Таццяна Астроўская: У адрозненне ад СССР рэжым Лукашэнкі не ўсвядоміў патрэбы ў падтрымцы культуры
У адрозненне ад савецкай дзяржавы, рэжым Лукашэнкі не ўсвядоміў патрэбы ў падтрымцы культуры, што прывяло да поўнага яе правалу ці нават поўнай адсутнасці афіцыйнай культуры, — лічыць Тацяна Астроўская, аўтарка кнігі «Культура і супраціў», якая нядаўна стала лаўрэаткай прэміі Міжнароднага кангрэсу даследчыкаў Беларусі. Інтэрв'ю з ёй апублікавала «Свабода».
— Наколькі
аб’ектыўна, па-вашаму, могуць цяпер працаваць у Беларусі тыя навукоўцы, якія
застаюцца вернымі сваім прафэсійным і маральным прынцыпам?
— Калегам і каляжанкам, якія засталіся ў Беларусі і імкнуцца далей займацца гуманітарнай навукай, цяпер вельмі цяжка. Ці маем мы права гаварыць за іх і ад іхнага імя? Думаю, што не. Трэба думаць, якім чынам можна патрымаць іх, ня страціць сувязь зь імі, ня ставячы пад пагрозу ні іх саміх, ні іхную працу.
Зыходзячы з савецкага досьведу, якія магчымасьці прафэсійнай рэалізацыі ў надзвычайна палітызаванай гуманітарнай навуцы наогул існуюць? На працу паводле двайных стандартаў, мне ўяўляецца, здольныя нямногія.
Працаваць у стол таксама немагчыма для большасьці, бо якім чынам у гэтым выпадку забясьпечваць матэрыяльныя патрэбы свае і, у большасьці выпадкаў, сваёй сям’і? Мне думаецца, што, як і ў савецкія часы, найбольш заканамернае выйсьце тут — якасная, пасьлядоўная і карпатлівая распрацоўка тых тэмаў, якія не ўспрымаюцца як рызыкоўныя палітычна. У беларускай, эўрапейскай, сусьветнай гісторыі хапае недасьледаваных тэмаў, і каляжанкі і калегі, якія засталіся ў Беларусі, маюць перавагу перад намі — у іх ёсьць доступ да беларускіх і расейскіх архіваў.
Я думаю, нам трэба разумець і быць удзячнымі тым, хто, нягледзячы на несупынны кантроль з боку дзяржавы і рызыку рэпрэсій, працягвае займацца сваёй (нават калі на першы погляд і ня дужа бачнай) справай — упарадкоўвае далей архівы, клапоціцца пра захаваньне рэдкіх кніг, працуе на рэстаўрацыі ці археалягічных раскопках, выкладае.
Глядзіце таксама
— А наколькі аб’ектыўна, па-вашаму, могуць дасьледаваць праблемы гісторыі, сацыялёгіі, права, культуры Беларусі тыя навукоўцы, якія ня маюць магчымасьці быць, калі так можна сказаць, непасрэднымі сьведкамі ці нават удзельнікамі грамадзкіх і культурных працэсаў у самой Беларусі?
— Адкажу тут толькі за сваю дысцыпліну, гістарычную навуку, якая патрабуе дыстанцыі. Вядома, мы ня ў стане ствараць аб’ектыўную веду зараз (калі б яна ўвогуле існавала), але мы можам і павінны да яе імкнуцца.
Прабелы, лякуны ў крыніцах і інфармацыі, вядома, вялікія, і яны значна абмяжоўваюць навуковую працу. Але яна павінна працягвацца! Важна разумець і адкрыта абмяркоўваць гэтыя абмежаваньні. Вядома, ёсьць рызыка, што так, як і ў часы халоднай вайны, кнігі ды артыкулы, якія мы пішам, празь нейкі час акажуцца часткова састарэлымі, недастатковымі ці будуць здавацца ідэалягічна заангажаванымі. Аднак яны ў любым выпадку застануцца важнымі сьведчаньнямі эпохі і будуць спрыяць яе лепшаму разуменьню.
— Калі вярнуцца да вашай уганараванай кнігі «Культура і супраціў»... Як вы бачыце і ацэньваеце падзеі і зьявы ў сучаснай Беларусі, якія ўтвараюць словазлучэньні назову вашай кнігі?
— У кнізе я апісвала, як альтэрнатыўныя ідэі, выказваньні, дзеяньні ўзьнікаюць насуперак абмежаваньням і ў тым ліку і ў прасторы афіцыйнай культуры, як толькі абмежаваньні паслабляюцца, як толькі самая малая магчымасьць для гэтага зьяўляецца. Супраціў — гэта ня акт, але працэс, і менавіта сродкамі культуры магчымае падтрыманьне ўстойлівасьці гэтага працэсу.
Аднак як магчымы культурны супраціў у сёньняшняй сытуацыі татальных рэпрэсій, якія ахопліваюць усе ўзроўні грамадзтва (а ня толькі інтэлігенцыю, пра якую ішла гаворка ў кнізе), пры амаль поўнай немагчымасьці свабоднага выказваньня? У сытуацыі, калі дзяржаўная культурная палітыка зводзіцца, па сутнасьці, да падтрымкі масава-забаўляльных мерапрыемстваў? А тое, што можна было б аднесьці да афіцыйнай культуры, напрыклад творы спансаванага дзяржавай грамадзкага аб’яднаньня «Саюз пісьменьнікаў Беларусі», зь невялікім выключэньнем маюць вельмі сумнеўную эстэтычную вартасьць?
Глядзіце таксама
У адрозьненьне ад савецкай дзяржавы, рэжым Лукашэнкі не ўсьвядоміў патрэбы ў падтрымцы культуры, што прывяло да поўнага яе правалу ці нават поўнай адсутнасьці афіцыйнай культуры. Нельга выключаць, аднак, што такім чынам афіцыйная культура была «абароненая» ад паўставаньня супраціву з самой сябе, як гэта адбывалася ў савецкім грамадзтве.
І ўсё ж магчыма і нават верагодна, што тая прастора «паміж», пра якую я пісала ў кнізе; прастора, якая патэнцыйна можа быць месцам узьнікненьня альтэрнатыўных ідэяў і практык, працягвае існаваць і ў межах Беларусі. Як паказалі савецкі досьвед і рэвалюцыя 2020 году, пераход ад культурнага актывізму да палітычных маніфэстацый можа адбыцца вельмі хутка.
— Дзе, па-вашаму, ствараецца сёньня беларуская культура? У эміграцыі ці на радзіме?
— Я ўпэўненая, што нам важна засяродзіцца не на падзеле паміж тымі, хто ў эміграцыі, і тымі, хто на радзіме, але на сувязях паміж намі, на тым агульным, што маем. Таму і ад ідэі дыяспары, на маю думку, трэба адмовіцца ці, прынамсі, перагледзець яе. У сытуацыі, калі дзяржава фактычна перастае існаваць, калі яе функцыянаваньне зводзіцца збольшага да ажыцьцяўленьня нагляду і пакараньня, адказнасьць за будучыню Беларусі — а яна немагчымая без культуры — зьяўляецца адказнасьцю кожнай ці кожнага з нас, няважна, дзе яна ці ён сёньня знаходзяцца: у Беларусі ці за яе межамі.