Шведскі выдавец Алексіевіч: Яна адна робіць тое, што ўсе немцы рабілі пасля вайны
Уладальнік выдавецтва «Эрзац» Ула Валін, у якім выйшлі ўсе пераклады кніг Алексіевіч, распавядае, як кампанія ўзростам у 21 год змагла сабе дазволіць выдаць кнігі Нобелеўскага лаўрэата.
— Спадар Ула, распавядзіце, калі ласка, пра сваё самае першае ўражанне ад кніг Святланы Алексіевіч. Як і калі гэта было?
— Я чытаў яе ў 90-я, па-шведску, спачатку кнігу пра Чарнобыль, а пасля «У вайны не жаночае аблічча». Нічога падобнага я раней не чытаў. Мне падабалася такая «гібрыдныя літаратура» — тое, што ніколі не называюць літаратурай. Першая кніга, якая выйшла ў нашым выдавецтве, была перапіска паміж Барысам Пастэрнакам, Райнэрам Марыям Рыльке і Марынай Цвятаевай. Гэтае выданне стала для нас эмблематычным. Гэтыя лісты не задумваліся як кнігі, хаця, канечне, створаныя на высокім літаратурным узроўні. І ўрэшце атрымалася вельмі прыгожая кніга. Мы пасля друкавалі дзённікі і іншыя «дзіўныя» тэксты, якія ніколі не ствараліся як літаратура.
Канечне, кнігі Святланы ад пачатку ствараліся як літаратура, але сама ідэя размаўляць з людзьмі — не ад літаратуры. Літаратурай гэта робіцца ў пэўны момант, калі яна працуе з сабраным матэрыялам. І гэта як раз тое, што нас цікавіць.
З тых часоў я хацеў яе апублікаваць, асабліва кнігу «У вайны не жаночае аблічча». Але тады мы не маглі сабе гэта дазволіць. Хаця нашай кампаніі 21 год, у 90-я мы зрабілі толькі 5 кніг. Першая — ліставанне, пра якое я казаў, другая — літаратурныя эсэ Марыны Цвятаевай. Можаце сабе ўявіць, што мы не зарабілі аніякіх грошай. Гады і гады працы, а грошай не было. Таму мы былі вымушаныя пачаць фрылансіць для буйнога выдавецтва. Мы гэта рабілі з 1999 да 2005 году і пасля сталі ізноў выдаваць самі. Быў перапынак шэсць гадоў, але жаданне выдаваць Святланіны кнігі захавалася з 90-х.
— Можаце прыгадаць, як упершыню сустрэліся са Святланай асабіста?
— Першы раз я яе сустрэў у Стакгольме. Яна ішла па вуліцы, на якой я тады жыў, проста гуляла па Стакгольме разам з Кайсай (Кайса Обэрг Ліндстэн — перакладчыца кніг Алексіевіч на шведскую мову. — РС.). Я чакаў свой гамбургер каля кіёска, быў паглыблены ў свой вялізны праект, стомлены і перапрацаваны І тут падыходзіць Кайса разам са Святланай, якую я да таго не сустракаў. Я прывітаўся. Не ведаю, якое ўражанне я на яе зрабіў, напэўна, яна нават гэтага не памятае. Я быў стомлены, перапрацаваны. Я быў вялікім яе прыхільнікам, але не памятаю, ці сказаў гэта тады. Пасля мы зноў сустрэліся ў Гётэборгу на кніжным кірмашы ў тым самым годзе, недзе 2006-2007. Я зноў быў перагружаны працай і стомлены.
І пасля мы ўжо сустрэліся, калі падпісвалі кантракт на выданне «Часу second-hand» у рэстарацыі ў Берліне. Меркавалася, што кніга будзе скончаная праз некалькі тыдняў, а яна заняла яшчэ некалькі гадоў. Але гэта іншая гісторыя. Мы паабедалі разам са Святланай і яе агенткай Галінай (Галіна Дурстгоф — РС.). Было вельмі прыемна, думаю, мы зразумелі адно аднаго, бо ў нас у пэўным сэнсе падобныя ідэі ў дачыненні да літаратуры. І адна з іх — гэта дакументальная літаратура. Вось так мы пачалі знаёміцца адно з адным. Пасля мы сустракаліся ў Гётэборгу, Нарвэгіі, некалькі разоў запрашалі Святлану з Кайсай на абед дахаты.
— Ці сапраўды трэба, каб паміж выдаўцом і аўтарам складаліся блізкія духоўныя стасункі, ці так важна, каб яны разумелі адно аднаго і як было ў вашым выпадку?
— Паміж выдаўцом і аўтарам такое бывае не заўжды, але здараецца. Ёсць некалькі аўтараў, з якімі ты моцна падзяляеш сваё бачанне літаратуры. Нашая мэта не толькі выдаваць кнігі. Але і ствараць праз гэтага вобраз нашага разумення свету. Для нас важныя не толькі завершаныя кнігі, але і асобы, якіх мы друкуем, іхныя погляды на свет. Мы не проста выдавецтва, а ў пэўным сэнсе актывісты. Мы адданыя нашым ідэям. І ідэя выдаваць менавіта гэтыя кнігі не толькі эстэтычная, але і палітычная. Таму што эстэтыка і этыка ідуць побач, як аднойчы патлумачыў Іосіф Бродскі. І мы верым, што эстэтыка першасная, а этыка паходзіць з яе. Мы рэалізоўваем гэтую ідэю ў нашым выдавецтве.
Сама назва «Эрзац» часта ўспрымаецца негатыўна, але людзі забываюць, што калі вам нечага не хапае ці яно перастала працаваць, вам патрэбны эрзац, вам патрэбнае нешта, што замяняе нястачу.
Калі на пачатку 90-х заснавалі выдавецтва, то мы мелі вельмі крытычнае стаўленне да шведскага кніжнага рынку, бо нам не хапала кніг, якія мы хацелі чытаць. Асабліва перакладаў з расійскай. Тады вельмі мала іх выходзіла. Таму мы спрабавалі нейкім чынам змяніць шведскі кніжны рынак і, здаецца, дасягнулі поспеху. Мы гадамі знаходзім кнігі, якія не проста цікавыя і добра напісаная, а якія кранаюць чытача. Мы перакладаем артыкулы нашых аўтараў у калонцы ў Dagens Nyheter — найбуйнейшай шведскай газеце. Такім чынам іх чытае многа людзей. Уявіце: два чалавекі з маленькім выдавецтвам — але мы можам дасягнуць вялікай колькасці людзей — уплываць на тое, што яны ведаюць пра Расію і пра Ўсходнюю Еўропу ўвогуле. Мы спрабуем здзяйсняць перамены. і ў гэтым вельмі падобныя да таго, што робіць Святлана. У нас у пэўным сэнсе падобная ідэя, хаця, канечне, зусім з іншым выяўленнем. Не скажу, што мы блізкія сябры, але досыць блізкія.
Канечне, мы не ідэалісты ў матэрыяльным сэнсе і жывем у рэальнасці, якую маем у Швецыі. Калі б мы былі ідэалістамі, мы не маглі б існаваць. Мы прагматычныя, але самая галоўная ідэя выдавецтва канечне не камерцыйная. Я б не назваў яе ідэалагічнай, бо мы не належым ні да якай палітычнай партыі. Мы глыбока гуманістычнае выдавецтва. Нашы ідэалы вельмі простыя. Мы не прапагандуем лібералізм ці ідэі сацыял-дэмакратыі. Нашая галоўная ідэя — гэта выдаваць добрую літаратуру. Але ва ўмовах камерцыялізаванага кніжнага рынку — гэта ў пэўным сэнсе палітычная заява. Грошы — не самае галоўнае, іншыя рэчы галаўнейшыя. І каб прапагандаваць іх, трэба мець грошы.
— Святлана — першы нобелеўскі лаўрэат у вашым выдавецтве?
— У нас быў яшчэ Гаральд Пінтэр. Дзесяць гадоў таму. Мы займелі правы на яго літаральна праз некалькі дзён пасля таго, як ён атрымаў Нобелеўскую прэмію. Гэта доўгая гісторыя, але мы таксама наведвалі ўсе ўрачыстасці. Гэта было вельмі весела.
— Наколькі Нобелеўская прэмія дапаможа вам у камерцыйным сэнсе?
— Вельмі дапаможа. Канечне, яе кнігі будуць чытацца і ўсё больш людзей будуць іх купляць. Гэта вельмі важна для нас не толькі як прызнанне і гонар, але і фінансава. Мы ніколі не былі заможным выдавецтвам, у нас ніколі не было інвестара. Нас усяго два чалавекі, мы ўсё самі кантралюем і па-сапраўднаму незалежныя. Хаця, канечне, мы выдаем кнігі і для таго, каб зарабляць грошы, інакш мы не змаглі б існаваць. Але цяпер для нас будзе лягчэй працягваць і заставацца незалежнымі, што сапраўды цяжка на шведскім кніжным рынку. Ён вельмі камерцыялізаваны. Кнігі, якія мы звычайна выдаем, няпроста даходзяць да аўдыторыі. Цяпер, на 21-м годзе існавання, у мяне адчуванне, што ў нас сапраўднае выдавецтва, пасля Нобелеўскай прэміі. Гэта моцна паўплывае на нашу будучыню.
— Калі сыходзіць з ідэяў, якія вы ўкладаеце ў сваю выдавецкую працу, чаму вы абралі кнігі менавіта Святланы?
— Мы былі вельмі зацікаўленыя ў рускамоўнай культуры — кнігах, кіно, музыцы. Таму прачыталі кнігі Святланы, але ў той час у яе было шведскае выдавецтва, і ідэя публікаваць не прыходзіла нам у галаву. Але пасля я сустрэў яе агента ў Берліне, і яна паведаміла, што Святлана сканчае «Час second-hand» на працягу месяца. Тады я вырашыў, што мы мусім яе выдаць.
Я некалькі гадоў вагаўся наконт выдання кнігі «У вайны не жаночае аблічча». Вы ведаеце, што гэта вялікая кніга, а большасць шведаў, якія чытаюць кнігі пра Другую сусветную вайну, гэта мужчыны. Іх цікавіць зброя, стратэгія і таму падобныя рэчы. А гэта кніга пра жанчын, тым больш у Чырвонай арміі, што яшчэ больш пагаршала сітуацыю з выданнем. Таму што тут заўжды дамінуе заходняя перспектыва. Прынамсі раней, цяпер гэта мяняецца. Таму я думаў, ці будуць жанчыны чытаць кнігу пра Другую сусветную вайну? Ці будуць мужчыны, якія чытаюць пра вайну, чытаць пра жанчын? Але з «Час second-hand» мы адразу зразумелі, што мусім гэта зрабіць. З Берліну я патэлефанаваў Ане і сказаў, што напэўна мы мусім зрабіць і іншыя. Яна сказала — так, давай. І пакуль я прайшоўся 300 мэтраў ад месца нашай сустрэчы да таго месца, дзе я жыў, я ўжо меў рашэнне, што калі мы выдаем «Час», то выдаем і іншыя кнігі таксама.
— Святлана піша пра так званага «чырвонага чалавека», ад ведаў пра якога на яе радзіме шмат хто хацеў бы адмовіцца. Ці для шведаў гэта нешта знаёмае?
— Я нарадзіўся ў 60-я і выхоўваўся ў 70-я. Тады Швецыя была вельмі сацыял-дэмакратычнай. У пэўным сэнсе гэта было грамадства, якое кіравалася адной ідэяй. Гэта не была найгоршая ідэя, нават добрая. Але ўсё ж гэта не было плюралістычнае грамадства, якое мы маем цяпер. Тыповы прадстаўнік праварадыкальнай партыі — гэта заможны шасцідзесяцігадовы мужчына з кансерватыўнымі поглядамі. Шведскія сацыял-дэмакраты мелі 60 працэнтаў галасоў, і гэта былі «дэмакратычныя» галасы, але тым не менш. Дамінантная ідэя таго грамадства была ў спосабе жыцця, кіраваным сацыял-дэмакратычнымі каштоўнасцямі — ты мусіш працаваць дзеля іншых людзей, ахвяраваць сабой, слова «кар’ера» лічылася кепскім, хаця шмат людзей займаліся менавіта гэтым.
Канечне, у нас не было вайны, Сталіна, Гулага — усяго гэтага, але думаю, што многія шведы могуць зразумець і пазнаць эмоцыі гэтага «чырвонага чалавека». Эмацыйна гэта было блізка да «сацыял-дэмакратычнага» разумення таго, як мусіць быць пабудаванае грамадства. Канечне, мы былі нашмат больш паспяховыя, чым Савецкі саюз. Нашае грамадства было добрым, але са сваімі абмежаваннямі.
Большасць людзей у Швецыі ведаюць гісторыю Расіі і Савецкага Саюзу досыць добра і цікавяцца ёю. Шмат чытаюць пра Сталіна, 1937 год, Гулаг, Другую сусветную вайну. Канечне, з заходняй перспектывы. У Расіі асабліва шмат кажуць, што Святлана — русафоб, што яна малюе «чорную» карціну Расіі і расійцаў. У Швецыі з гэтым не пагаджаюцца. Праз яе кнігі ты можаш сапраўды зразумець, якое жыццё пражываюць у сістэме рэальныя людзі. Канечне, гэта траўматычны досвед, драматычныя падзеі, але людзі пражываюць свае жыцці. Усё гэта мае чалавечае вымярэнне. Гэта важна.
Чытачы кніг Алексіевіч паважаюць людзей, пра якіх яны чытаюць у яе кнігах. Яны зусім не русафобскія, а наадварот. Вы можаце пачытаць інтэрв'ю з кагэбістам, які забіваў людзей, вы яму не сімпатызуеце, не разумееце яго, але вы разумееце, што ён таксама чалавек. І гэта дае магчымасць зразумець, як такое можа здарыцца. А калі вы намалявалі карцінку, на якой Гітлер — гэта монстр, тады немагчыма зразумець, як яму ўдалося зрабіць тое, што ён зрабіў. Бо вы мусіце шукаць адказ, як такое магло здарыцца з чалавекам, а не з монстрам.
Для мяне гэта праблема з творамі Святланы, бо яна апісвае сваіх «герояў» як ахвяраў сістэмы, і пры гэтым у кнігах няма аналізу і асуджэння самой сістэмы. Сама Святлана казала, што 40 гадоў шукала адказ на пытанне, як гэта ўсё стала магчымым, і так і не знайшла. Мне сапраўды не хапае вось гэтага выхаду па-за рэтрансляцыю галасоў...
Аднаго адказу няма, і вы яго ніколі не знойдзеце. Алексіевіч адна робіць тое, што ўсе немцы рабілі пасля вайны, што ў выніку стала мадэллю таго, як вы ставіцеся да сваёй гісторыі, як вы заміраецеся са сваёй гісторыяй і аналізуеце яе так, каб яна не паўтарылася. Канечне, шмат людзей робіць гэта, але для мяне гэта сутнасць праекту Святланы. Яе мэта — нікога не судзіць, бо гэта задача судовых інстытуцый і сістэмы правасуддзя. Адна асоба не можа судзіць людзей, асабліва, калі ты хочаш зразумець, як адзін чалавек можа забіць другога. Калі твая мэта — асудзіць гэтага чалавека, ты ніколі гэтага не зразумееш на чалавечым узроўні.
Для мяне яе кнігі так важныя, бо калі большасць людзей, асабліва ў Расіі паспрабуюць зразумець сваё мінулае, вынесці яго на святло, зразумець, што сістэма зрабіла з простымі людзьмі, з ахвярамі, з кагэбістамі, калі вы сапраўды гэта разумееце — вы можаце бачыць пагрозы ў цяперашняй палітыцы. І ўбачыць, што нешта ўжо вядомае і сапраўды страшнае гатовае зноў здарыцца ў Расіі. А судзіць — гэта не для аўтара, які спрабуе зразумець людзей, а для сістэмы правасуддзя. Святлана Алексіевіч — не суддзя. Калі б яна ўзяла на сябе такія функцыі, яна ніколі не змагла б гаварыць з людзьмі так, як яна гэта робіць. У нас не было б кніг, якія яна напісала.
Святлана робіць сваю частку працы. Усё грамадства мусіць рабіць гэтую працу, і мы можам выкарыстоўваць яе кнігі, каб пабудаваць лепшую будучыню.