Вольга Барышнікава: Для мяне яшчэ самае каштоўнае — мой родненькі дыялект, маё вымаўленне, мае словы ад мамы і бабулі

Даследчыца фальклору Беларусі Вольга Барышнікава распавяла «Салідарнасці» пра спевы, якія ратуюць, пра старавераў і беларускі парадокс.

— Вольга, як і чаму вы апынуліся ў эміграцыі?

— Па ўсім вядомым прычынам, па якім у ёй апынуліся сотні тысяч беларусаў. Самым складаным было прыняць рашэнне, што прыйшоў час з'язджаць. Развітвацца з блізкімі, асабліва з бабуляй. Развітвацца з людзьмі так, быццам я пры жыцці сябе хаваю. Было менавіта такое адчуванне.

Развітвалася, ведаючы, што я ўжо не вярнуся, але ім я пра гэта не казала. Каб не раніць, казала, што буду прыязджаць. Я дакладна ведала, што больш не ўбачу сваю бабулю.

Гэта не азначае, што я асімілююся. Але я нічога не чакаю ад жыцця, бо апынулася ў сітуацыі, на якую не магу паўздзейнічаць. Нічога не магу зрабіць, каб вярнуцца ў Беларусь і не сядзець у турме.

Жыць, ведаючы, што ёсць рэчы, якія ад цябе не залежаць, а для цябе гэта істотна, гэта карэнныя рэчы, ад якіх цалкам залежыць тваё жыццё — вельмі цяжка. Гэта рэчаіснасць, якую я для сябе не хачу прымаць.

«Быў перыяд, калі я думала сама пайсці ў міліцыю. Бо ўжо не магла чакаць»

— Здавалася, што самае псіхалагічна складанае адбывалася са мной у Беларусі: страх затрымання, падазрэнні, што хтосьці сочыць, недавер да людзей. Быў перыяд, калі думала сама пайсці ў міліцыю. Бо ўжо не магла чакаць. Гэта ператварылася ў псіхічнае растройства.

Па выніку, калі я апынулася ў эміграцыі, у досыць камфортных умовах, псіхіка спрацавала як пружына, якая доўга была сціснутая, а пасля хоп — і развалілася.

Стала яшчэ горш, праз панічныя атакі было страшна выходзіць з дому. Здарылася дэпрэсія, дыягнаставаная псіхіятрам. Я прымала антыдэпрэсанты.

Расказваю, бо дзякуючы людзям, якія дзяліліся, распавядалі пра дэпрэсію, і я наважылася звярнуцца да спецыяліста. Я прымала таблеткі 9 месяцаў, гэта адносна мала, але яны дапамаглі мне пазбавіцца параноі, што за мною сочаць, і што мяне выдадуць Беларусі.

Было адчуванне, што ў эміграцыі ёсць усе ўмовы, каб жыць і працаваць, бо ёсць магчымасці. І тут яны сапраўды ёсць. Але ж чамусьці тады здавалася, што ніяк не жывецца, нават не дыхаецца. Ня можацца.

Дзякуй Богу, гэта ў мінулым, але ня ведаю, ці справілася б я без дапамогі псіхіятра.

— Ці дапамагалі вам у гэты перыяд беларускія народныя спевы, і як яны ўвогуле прыйшлі ў вашае жыццё?

— Спевы, незалежна ад таго, у якім я стане і ў якой краіне, не знікаюць ніколі. Бо гэта частка і лад майго жыцця. Усё маё атачэнне — людзі, якія спяваюць.

Спяваем не толькі на святах, традыцыйныя народныя песні спяваем проста дома, з мужам. Гэта — як дыхаць. Па адукацыі я прафесійны музыкант, але акадэмічнай музыкі, дырыжор акадэмічнага хора.

Я скончыла акадэмію музыкі, але ў магістратуры мая магістарская была па этнамузыкалогіі. Прафесійным даследаваннем народнай музыкі я займаюся прыкладна з 2018 года.

Але ж народныя спевы ў мяне з дзяцінства, бо мая бабуля фенаменальная спявачка, нават фантастычная. У яе вельмі багаты рэпертуар. Нават дзве бабулі спявалі і дзядулі таксама. Яны мяне гадавалі, я нарадзілася на вёсцы. І для мяне гэта ўсё натуральна.

Пераехаўшы ў горад я не хавала гэты досвед жаданнем стаць гарадской, а наадварот. Разумела, што гэта мая фішка, маё багацце.

— Адкуль гэта ў вас? Бо шмат хто, з'язджаючы з вёскі, саромеецца перад гарадскімі.

— Мне пашанцавала нарадзіцца не ў тыповай вёсцы. Я паходжу з Германавічаў Шаркаўшчыцкага раёна. Вёска, дзе знаходзяцца тры храмы розных канфесій, якія функцыянуюць. Тры музея і прыватная карцінная галерэя. У нас ёсць музей Язэпа Драздовіча, дзе найвялікшая ў Беларусі колькасць яго арыгінальных твораў.

У маёй бабулі дома Драздовіч начаваў і маляваў дыван. Мой дзіцячы садок знаходзіўся ў будынку панскага палаца. Я вырасла ў вёсцы, дзе з дзяцінства вучаць ганарыцца тым, адкуль ты.

Я хадзіла ў беларускамоўны садочак, скончыла беларускамоўную школу. У нас на раёне, які эканамічна самы бедны ў Беларусі, толькі дзве рускамоўныя школы, астатнія беларускамоўныя. І калі я ў 15 год паступіла ў Новаполацкі музычны каледж, то прыехала з думкай, што раз у нас так, то і ва ўсіх так. Тым больш у горадзе!

Атрымалася наадварот: у Полацкім раёне на той момант была адна беларускамоўная школа. А ў нас ксяндзы ў касцёле, якія прыяжджалі з Польшчы, вучылі беларускую мову і маліліся па-беларуску.

Таму ў мяне з дзяцінства пачуццё гонару за тое месца, адкуль я родам. А яшчэ Германавічы трымаюцца на апантаных людзях, якія жывуць і дыхаюць сваёй справай і роднымі мясцінамі. 

«Ляжаць на печцы і спяваць, палоць у агародзе і спяваць, ехаць узімку на санях ці летам на цялеге —  і спяваць»  

— Насамрэч для мяне яшчэ самае каштоўнае — мой родненькі дыялект, маё вымаўленне, мае словы ад мамы і бабулі. З мамай мы і дасюль размаўляем на паўночна-усходнім дыялекце.

Маё блізкае кола ведае, што я не размаўляю на літаратурнай беларускай мове, бо мне гэта ня трэба. Куды больш важна захаваць вымаўленне, тыя формы, словы і канчаткі, якія ёсць у нас. Бо гэта рэгіянальная разнастайнасць. Гэта тое, па чым мяне могуць пазнаць: «Ага, дзеўка так гаворыць і «мальцы» слова кажа —  дык яна ж з Віцебшчыны!»  

— Якія яшчэ асаблівасці ў паўночна-усходнім дыялекце?

— У тым ліку канчаткі дзеясловаў. Не піша — а пішыць, не чытае — а чытаіць, слухаіць. І яшчэ як нас называла мама ў дзяцінстве: кярэпла, хаўтама (хуткі няахальны чалавек), вяпла (разіня), трахала (няўважлівы чалавек). У гэтым слове важны націск —  на апошні слог (усьміхаецца).

— Што такое кярэпла?

— Трапна сказала пра яго паэтка Ганна Шакель, якая таксама з нашага рэгіёна: карэпла — гэта чалавек, як рыпучыя дзверы. На самой справе слова мае літоўскае паходжанне.

— А якім песням вучыла вас бабуля, мо ёсць улюбёныя?

— Бабуля вельмі добра памятае рэпертуар, які засвоіла яшчэ падлеткам. Вясельныя спевы, вясновыя і жніўныя, масленічныя, калядныя, валачобныя. Бабуля з магілёўска-смаленскага памежжа, але этнічная беларуска, мы і альбом з ёй выдалі.

Скажу шчыра, што цікавіцца агулам сваёй бабуляй я пачала, калі стала прафесійна даследаваць фальклор. Тады і зразумела пра што з ёй размаўляць. Бо мы з розных пакаленняў, як з розных планет. Да таго ж яна жыла ў іншай вёсцы.

Паступова мы сталі разам спяваць, а яшчэ сталі сапраўднымі сяброўкамі з маёй любімай бабай Тоняй. Яна спявае заўсёды, у яе рэпертуары каля 200 песень і прыпевак.

У апошні год у Беларусі я прыязджала да яе амаль кожныя выходныя. Маглі гаварыць пра ўсё на свеце: пра хлопцаў, перамываць косці суседкам. А галоўнае — ляжаць на печцы і спяваць, палоць у агародзе і спяваць, ехаць узімку на санях ці летам на цялеге —  і спяваць. 

Наконт таго, ці ратуюць спевы, ці ёсць сувязь з прыродай, скажу, што я не атрымаю задавальнення, калі слухаю, што хтосьці спявае песні не да месца. Напрыклад, Купалінку зімой ці калядныя летам. Ці калі гэта спевы, праспяваныя з досыць дылетанцкім павярхоўным падыходам.

Для мяне традыцыйныя спевы найперш пра мысленне, і ў гэтым складанасць, бо я сама не магу спяваць абы як і кайфаваць ад гэтага.

«Я б цябе пасадзіла ў гэтую трушчобу, дзе толькі хата і лес, і паглядзела б як ты радуешся, аж валасы к верху!»

— Якія парады ваша бабуля Тоня давала, калі на душы скрэбла?

— Мудрасцей ад бабулі мільён. Аднойчы кажу ёй: «А ты знаеш, што тая двойню радзіла?» «Двойня? Гэта нявыгадна, гэта ж не парасяты!». Ці «мужыку лытку пакажы, а праўды не скажы».

— А калі здаецца, што жыццё коціцца ў бездань, што казала?

— Тут хутчэй было наадварот, я прыходзіла да яе, казала: «Ты ж на пенсіі, адпачывай, радуйся. Чаго ты?» А яна мне: «Я б цябе пасадзіла ў гэтую трушчобу, дзе толькі хата і лес, і паглядзела б як ты радуешся, аж валасы к верху!»

Няшмат якая бабуля ў гэтым прызнаецца. Але мая вельмі шчырая і прамая.

— Вы даследуеце фальклор Беларусі для сваёй кнігі «І даўней так пелі. Музычны фальклор старавераў Паўночна-Заходняй Беларусі». Але стараверы, якія, калі не пагадзіліся з новымі парадкамі ў царкве, сышлі з Расеі ў Беларусь у сярэдзіне XVII стагоддзя. Многія кажуць, што зараз не самы лепшы час згадваць пра расейцаў...

— Уявіце сабе, што я літовец ці паляк. І я вам кажу: «Разумееце, зараз не самы лепшы час узгадваць пра беларусаў». Гэта тое ж самае.

І каб хоць хтосьці намі цікавіўся (найперш мы самі павінны цікавіцца), мы мусім навучыцца цікавіцца іншымі. Калі мы хочам ведаць сваю культуру — мусім пазнаць іншыя культуры. Бо калі беларусы масава даведаюцца пра вышыўку беларускіх старавераў, яны з жахам убачаць колькі ў медыяполі беларускім увогуле стараверскай вышыўкі.

Гэта наш беларускі парадокс. Ці возьмем, напрыклад, «Купалінку». Песня аўтарская, але гэта не тая мелодыя, якая рэпрезентуе ў этнамузычным плане беларускі фальклор.

Цікава: тое, што робіцца вядомым і папулярным у нас на масавым узроўні, да нейкага глыбіннага карэннага беларускага амаль не мае дачынення. Гэта вельмі паказальна. Таму важна цікавіцца і культурай суседніх краін, каб параўноўваць з тым, што ты лічыш сваім. Знаходзіць альбо паралелі, альбо, наадварот, праз адрозненне лепш сябе пазнаваць.  

Стараверы жывуць у розных частках Беларусі, і на поўначы, і на поўдні. І гэта розныя стараверы, тут вельмі важны дыферэнцыраваны падыход, разуменне, каб не заблытацца.

Таму што, адказваючы на вашае пытанне, можна прывесці аналогію: «А мне казалі, што ўсе беларусы б’юць людзей дубінкамі». Насамрэч ёсць і такія, але шмат іншых. І вось тут я дам цытату сваёй бабулі: «У кожным родзе ёсць курва і злодзей».      

Мой тата старавер, мой дзед таксама. Гэта мая сям’я, і я не магу сабе дазволіць не пісаць кніжкі, звязаныя з маім родам і маёй сям’ёй. Гэтыя людзі не вінаватыя, гэта рускія, якія з канца XVII стагоддзя не жывуць у Расеі. Стараверы не роўна сучасныя праваслаўныя, у іх з-за гэтага і раскол адбыўся, з-за таго яны і з’ехалі.

— Калі б была ў вас магчымасць заўтра апынуцца ў вольнай Беларусі, што б зрабілі, абняўшы блізкіх?

— Я б села на беразе Дзісёнкі (рака Дзясна, — С.) і плакала б ад шчасця.

Калі я з'язджала з Беларусі, ужо ведала, што гэта апошнія мае дні на Радзіме і аб’ехала родныя Германавічы на ровары праз усе суседнія вёскі, бо мне было важна іх быццам бы абняць. І такім чынам развітацца.

І калі вярнуся, я зраблю тое ж самае: я прывітаюся з імі.