Беларусь, якой яна ёсць. Факты пра нашу краіну, якія мы маглі не ведаць

Большасць з таго, што ёсць у гэтым артыкуле (калі не ўсё), вывучаюць у школе. Але з часам памяць прытупляецца, веды знікаюць — і тады даводзіцца некаторыя рэчы адкрываць наноў. «PALATNO» зрабіла падборку цікавых фактаў пра Беларусь — ёсць што расказаць!

Часта можна пачуць, што Беларусь — гэта маленькая краіна. Ці Беларусь — гэта нецікавая краіна з геаграфічнага пункту гледжання. Але ў нас знаходзяць нафту і золата, ёсць пячоры і буйныя вадаёмы з пушчамі. І гэта не ўсё.

«PALATNO» прыводзіць дваццаць геаграфічных фактаў пра Беларусь, якія мусіць ведаць кожны.

Самая высокая кропка Беларусі

Самая высокая кропка Беларусі — гэта гара Дзяржынская. Да 1958 года гэтую гару называлі Святой. Яна знаходзіцца на паўночнай ускраіне вёскі Скірмунтава, у межах Мінскага ўзвышша, у частцы Беларускай грады. Гару складаюць марэны (абломкавы матэрыял, які адкладваецца ледавікамі) і пакрываюць суглінкі і супяскі.

Яе вышыня — 345 метраў над узроўнем мора. На польскай мапе 1933 года яе вышыня была пазначана як 346,3 метра. На тапаграфічнай мапе 1984 года — 342,7 метра.

Цікава, што раней найвышэйшай кропкай Беларусі лічылася гара Шапавалы. У 1933 годзе яе вышыня нібыта складала 350 метраў, а на савецкіх мапах 1950-х — 356 метраў.

Усё, што трэба ведаць пра беларускія рэкі

У Беларусі налічваецца больш за 20 тысяч рэк і каля 11 тысяч азёр. Большасць азёр знаходзіцца на поўначы і паўночным захадзе краіны. 93% ад агульнай колькасці рэк з’яўляюцца малымі рэкамі ці ручайкамі, даўжыня якіх не дасягае нават дзесяці кіламетраў.

Беларускія рэкі адносяцца да двух марскіх басейнаў — Чарнаморскага і Балтыйскага.

Самая доўгая беларуская рака — Днепр. У межах Беларусі яна мае 595 кіламетраў, яшчэ 115 кіламетраў — на памежнай тэрыторыі Беларусі і Украіны. Асноўныя прытокі: Сож, Друць, Бярэзіна, Прыпяць. На Дняпры ў Беларусі месцяцца Орша, Шклоў, Магілёў, Быхаў, Рагачоў, Жлобін, Рэчыца, Лоеў.

Самая глыбокая беларуская рака — Бярэзіна. Пачынаецца яна на паўднёвым захадзе ад Докшыцаў, а сваё вусце мае ў двух кіламетрах на паўночны ўсход ад вёскі Берагавая Слабада ў Рэчыцкім раёне.

Самая кароткая беларуская рака — Іслач. Пачынаецца за паўтара кіламетра ад гары Дзяржынская, цячэ ў межах Мінскага ўзвышша, а ў ніжнім цячэнні — праз Налібоцкія лясы.

Балоты — лёгкія Еўропы

Беларускія балоты займаюць 14% тэрыторыі краіны. Самыя вялікія балоты знаходзяцца на поўначы і поўдні Беларусі. У краіне ёсць верхавыя, пераходныя і нізінныя балоты. Яны адрозніваюцца тыпам харчавання: верхавыя харчуюцца атмасфернымі ападкамі, а нізінныя маюць грунтавое харчаванне з багатым утрыманнем мінеральных соляў. Пераходныя балоты звычайна размяшчаюцца па ўскрайках верхавых балот і існуюць за кошт грунтавога харчавання.

Ельня — самае вядомае беларускае балота. Яно знаходзіцца ў Мёрскім і Шаркаўшчынскім раёнах Віцебскай вобласці. Ельня — гэта комплекс верхавых і пераходных балотаў, на яе тэрыторыі размяшчаецца каля сотні азёр. На Ельні жывуць сотні прадстаўнікоў флоры і фаўны, дзясяткі з іх занесеныя ў Чырвоную кнігу.

Марочна — адно з самых буйных верхавых балот Палесся, якое захавалася ў натуральным стане пасля меліярацыі. На тэрыторыі гэтага балота зарэгістраваны арэалы рысі, барсука, балотнай чарапахі.

Званец — адно з найбуйнейшых нізінных балот у Еўропе. На ім ёсць мноства астравоў, а агульная плошча заказніка складае 16 тысяч гектараў. На Званцы жыве каля сотні чырванакніжных відаў.

У Беларусі ёсць нафта (не расійская, а свая ўласная)

Беларусь рэгулярна атачаюць навіны пра нафту — звычайна пра расійскую. Але мы маем і ўласную нафтапрамысловую гісторыю. У прамысловых маштабах у Беларусі нафту пачалі здабываць яшчэ ў 1965 годзе. Самым паспяховым быў 1975 год, калі беларускія нафтавікі паставілі рэкорд і дасягнулі максімальнага аб’ёму здабычы нафты — амаль восем мільёнаў тон.

У Беларусі нафту здабываюць на тэрыторыі Гомельскай вобласці, дзе знаходзіцца некалькі дзясяткаў яе пакладаў.

А што з золатам і каштоўнымі камянямі?

Золата ў Беларусі таксама ёсць, але не так многа, колькі знаходзілі падчас «залатой ліхаманкі» ў Амерыцы. Упершыню самароднае золата адкапалі ў 1986 годзе, у часы БССР. Знаходка месцілася ў рэчышчы Дняпра — у яго вярхоўях. Але пошукі золата пачаліся ўжо ў часы незалежнасці і працягваліся 13 гадоў. У 2005 годзе было знойдзена больш за 16 тысяч крупінак беларускага золата: найвялікшы зафіксаваны памер беларускага самародка склаў дзевяць міліметраў.

У Беларусі знаходзілі бурштын. Не, яго не прынесла ледавіком і ён быў не на поўначы краіны — беларускі бурштын знаходзілі на поўдні, на тэрыторыі Брэсцкай і Гомельскай абласцей. Поўдзень — не дзіўнае месца для бурштыну. Беларускае Палессе месціцца ў зоне сучлянення Украінскага шчыта, Валынска-Падольскай пліты і Прыпяцкага прагіну. Мільёны гадоў таму на гэтым месцы Харкаўскае мора затапіла сушу, на якой расла хваёвая расліннасць. Хваёвая смала (жывіца) трапляла ў марскія адклады, а затым ператваралася ў бурштын.

Дарэчы, на тэрыторыі Гомельскай вобласці ёсць і больш каштоўныя выкапні. У Лельчыцкім раёне маецца уран, які залягае ў глыбокіх пясчаных і вуглістых пластах. У Беларусі нават знаходзілі кімберлітавыя трубкі з прыкметамі ўкрапванняў алмазаў. Уранавая і алмазная сыравіны залягаюць надта глыбока, таму іх прамысловая здабыча не вядзецца і не плануецца.

Беларусь — гэта маленькая краіна?

Беларусь знаходзіцца ва Усходняй Еўропе, яе плошча — 207 тысяч км2. І па плошчы Беларусь займае 84-е месца ў свеце. Яна большая за Грэцыю, Партугалію, Карэю (Паўночную і Паўднёвую), Аўстрыю, Славакію і шмат якія іншыя краіны. Дарэчы, у Еўропе наша краіна займае 14-е месца па плошчы. А калі браць колькасць насельніцтва, то 17-е.

Што з іншага боку глобуса?

У вас ніколі не ўзнікала пытанне: а што знаходзіцца з іншага боку глобуса насупраць Беларусі? «PALATNO» праверыла, і гэта — паўднёвая частка Ціхага акіяна.

Каардынаты Беларусі — 50°00′ паўночнай шыраты, 28°00′ усходняй даўгаты.

На чым стаіць Беларусь

Вырашальным фактарам фармавання рэльефу краіны сталі ледавікі. За апошнія 500 тысяч гадоў тэрыторыя Беларусі прайшла праз пяць аледзяненняў. Апошнім аледзяненнем было Паазерскае, і ледавік займаў толькі поўнач. Другім важным фактарам сталі рэкі, якія фармавалі рачныя даліны.

Беларусь знаходзіцца на Усходне-Еўрапейскай раўніне. У межах раўніны вылучаюцца ўзвышшы, раўніны і нізіны.

Найбольш прыпаднятая цэнтральная частка Беларусі — Беларуская града. Там знаходзіцца Мінскае ўзвышша, на якім і стаіць гара Дзяржынская. Акрамя Мінскага ўзвышша ёсць Наваградскае, Ашмянскае, Віцебскае ўзвышшы.

Найбуйнейшыя нізіны — Палеская, Верхнянёманская, Полацкая і Нарачана-Вілейская. Самы нізкі пункт на тэрыторыі Беларусі — урэз ракі Нёман на мяжы з Літвой.

Этнаграфічныя рэгіёны Беларусі

У Беларусі вылучаюць этнаграфічныя рэгіёны паводле комплексу прыкмет: асаблівасцей этнічнай гісторыі, характару рассялення, народнай архітэктуры, мясцовых гаворак і інш. Нашу краіну можна разбіць на шэсць этнаграфічных рэгіёнаў:

Паазер’е — басейн Заходняй Дзвіны, сучасная Віцебская вобласць;

Падняпроўе — басейн верхняга Дняпра, асноўная частка Магілёўскай вобласці;

Панямонне — верхні басейн Нёмана, захад Беларусі;

Усходняе Палессе — сучасная тэрыторыі Гомельскай вобласці;

Заходняе Палессе — басейн верхняй Прыпяці, частка сучаснай Брэсцкай вобласці;

Цэнтральная Беларусь — асноўная частка Мінскай вобласці, заходняя частка Магілёўскай вобласці.

Вылучаецца яшчэ і Павілле — гэта сучасная тэрыторыі Астравецкага, Ашмянскага, Валожынскага, Вілейскага, Маладзечанскага, Мядзельскага і Смаргонскага раёнаў.

Нацыянальныя паркі, запаведнікі і заказнікі

Яны адрозніваюцца паміж сабой. Запаведнікі знаходзяцца пад асаблівай абаронай, туды могуць трапіць не ўсе (для наведвання некаторых патрабуецца спецыяльны пропуск). У заказніках пад абарону трапляюць пэўныя віды флоры і фаўны, там дазволена гаспадарчая дзейнасць і няма абмежаванняў у наведванні. Нацыянальныя паркі патрэбныя для таго, каб абараніць прыродныя тэрыторыі, якія маюць асаблівую значнасць — экалагічную, культурную ці гістарычную.

У Беларусі ўсяго чатыры нацыянальныя паркі: Белавежская пушча, Браслаўскія азёры, Прыпяцкі і Нарачанскі нацыянальныя паркі.

У нашай краіне ёсць два запаведнікі — Бярэзінскі біясферны і Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалагічны.

Больш за ўсё ў Беларусі заказнікаў: рэспубліканскага маштабу — 99, а мясцовага — 428.

Самы вялікі лес краіны

Самы вялікі беларускі лес — Налібоцкая пушча. Ён знаходзіцца ў басейнах рэк Заходняя Бярэзіна і Уса. Пушча займае каля 2000 км2 у Валожынскім, Стаўбцоўскім, Навагрудскім, Карэліцкім і Іўеўскім раёнах.

На тэрыторыі Налібоцкай пушчы налічваецца 820 відаў раслін, частку з якіх упершыню знайшлі ў Беларусі. Фаўна пушчы характэрная для лясоў сярэдняй паласы краіны. У 1975 годзе ў пушчы зноў з’явіліся высакародныя алені, у 1994 годзе сюды вярнулі зуброў, а на пачатку XXI стагоддзя — бурых мядзведзяў. У 2020 годзе зарэгістравалі першага шакала.

У Беларусі ёсць пячоры?

Адзіная беларуская пячора знаходзіцца ў Глыбоцкім раёне Віцебскай вобласці. Яна размяшчаецца на беразе возера каля вёскі Сахновічы. Пячора вымыта ў пясчаніку, пласты якога на тым месцы з’явіліся каля 25 тысяч гадоў таму. Глыбіня пячоры вымяраецца ў дзесяць метраў.

Мясцовыя расказваюць легенды, маўляў, у гэтай пячоры былі схаваныя скарбы часоў Рэчы Паспалітай.

Чорная кніга Беларусі

Усе ведаюць, што існуе Чырвоная кніга Беларусі, у якой сабраны віды флоры і фаўны, што знаходзяцца пад аховай джяржавы. Але ёсць яшчэ і Чорная кніга. Беларускія навукоўцы называюць гэтым тэрмінам спіс відаў флоры і фаўны, якія адносяць да чужародных. Гэта значыць, што гэтыя віды з’явіліся не на нашай тэрыторыі і выцясняюць віды абарыгенныя.

Упершыню Чорная кніга пра жывёл была выдадзеная ў 2016 годзе, пра раслінны свет — у 2017 годзе. Сярод прадстаўнікоў фаўны налічваецца 54 чужародных віды, а сярод флоры — больш за сотню. Гэта, напрыклад, амерыканскі паласаты рак, медуза (знайшлі ў 2018-м у Брэсце).

«Каб Беларусь перастала быць краем, невядомым для саміх беларусаў»

Першую акадэмічную кнігу па геаграфіі Беларусі падрыхтаваў Аркадзь Смоліч. «Геаграфію Беларусі» выдалі ў 1919 годзе ў Вільні. Смоліч лічыцца пачынальнікам беларускай геаграфічнай навукі, быў дзеячам БНР, аўтарам статута Беларускай акадэміі навук. Яго расстралялі ў 1938 годзе ў турме ў Омску паводле рашэння тройкі НКУС.

Падручнік «Геаграфія Беларусі» адкрываўся эпіграфам: «Каб Беларусь перастала быць краем, невядомым для саміх беларусаў».

Колькі жыве чалавек у Беларусі

Паводле даных Нацыянальнага статыстычнага камітэта на 1 студзеня 2023 года, колькасць насельніцтва Беларусі складае 9 200 617 чалавек. Тры чвэрці беларусаў пражывае ў гарадах — гэта 7 212 405 чалавек, у сельскай мясцовасці — 1 988 212.

Гарады Беларусі

У Беларусі 115 гарадоў, 85 пасёлкаў гарадскога тыпу і 23 008 сельскіх населеных пунктаў. Самы буйны горад Беларусі — Мінск. У Мінску жыве прыкладна паўтара мільёна чалавек. У пяцёрку самых буйных беларускіх гарадоў уваходзяць Гомель, Магілёў, Віцебск і Гродна.

Беларусь дзеліцца на вобласці (Брэсцкая, Віцебская, Гомельская, Гродзенская, Мінская, Магілёўская). Вобласці дзеляцца на раёны — іх у краіне ўсяго 118.

Калійная соль — наша багацце?

Калійная соль — асноўная сыравіна, з якой атрымліваюць калійныя ўгнаенні, металічны калій і яго злучэнні. У Беларусі паклады калійных солей сканцэнтраваны ў Мінскай і Гомельскай абласцях. Агульныя запасы калійных солей ацэньваюцца ў 6,5 мільярда тон.

Гэта галоўны экспартны тавар для Беларусі. Пасля ўвядзення санкцый пастаўкі беларускай калійнай солі ўпалі амаль у тры разы. У 2021 годзе беларускія «ўлады» засакрэцілі даныя па прыбытку ад экспарту калійнай солі. Вядома, што ў 2022 годзе Салігорскі раён, дзе знаходзіцца «Беларуськалій», стаў рэкардсменам па зніжэнні ўзроўню заробкаў.

Якое паветра ў Беларусі?

Можна сказаць, што ў Беларусь паступае марское паветра Атлантычнага акіяна. Узімку ў краіне паветра мае высокую вільготнасць, што прыводзіць да падвышанай воблачнасці. Яшчэ ў Беларусь зімой можа паступаць арктычнае паветра — тады тэмпература можа панізіцца нават да мінус 40°C.

Летам у Беларусь паступае паветра з Атлантыкі — яно фармуе прахалоднае і вільготнае надвор’е, а паветра з Арктыкі — сухое і цёплае альбо гарачае.

Беларуская зямля

На тэрыторыі Беларусі распаўсюджаны дзярновыя, дзярнова-карбанатныя і дзярнова-падзолістыя глебы. Дзярнова-карбанатныя — гэта глебы, што ўтвараюцца на карбанатных пародах і залягаюць на невялікай глыбіні: большасць сустракаецца у басейне Віслы і на тэрыторыі Беларусі. Дзярнова-падзолістыя — гэта тып падзолістых глеб, якія змяшчаюць да 7% перагною, лічацца самымі ўрадлівымі сярод падзолістых.

Дзярнова-падзолістыя глебы займаюць у Беларусі амаль палову ўсёй тэрыторыі. Яны даволі бедныя і маюць кіслую рэакцыю асяроддзя, і, каб атрымліваць высокі ўраджай, трэба праводзіць аграхімічныя мерапрыемствы і дадаваць мінеральныя ўгнаенні.

Маманты

Так, на тэрыторыі сучаснай Беларусі былі маманты. Першыя знаходкі парэштак мамантаў датуюцца яшчэ часамі Рэчы Паспалітай, а апошнія — летам 2023 года. Самыя буйныя знаходкі былі ў сярэдзіне «нулявых» у Мінску. Будаўнікі выпадкова знайшлі астанкі мамантаў, якія ляжалі на глыбіні да васьмі метраў. Гісторыкі падкрэслівалі, што тыя маманты жылі каля 23 тысяч гадоў таму. У розных краязнаўчых музеях краіны знаходзяцца астанкі мамантаў: напрыклад, іх можна пабачыць у Полацку ці Шуміліне.