Батлейка: усё, што трэба ведаць у 800-ю гадавіну першага стварэньня
У маленькім італьянскім гарадку, назву якога вы, верагодна, і ня чулі, у 1223 годзе сьвяты Францішак Асізскі, натхнёны падарожжам у Сьвятую Зямлю, стварыў першую батлейку. Сёлета, калі мы дасягнулі 800-годдзя гэтай падзеі, самы час паглыбіцца ў гісторыю ўзьнікненьня аднаго з галоўных атрыбутаў Раства.
Джота намаляваў Францішка, які стварыў батлейку ў Грэчы
Батлейка ў хрысьціянскай традыцыі
Батлейка, улюбёны і трывалы сымбаль каляднага сэзону, адлюстроўвае момант глыбокага рэлігійнага і культурнага значэньня: нараджэньне Езуса Хрыста. Гэтая карціна, якую часта можна сустрэць у касьцёлах, дамах і на плошчах, уяўляе сабой не толькі ключавую падзею ў хрысьціянскай тэалёгіі, але таксама ўвасабляе асноўнае пасланьне хрысьціянскай веры ў пакоры, надзеі і радасьці.
Першую Батлейку ў 1223 годзе зладзіў сьвяты Францішак з Асізі. Францішак нарадзіўся ў заможнай сям'і гандляра шоўкам. Ён меў доступ да ўсёй раскошы сярэднявечнай італьянскай вышэйшай клясы. Аднак ён адмовіўся ад свайго багацьця, прадаў свае рэчы і нават распрануўся на гарадзкой плошчы, каб паказаць сваю прыхільнасьць новаму жыцьцю ў беднасьці.
Натхненьне для батлейкі
Усё пачалася падчас пілігрымкі сьвятога Францішка ў Бэтлеем. Калі ён апынуўся ў месцах, дзе разгортваліся біблейскія гісторыі, Францішак перажыў глыбокае духоўнае абуджэньне. Нутраны досьвед наведваньня месца нараджэньня Езуса абудзіў у ім жаданьне ўзнавіць гэтую сьвятую сцэну для тых, хто не мог яе ўбачыць на свае вочы.
Пілігрымка Францішка, распачатая прыкладна ў 1219 годзе, падчас Пятага крыжовага паходу, была вельмі небясьпечнай. Ён падарожнічаў па ахопленых вайной рэгіёнах, сутыкнуўся з бандытызмам, хваробамі і гвалтам крыжовых паходаў. Акрамя фізычнага, гэта было выпрабаваньнем яго веры і рашучасьці.
Кульмінацыяй пілігрымкі Францішка стаў яго прыезд у Бэтлеем, месца нараджэньня Езуса Хрыста.
Ідэя аднаўленьня сцэны Божага Нараджэньня была глыбока зьвязаная з асноўнымі прынцыпамі Францішка. Ён прагнуў стварыць сцэну, якая б адлюстравала фізычныя абставіны Раства, а таксама яго духоўную значнасьць. Францішак разумеў, што шматлікія вернікі, зьвязаныя абставінамі свайго жыцьця, ніколі не змаглі б зьдзейсьніць пілігрымку ў Сьвятую Зямлю. Ён разглядаў стварэньне батлейкі як спосаб данесьці да іх Бэтлеем, каб зрабіць пачатковую гісторыю хрысьціянства больш дасяжнай.
У 1223 годзе ў італьянскім мястэчку Грэчы адбылася асаблівая падзея, якая пакінула глыбокі сьлед у хрысьціянскай традыцыі.
Батлейка ў менскім касьцёле Сьвятога Роха. Фота: Павел Хадзінскі
Невялікі гарадок Грэчы, зьмешчаны ў сельскай мясцовасьці, быў абраны Францішкам за яго падабенства з ляндшафтам Бэтлеема. Яго натуральная пячора, падобная да той, што магла быць месцам нараджэньня Хрыста, была ідэальным фонам для задумы Францішка.
Падрыхтоўка да гэтага мерапрыемства была зробленая намаганьнямі супольнасьці. Францішак прыцягнуў мясцовых жыхароў да стварэньня сцэны, і зрабіў гэта калектыўным актам адданасьці. Яго намерам было стварыць прастору, якая была б адначасова і рэпрэзентацыяй Божага Нараджэньня, і праявай веры супольнасьці.
У адрозьненьне ад статычных сцэнаў батлейкі, распаўсюджаных сёньня, батлейка сьвятога Францішка была жывой. У ёй былі сапраўдныя жывёлы — вол і асёл — падобныя на тых, што прысутнічалі падчас нараджэньня Дзіцяткі Езуса.
Жыхары гарадка Грэчы выконвалі ролі Марыі, Юзафа і пастухоў. Варта адзначыць, што ўдзел мясцовых жыхароў быў значным адхіленьнем ад рэлігійнага мастацтва таго часу, якое звычайна было зарэзэрвавана для прафэсійных мастакоў і выраблялася ў касьцёлах і кляштарах.
Былі пастаўленыя простыя яслі, напоўненыя сенам. Нягледзячы на тое, што няма гістарычных зьвестак пра тое, каб дзіця клалі ў яслі ў 1223 годзе, лічыцца, што Францішак выкарыстаў гэта як галоўны сымбаль пакоры і беднасьці Хрыста.
Усё было прасякнута сымбалізмам. Выбар пячоры, сьціпласьць ясляў і прысутнасьць звычайных людзей і жывёлаў — усё гэта падкрэсьліла пасланьне Францішка аб унівэрсальнасьці вучэньня Хрыста.
Батлейка, безумоўна, аказала глыбокае эмацыянальнае і духоўнае ўзьдзеяньне на тых, хто яе назіраў. Для шматлікіх людзей гэта быў першы раз, калі яны змаглі ўявіць Божае Нараджэньне адчувальным, блізкім спосабам.
Інфармацыя пра батлейку ў Грэчы хутка распаўсюдзілася, і прыцягвала людзей з навакольных раёнаў. Гэта натхніла францішканцаў на падобныя рэканструкцыі ў іншых супольнасьцях, што і заклала аснову для таго, каб батлейка стала адным з асноўных элементаў хрысьціянскага сьвята.
Гэта таксама прыцягнула ўвагу касьцёльных уладаў. Спачатку яны былі асьцярожнымі, але ў рэшце Папа Рымскі прыняў гэтую форму пабожнасьці, прызнаючы яе патэнцыял зрабіць гісторыю нараджэньня Хрыста дасяжнай для сьвецкіх вернікаў.
Гісторыю стварэньня першай у гісторыі батлейкі апісаў у хуткім часе іншы сьвяты – Банавэнтура, які ў 1260 годзе напісаў «Жыцьцё сьвятога Францішка Асізскага». То-бок усяго праз 37 гадоў пасьля ажыцьцяўленьня задумы францішканіна.
Да канца XIII стагодзьдзя батлейкі сталі звычайнай асаблівасьцю сьвяткаваньня Божага Нараджэньня ў хрысьціянскіх кляштарах і касьцёлах па ўсёй Эўропе. Францішканцы, пасьлядоўнікі сьвятога Францішка, адыгралі галоўную ролю ў папулярызацыі традыцыі. Калі яны падарожнічалі і стваралі новыя кляштары ў Эўропе, а потым і ў Амэрыцы, яны прынеслі з сабою звычай батлейкі. Менавіта такім чынам гэтая традыцыя зьявілася і ў нас, у Вялікім Княстве Літоўскім.
Уплыў
Батлейка аказала значны ўплыў на хрысьціянскае мастацтва. Гэта стала папулярнай тэмай для жывапісцаў і скульптараў, а такія вядомыя мастакі, як Леанарда да Вінчы, Караваджа і Рэмбрандт, стваралі свае інтэрпрэтацыі Нараджэньня Езуса. Гэтыя творы мастацтва дапамаглі сфармаваць візуальную гісторыю аб нараджэньні Хрыста ў хрысьціянскай сьвядомасьці.
Батлейка паўплывала таксама на літаратуру, музыку, тэатар. Беларуская батлейка вядомая ва ўсім сьвеце, як адзін з найпрыгажэйшых відаў аднаўленьня гісторыі Божага Нараджэньня.
У некаторых месцах да гэтага часу адбываюцца жывыя рэканструкцыі Нараджэньня Хрыста, што паўтарае арыгінальную падзею, арганізаваную сьвятым Францішкам 800 гадоў таму.
З кнігі сьвятога Банавэнтуры аб сьвятым Францішку:
«Урачыстая Імша цэлебравалася над яслямі Францішкам, сьвятаром Хрыста, які сьпяваў сьвятое Эвангельле. Потым ён прапаведаваў людзям, якія стаялі вакол, аб нараджэньні Караля ў беднасьці, называючы Яго, калі ён хацеў назваць Яго, Дзіцяткам з Бэтлеему, па прычыне яго пяшчотнай любові да Яго.
Нейкі рыцар, адважны і верны, мэсэр Ян з Грэчы, які дзеля любові да Хрыста пакінуў сьвецкую армію і быў зьвязаны самым шчыльным сяброўствам з чалавекам Божым, заявіў, што калі убачыў маленькае Дзіця, якое сьпіць у яслях, нібы прачнуўся ад сну. Тады блаславёны айцец Францішак абняў Яго абедзьвюма рукамі».
Сучасная батлейка ў парафіі вёскі Ўдзела. Традыцыйны сюжэт дапоўнены лялькамі барбі. Фота: Павел Хадзінскі
На ваш погляд, які варыянт батлейкі самы яскравы: рэканструкцыя з жывымі людзьмі і жывёламі, ці статычная сцэна Божага Нараджэньня, альбо гэта беларуская традыцыя батлейкі ў выглядзе тэатральнага лялечнага дамка?