Ян Матэйка: напісаў гісторыю Радзімы пэндзлем, расквітаўся з суседзямі-крыўдзіцелямі

185 год таму, 24 чэрвеня 1839 году ў Кракаве нарадзіўся мастак, якому было наканавана адлюстраваць фарбамі на палатне ўсё самае значнае і важнае што было ў гісторыі Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага. Цяжка ўявіць гістарычныя тэксты, якія б не суправаджаліся творамі пэндзля Яна Матэйкі.

Ян Матэйка лічыцца адным з найбольш шанаваных жывапісцаў у гісторыі польскага мастацтва. Але яго творчасць закранала ўсе народы, якія ўваходзілі ў дзяржаву, пазбаўленую палітычнага суверэнітэту ў выніку падзелаў 1772–1795 гадоў. Паказваючы былую веліч Рэчы Паспалітай і славу яе зброі, Матэйка хацеў паўплываць на сэрцы і розум яе народаў, уваскрэсіць веру ў адраджэнне незалежнай бацькаўшчыны. Ён першы даў ​​высокую адзнаку гістарычнаму жывапісу, сюжэтамі польскай і літоўскай гісторыі захапіў вялікую публіку. І як вынік — атрымаў найвышэйшыя ўзнагароды на выставах у Парыжы, Вене і Берліне. Атрымаў прызнанне.

Уплыў брата, дух Кракава, натхненне ад гісторыка: пачаткі творчасці Матэйкі

Бацькі Матэйкі не былі карэннымі жыхарам даўняй Рэчы Паспалітай. Бацька мастака быў чэшскім эмігрантам, маці паходзіла з паланізаванай нямецкай сям’і. Але ў кракаўскім доме Матэйкаў жыла патрыятычная атмасфера, панавалі незалежніцкія ідэалы — два браты Яна ваявалі падчас Вясны народаў у Венгрыі. Значны ўплыў на зацікаўленасць будучага жывапісца Яна да гісторыі аказаў яго старэйшы брат Францішак Матэйка, які быў дацэнтам гісторыі і супрацоўнікам Ягелонскай бібліятэкі.
Важная была тут і атмасфера роднага Кракава 1850-х — яго помнікі сярэднявечча, нацыянальная святыня на Вавелі з каралеўскім замкам і магіламі уладароў у катэдры, а таксама адносна вялікая (у параўнанні з іншымі «падзеленымі» землямі) свабода у культываванні нацыянальных традыцый.

У 1852 годзе Матэйка пачаў вучыцца ў Школе прыгожых мастацтваў у Кракаве, і ўжо тады меў выразна акрэслены кірунак інтарэсаў. Ён паглыбляў свае гістарычныя веды, вывучаў творы старых летапісцаў і захапляўся чарцёжнікамі-дакументалістамі. На іх манер ён у эскізах алоўкам узнаўляў вобразы польскіх каралёў і літоўскіх князёў, помнікі архітэктуры, скульптуры і ўзоры мастацкага майстэрства Кракава. Тады ж ён засвоіў строгую дысцыпліну малюнка, дбайную, дакладную распрацоўку жывапіснай паверхні і сур’ёзнае стаўленне да мастацтва, якое разумелася як пакліканне і своеасаблівая нацыянальная місія. Цягам некалькіх гадоў Матэйка ўдасканальваўся ў жывапісу ў еўрапейскіх мастацкіх школах, вучыўся ў розных тагачасных майстроў справы.

Ідэйна-мастацкая пазіцыя Матэйкі выспела на пачатку 1860-х гадоў у багемным асяроддзі Кракава, дзе збіраліся маладыя мастакі, пісьменнікі і гісторыкі, якія сустракаліся ў скульптурнай майстэрні Парыса Філіпі. Да гэтага перыяду адносіцца сяброўства Матэйкі з Юзэфам Шуйскім, пазнейшым заснавальнікам кракаўскай гістарычнай школы, які канцэптуальна натхніў Матэйку.

Першыя гістарычныя рыскі пэндзлем

Знаўцы мастацтва першыя гістарычныя карціны Матэйкі ацэньваюць як анекдатычныя па сваёй апісальнасці, пэўным схематызме ў размяшчэнні кампазіцыі і групоўцы фігур са статычнымі, умоўнымі позамі і жэстамі. Але з цягам часу ў юнацкіх творах мастака з’явілася імкненне да індывідуалізацыі герояў і фіксацыі непадабенства іх душэўных рэакцый, да паглыблення драматургіі адлюстраваных сцэн.

Напрыклад, у ранняй карціне «Атручванне каралевы Боны» (1859 год) ужо выявілася цяга Матэйкі да гісторыі, яго прага да дакладнага ўзнаўлення старадаўніх строяў, элементаў інтэр'еру, разнастайнага абсталявання і аксесуараў.

Завершаны ў 1862 годзе твор «Станьчык» — пераломны твор у развіцці яго творчасці, своеасаблівае мастацкае крэда 24-х гадовага жывапісца. Самотная постаць у пакутлівых роздумах над палітычнымі наступствамі страты Вялікім Княствам Літоўскім памежнай крэпасці Смаленска ў вайне з Масквой у 1514 годзе… Гэта — княжацкі блазен, які ў інтэрпрэтацыі Матэйкі становіцца сімвалам празорлівасці і палітычнай мудрасці, увасабленнем грамадзянскага сумлення і спрадвечнага клопату пра лёс краіны.
Тут упершыню выяўляецца гістарычная і філасофская думка мастака, якая вынікае з глыбокага разумення пераемнасці гістарычных з’яў, іх узаемасувязі. Матэйка бачыў прычыны падзення Рэчы Паспалітай ў канцы XVIII стагоддзя ў палітычна нявыкарыстаных раней ваенных перамогах і памылках творцаў дзяржаўнай палітыкі.

Рэйтан і Скарга прыносяць мастаку славу

Яшчэ да трыццаці гадоў кракаўскі мастак Матэйка набыў сусветную вядомасць і прызнанне, а французскія крытыкі залічылі яго ў лік самых выдатных мастакоў гістарычнага жывапісу Еўропы.

Першага поспеху ён дасягнуў у 1865 годзе, атрымаўшы залаты медаль на штогадовым Парыжскім салоне за манументальны твор «Казанне Скаргі». Праз два гады зноў на выставе ў Парыжы ён быў узнагароджаны залатым медалём I ступені за карціну «Рэйтан на Варшаўскім сейме 1773 году», якую набыў аўстрыйскі імператар Франц Іосіф. У тым жа 1867 годзе мастак быў узнагароджаны Кавалерскім крыжам ордэна Франца Іосіфа.

«Рэйтан на сойме 1773 года». Дэтальны разбор знакамітай карціны Яна Матэйкі



Мастацкі светапогляд вызначыла паўстанне

Працэс хуткага выспявання ідэйна-мастацкага настрою Матэйкі адбываўся ў гады, што папярэднічалі выбуху Студзеньскага паўстання 1863-га. Патрыятычныя дэманстрацыі ў Варшаве, адраджэнне надзей і незалежніцкіх памкненняў аказалі моцны ўплыў на ўяўленне маладога мастака. На хвалі бурлівых падзей ён радыкальна мяняе танальнасць свайго жывапісу. У эпоху паўсюднага сумневу і духоўнага заняпаду грамадства пасля разгрому паўстання 1863-га ён бярэцца за пэндзаль, каб даць спадзеў і веру на лепшае.
 Ад гэтага часу праз адлюстраванне бляску былой Рэчы Паспалітай і славы яе зброі ён хацеў падтрымліваць веру ў слушнасць незалежніцкіх памкненняў, умацоўваць сэрцы і розум народаў «забранага краю». Гэтым ідэям мастак заставаўся верным да канца жыцця. Матэйка стварыў манументальныя палотны, на якіх паказваў палітычныя і ваенныя поспехі даўняй Рэчы Паспалітай. Гістарычная тэматыка карцін часта станавілася падставай для перадачы разважанняў мастака аб сучасных палітычных падзеях.

Расквітаўся на палатне з усімі, хто падзяліў Рэч Паспалітую

Паказ трыумфу былой Рэчы Паспалітай над яе цяперашнімі захопнікамі прадстаўлены ў манументальных палотнах мастака.
Напісаная ў 1869 годзе «Люблінская унія» ілюструе значны гістарычны факт 1569 году — аб'яднанне Польшчы і Літвы ў адзін дзяржаўны арганізм. Гэтай карцінай Матэйка хацеў нагадаць аб былым суверэнітэце Літвы, якая як раўнапраўны партнёр далучылася да акта уніі з Польшчай. Гэта быў адказ мастака на хвалю жорсткіх рэпрэсій, якая абрынулася на мясцовае насельніцтва пасля падаўлення паўстання 1863-га, і яго пратэст супраць прызнання Літвы карэннай і спрадвечнай расійскай зямлёй.

А далей быў Грунвальд! Напісаная ў 1872–1878 гадах карціна «Грунвальдская бітва» адлюстроўвае адну з найвялікшых перамог літоўскага і польскага войска над нямецкім. Гэта быў поўны разгром ваеннай моцы Тэўтонскага ордэна ў 1410 годзе. Карціна была створаная ў перыяд узмацнення гегемоніі Прусіі ў Еўропе, пасля перамогі ў вайне з Францыяй у 1870 годзе. І гэта быў таксама адказ мастака на ўзмацненне германізацыі палякаў у межах прускага падзелу.

Малюючы Сабескага пад Венай (1883 год) і падаючы яго Папе Рымскаму, Матэйка хацеў нагадаць Еўропе пра народ, які дзвесце гадоў таму бараніў Аўстрыю і ўсю хрысціянскую грамаду перад пагрозлівай турэцкай навалай і які пасля страціў сваю дзяржаўнасць, сярод іншага, у выніку захопніцкай палітыкі Габсбургаў.

Падобны ідэйны сэнс адлюстраваны на карцінах «Баторый пад Псковам» і «Пруская даніна». У першым творы мастак звярнуўся да пераможнай кампаніі часоў Лівонскай вайны, дзе паказаў прадстаўнікоў маскоўскай місіі на каленях перад каралём Стэфанам Баторыем, які ў гэтым вобразе з’яўляецца ўвасабленнем моцы і велічы Рэчы Паспалітай.

Другая кампазіцыя адлюстроўвае сцэну феадальнага ўшанавання Жыгімонта I Старога ў 1525 годзе Альбрэхтам Гогенцолернам, першым кіраўніком зямель былога Тэўтонскага ордэна, ператворанага ў свецкае герцагства Прускае.

Пруская даніна
У апошні перыяд творчасці Матэйка зноў імкнецца звесці рахункі з мінулым. Ён піша сюжэты, звязаныя з Касцюшкам і Канстытуцыяй 3 мая. Перад сваім сконам мастак робіць сімвалічны пасыл пра няспраўджаныя надзеі, пра ўпушчаныя магчымасці для маральнага адраджэння нацыі і абароны краіны ад разгрому падзелаў.

Імкнуўся паказаць адчувальнага чалавека: унікальны стыль мастака

Аднак, толькі малюючы творы з актуальным палітычным зместам, не становяцца вялікімі творцамі. У Яна Матэйкі быў свой адметны мастацкі стыль, яго індывідуальная жывапісная манера ўзнікла прыкладна ў сярэдзіне 1860-х гадоў.
Ад сотняў гістарычных палотнаў сваёй эпохі карціны Матэйкі найперш адрознівалі адносіны да мінулых эпох, у якіх ён шукаў не толькі маляўнічы, сенсацыйны ці сентыментальны змест. Ён разумеў гісторыю як бесперапынны і дынамічны па сваёй сутнасці працэс. Адной з асноўных задач мастака ён лічыў дасканалае вывучэнне гістарычнай з’явы. Мастак даваў магчымасць надзейна ацаніць гісторыю, зрабіць маральны выбар і ахарактарызаваць удзельнікаў даўніх падзей.

Грунвальд нашай славы

Амаль усе біёграфы Матэйкі адзначаюць адну галоўную рысу як самую важную індывідуальную асаблівасць яго творчасці. У сваіх жывапісных візіях мінулага ён перш за ўсё імкнуўся вылучыць з цемры гісторыі жывога, глыбока адчувальнага чалавека, часта паказваючы яго ў цэнтры супярэчлівых палітычных інтарэсаў або маральных матываў. Матэйку адрознівала схільнасць мастака да кампазіцыі шматлюдных, шматфігурных сцэн, часта панарамна разгорнутых, як маляўнічае тэатральнае відовішча.

Духоўны лідар нацыі: узнагароды, пасады, ушанаванне…

Ад 1865 году Матэйка неаднаразова бываў у Парыжы і Вене, падарожнічаў у Прагу і Будапешт, вандраваў па Італіі: Венецыя, Рым, Фларэнцыя... У 1872 годзе ён правёў некалькі месяцаў у Стамбуле, дзе стварыў адзіныя ў сваёй мастацкай творчасці ўсходне-пейзажныя творы.
У 1873 годзе ён атрымаў афіцыйную прапанову стаць дырэктарам Акадэміі прыгожых мастацтваў у Празе. Адмова Матэйкі стала штуршком прапанаваць яму аналагічную пасаду ў Школе прыгожых мастацтваў у Кракаве. Гэтую пасаду ён займаў з 1873 года да канца жыцця.
Акрамя выкладчыцкай дзейнасці, Матэйка рэгулярна ўдзельнічаў у выставах, арганізаваных Таварыствам сяброў прыгожых мастацтваў у Кракаве і Львове, а таксама ў Кракаўскім навуковым таварыстве і Таварыстве заахвочвання прыгожых мастацтваў у Варшаве. Ён неаднаразова прадстаўляў свае карціны на міжнародных выставах у найважнейшых мастацкіх цэнтрах Еўропы XIX стагоддзя: Парыжы, Вене, Берліне, Будапешце, Лондане і Пецярбургу.
Сярод шматлікіх узнагарод мастака самай прэстыжнай з’яўляецца ганаровы залаты медаль на Усеагульнай выставе ў Парыжы ў 1878 годзе. Пасля дэманстрацыі «Люблінскай уніі» у 1870 годзе для парыжскай публікі ён быў узнагароджаны Рыцарскім крыжам ордэна Ганаровага легіёна.
У 1887 годзе за веды гісторыі Матэйка атрымаў ступень ганаровага доктара Ягелонскага ўніверсітэта. У 1883 годзе, паднёсшы папе Льву XIII карціну «Сабескі пад Венай» у дар ад народаў Рэчы Паспалітай, ён быў узнагароджаны Камандорскім крыжам ордэна Пія IX.
Становішча Матэйкі як аднаго з самых выдатных жывапісцаў тагачаснай Еўропы пацвярджаецца таксама членствам у шматлікіх прэстыжных мастацкіх і акадэмічных установах.
Прызнанне суайчыннікаў яго патрыятычнага стаўлення і заслуг у справе прапаганды нацыянальнага мастацтва ў Еўропе адбылося ў 1878 годзе. Прэзідэнт Кракава Мікалай Зыблікевіч уручыў мастаку скіпетр — сімвал яго духоўнай улады над народам ў эпоху міжкаралеўя.
Матэйку таксама было прысвоена званне ганаровага грамадзяніна горада Львова (1869) і Кракава (1882).

***Ян Матэйка пакінуў велізарную мастацкую спадчыну, у тым ліку больш за трыста твораў алеем — партрэты, гістарычныя, рэлігійныя і алегарычныя карціны, а таксама некалькі сотняў малюнкаў і эцюдаў. Ён пайшоў з жыцця як выдатны патрыёт, выдатны мастак, выдатны асветнік і абаронца мінулага. Яго жывапіс нельга разглядаць у чыста мастацкім плане, у адрыве ад той функцыі, якую ён выконваў і выконвае ў сацыяльным успрыманні. Створаны ім сінтэз нацыянальнай гісторыі навечна ўвайшоў у канон гістарычных ведаў і патрыятычнага выхавання наступных пакаленняў грамадзян даўняй Рэчы Паспалітай.