёння не ведаем усёй праўды пра той час.

— Па дарозе да вас кінуўся ў вочы традыцыйны лозунг-транспарант, вывешаны да 9 мая: «Подзвіг народа бессмяротны».

— За гэтымі фармулёўкамі велізарная народная бяда схавана. І хоць я з дзяцінства чула гэтыя словы, але на мяне яны ніяк не дзейнічалі. У школе нам казалі адно, але калі прыязджала ў вёску — чула зусім іншае, і, вядома, гэта не магло не застацца ў памяці.

— Мой сусед-франтавік ніколі не распавядаў пра вайну.

— Мой бацька таксама не хацеў гаварыць. Ніколі. Ён толькі аднойчы распавёў, як цягнуў сябра. Дый то пасля таго, як я спытала пра пахі вайны. «Лайном пахне вайна, вось што я табе скажу», — казаў бацька, крыху выпіўшы. І распавёў пра тое, як прыцягнуў сябра ў медсанбат, і ўвесь быў забруджаны экскрэментамі, таму што ў сябра жывот раскурочыла... Нічога гераічнага. Гэта ўсё было вельмі страшна.

— Між тым хацелася б узгадаць яшчэ такую гісторыю. Ваш бацька мог бы стаць сакратаром абкама на Палессі, аднак высветлілася, што родная сястра вашай маці сядзіць у лагеры. І ваш бацька быў пастаўлены перад выбарам: або развод, або партбілет на стол. Але ён настолькі любіў вашу маму...

— Што не кінуў яе. Тату выратаваў Лабанок — быў такі яго сябар яшчэ з вайны.

— Той самы Лабанок, што быў членам ЦК?

— Так. У выніку тата не пацярпеў, але вымушаны быў з’ехаць з Мазыра ў вёску, дзе быў дырэктарам школы.

— Успамінаецца, што і Пятро Глебка ахвяраваў многім дзеля жонкі, якая падчас вайны была дыктарам на акупацыйным радыё. Пасля вайны яе збіраліся арыштаваць, і Глебка хадзіў да міністра дзяржбяспекі Цанавы прасіць за жонку. З яго боку гэта таксама быў учынак.

— Вядома. Калінін жа не выратаваў сваю жонку Жамчужную, а па-ранейшаму служыў Сталіну і баяўся заікнуцца пра яе... Так, гэта быў учынак па тых часах. Хоць у бацькі была дзіўная вера: ён лічыў, што сама па сабе ідэя сацыялізму выдатная, але гэта Сталін сапсаваў яе... Я памятаю іх размовы з мамай, калі пачаліся 1990-я гады: спачатку гэта была радасць, бо яны, як і мільёны людзей, думалі, што іх чакае палепшаны сацыялізм. Ніхто нават не ўяўляў, што наперадзе капіталізм! Калі ж, нарэшце, стала зразумела, што чаканні не апраўдаліся, мама казала, што зноў будуць багатыя-бедныя, што зноў будзе прыніжэнне, якое яна перажыла яшчэ ў дзяцінстве... Вядома, бацькі не маглі гэтага прыняць. Яны былі здзіўлены — яны ж настаўнікі былі! — што гісторыя дае такі дзіўны збой і зноў — як там у Леніна? — адзін крок наперад, два крокі назад. Ім быў не зразумелы гэты адыход ад сацыялізму да капіталізму — яны ж ведалі, яны ж былі выхаваны так, што пасля капіталізму ідзе сацыялізм, а не наадварот. І калі нават нам цяжка гэта зразумець, што ўжо казаць пра нашых бацькоў!..

— А вам вядомы далейшы лёс вашай цёткі?

— Яе накіравалі ў Брэст літаральна за некалькі месяцаў да вайны. І калі немцы ўвайшлі ў горад, ім патрэбны быў перакладчык, вось ім і сказалі: «Тут нам “немку” прыслалі». Маю цётку не звалі інакш, як толькі «немка», бо яна выкладала нямецкую мову. Да таго ж была ўкраінка, то-бок зусім чужая. І мала таго, што жыла пад акупацыяй, дык яшчэ і перакладала! Пасля вайны яе, вядома, пасадзілі. Пазней яна жыла на вольным пасяленні і працавала на шахтах у Данбасе. Памятаю, цётка распавядала, што калі выйшла распараджэнне пра тое, што жанчыны не павінны працаваць пад зямлёй, бо гэта пякельная праца, жанчыны пачалі пратэставаць. Гэта як у Чэхава ў «Вішнёвым садзе», калі стары Фірс кажа: «Гэта было яшчэ да няшчасця». А пад «няшчасцем» мелася на ўвазе адмена прыгоннага права. Так і тут — гэта было няшчасцем, бо жанчыны не маглі знайсці працу і галадалі.

— Ці не адбілася яе лагернае мінулае на вашай біяграфіі? У тыя ж гады было небяспечна не тое што мець рэпрэсаваных сваякоў, але і жыць на акупаванай тэрыторыі.

— Не ўзгадаю, каб гэта калі-небудзь адбівалася на маёй біяграфіі. І калі паступала на журфак, не памятаю, каб хтосьці пра гэта пытаўся… Усё ж былі ўжо іншыя часы, «вегетарыянскія», як іх называюць.

— Дарэчы, запомнілася, як вы сказалі, што хоць у вашага бацькі была хвароба Альцгеймера, аднак ён памятаў, якой прыгожай была ваша мама.

— Так-так. І яшчэ памятаў бітву пад Сталінградам, дзе ён уступіў у кампартыю — пра гэта ён мог распавядаць бясконца.

— І наколькі тыя аповеды адрозніваліся ад «У акопах Сталінграда» Віктара Някрасава?

— Вядома, адрозніваліся — гэта была ўжо нейкая казка... Як гэта ў Рэмарка: спачатку людзі выходзяць адтуль, і ўсё для іх пахне лайном і жахам, але потым успаміны выліньваюць да ружовага колеру... І калі чалавек сыходзіць з жыцця, вядома, усё таксама ўпрыгожваецца. У яго няма ўжо сіл перамагчы гэты хаос, і ён прыгадвае маладосць. Успамінае, як атрымаў партбілет і адразу пайшоў у бой.

— Можа, гэта адна з прычын таго, што — як вы сказалі — з вельмі старымі людзьмі вам цяжка размаўляць?

— Так, з савецкімі старымі людзьмі...

— А іншых жа няма!

— Пасля 1990-х гэта ўжо іншыя людзі. Як бы там ні было, але ўсё ж людзі жывуць сваім жыццём і больш паважаюць уласнае жыццё. А савецкія старыя будуць расказваць, як яны ваявалі і як потым Мінск па цаглінцы разбіралі. То-бок свайго жыцця ў іх аповедах амаль няма. І ў кнізе «У вайны не жаночы твар» практычна няма аповедаў пра каханне — там усяго некалькі такіх гісторый, да таго ж яны... прыгожыя, скажам так. Таму што гэтыя жанчыны не хацелі, не любілі расказваць пра вайну. Толькі адзін раз я чула такую гісторыю: разумеючы, што інакш усе загінуць, раніцай яны вырашылі ісці на прарыў, і ў іх заставалася гэтая апошняя ноч, калі дзяўчаты аддаваліся тым мужчынам, хто яшчэ мог быць блізкі з жанчынай, — не ўсе ж маглі, ведаючы, што заўтра загінуць... Ці расказвалі пра згвалтаванні з боку нашых салдат… Але на падобныя тэмы было накладзена табу, і вельмі цяжка было «дастаць» з чалавека не вайну, а яго ўласнае чалавечае жыццё.

— Напэўна, цяпер падчас працы над кнігай пра старасць гэтак жа складана «дастаць» з пажылых людзей эмоцыі?

— Не, падрабязнасці, дэталі бываюць проста цудоўныя — цяжка «дастаць» нейкія экзістэнцыйныя веды, веданне пра свой сыход і сэнс чалавечага жыцця. І практычна немагчыма «дастаць» несавецкі погляд на жыццё. У гэтым і заключаецца галоўная складанасць — гэтыя людзі не ў стане выскачыць за круг савецкіх уяўленняў пра сэнс жыцця.

Тую ж маю кнігу «У вайны не жаночы твар» выратавала тое, што я была маладая, а яны — пажылыя, і яны спачатку распавядалі мне пра вайну, як гэта было агульнапрынята, і толькі потым — калі вып’ем гарбаты ці гарэлачкі — пачыналі гаварыць ужо як дзяўчынцы: «А ты ведаеш, што самае страшнае на вайне? — І смяюцца. — Самае страшнае — мужчынскія майт­кі насіць! Вось што страшна! Яны ж, гэтыя сацінавыя майткі, былі ніжэй за калені. Бывала, збяромся ў бліндажы ноччу і абрагочамся, калі скідаем з сябе штаны!» А ўсе ж былі прывабныя дзяўчаты і — такія брыдкія ў гэтых мужчынскіх майтках! І вось ім было страшна, што калі заб’юць, то будуць непрыгожа выглядаць… «Але гэта, дзяўчынка, мы табе распавялі, — казалі. — А пісаць пра гэта не трэба — пісаць трэба зусім іншае!» Дык вось кніга «У вайны не жаночы твар» складаецца якраз з таго, што «не трэба пісаць»…

Вельмі цяжка вырвацца са свайго часу, бо ўсе дужа прывязаныя да яго. Але вы мусіце не падыгрываць герою, а быць часам жорсткім і задаваць пытанні як бы з вашага часу. А калі пачынаеце падыгрываць — маўляў, і страшна, і шкада героя, — то, вядома, ён можа не сказаць таго, што мог бы, і яго веды знікнуць разам з ім. І пытацца трэба пра тое, чаго мы не ведаем. Каб новае пачуць, трэба па-новаму спытаць. Бо сам чалавек, цалкам належны свайму часу, можа і не задаваць сабе нейкіх пытанняў. Рэдка хто здольны на гэта. Мала хто ацалеў і змог потым інакш пагля­дзець на сваё жыццё. Напрыклад, адна з самых моцных кніг пра вайну — «Успаміны пра вайну» Мікалая Нікуліна, яна толькі нядаўна была апублікавана. Або дзённік пра вайну Юрыя Нагібіна, які і па выхаванні, і па ўяўленнях пра чалавека быў цалкам не савецкім пісьменнікам. Вось ён таксама мог абсалютна інакш расказваць. Памятаю такі фрагмент з яго дзённікаў: калі-небудзь напішуць, што гэта ішла пераможная армія, а ў сапраўднасці ішла дрэнна апранутая сухотная і галодная армія, вось якая армія ўваходзіла ў Еўропу, вось якая армія перамагла. І я адразу бачу гэта і веру гэтаму.



Заканчэнне інтэрв'ю з Святланай Алексіевіч чытайце ў №20 "Новага часу", які з'явіцца ў продажы 2 чэрвеня.