Ад прыпавесці да загаду
Без уяўлення вобразу жаданай будучыні немагчыма выбудаваць стратэгію развіцця. Але адсутнасць вобразу будучыні — гэта яшчэ паўбяды. У беларускай эліты за два дзесяцігоддзі так і не склаўся вобраз сучаснасці.
Хто сказаў, што на вяршыні ўладнай «вертыкалі» не здольныя ўсвядоміць маштаб праблем, якія насоўваюцца на нас? Здавалася б, яшчэ ў пачатку ліпеня адзіны палітык (АП) адмаўляўся прызнаваць наяўнасць у краіне эканамічнага крызісу. Ён супакойваў панікёраў: «Цяжкасці гэтыя часовыя і абсалютна пераадольныя. У нашай нядаўняй гісторыі мы годна вытрымлівалі і не такія выпрабаванні!»
Часовыя цяжкасці — гэта як часовая цяжарнасць. Але іншай цяжарнасць у прадстаўнікоў Homo sapiens і не бывае. Ёсць і яшчэ адна аналогія: цяжарнасць выклікаецца ваганнямі, адказнасць за якія нясе знешняя крыніца. Без адкрытасці навакольнаму свету зацяжарыць нельга. Вось як гэту аналогію АП патлумачыў у ліпені: «Сусветны і рэгіянальны эканамічныя крызісы ў апошні час моцна ўдарылі не толькі па нас. Але наша адкрытая эканоміка, адчувальная да ваганняў (выдзелена. — С.Н.) знешніх рынкаў, пакутуе і ад санкцыйных войнаў, якія праводзяцца Захадам і Расіяй».
Прайшло два месяцы. 6 жніўня, прымаючы прэм’ер-міністра Андрэя Кабякова, АП загаварыў на мове вайны: «Я разумею — складанасці і цяжкасці. Але лічыце, што ў нас ідзе ў эканоміцы вайна, ваеннае становішча. І мы павінны зрабіць усё для таго, каб вось у гэтых ваенных эканамічных умовах выканаць тыя задачы, якія перад сабой паставілі, і мы павінны іх вырашыць у гэтым годзе».
Вось такія перамены ва ўспрыманні рэальнасці! І яны былі дасягнутыя ў такія сціслыя тэрміны без тэарэтычнай рэфлексіі. Гэта не наш метад. Наш мае на мэце ўменне «ісці ад жыцця», што і было ў чарговы раз публічна прадэманстравана.
Не спяшайцеся радавацца
Жыццё дыктуе простыя рашэнні. Калі склады затавараныя, то «першая задача — гэта прадаваць тое, што мы вырабляем».
Д’ябал, як вядома, мае схільнасць хавацца ў дэталях. Таму задача «прадаваць», пастаўленая ў агульным выглядзе, распадаецца на задачы ніжэйшага рангу: «куды прадаваць», «па якім кошце прадаваць» і г. д. Але ўся гэтая сукупнасць падзадач павінна ў выніку дазволіць ураду адказаць на галоўнае пытанне АП: «Грошы, дзе грошы?»
«Усё праходзіць, і гэта пройдзе», — супакойваў нецярплівых і мітуслівых цар Саламон. 22 мая, выступаючы на VII з’ездзе Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі, АП надаў біблейскай прыпавесці сучаснае гучанне: «Крызісы прыходзяць і сыходзяць», таму нам варта любой цаной захаваць працоўныя месцы.
Аднак 6 жніўня прэм’ер-міністру давялося выслухоўваць не чарговую прытчу, а жорсткі загад: «Чакаць, што будуць лепшыя часы ў нашых суседзяў, на нашых рынках, не даводзіцца, вы бачыце, як развіваюцца падзеі. Таму давядзецца ісці, праломвацца, канкурыраваць на іншыя рынкі. Гэта задача кожнага».
Пры гэтым АП падкрэсліў, што «праломвацца» варта выключна за кошт мер, якія прымаюцца ў пажарным парадку. А «падсунуць нейкія вялікія крокі ў будучыні, і прытым крокі не заўтрашняга дня» ні сабе, ні грамадству ён не дазволіць.
6 жніўня прагучала і такое нязвыклае для лексікону АП слова, як «рэформа». Але не спяшайцеся радавацца. Рэінкарнацыі палітыкі лібералізацыі не плануецца. Мне ўжо даводзілася адзначаць раней, што на выклікі гісторыі палітычныя эліты адказваюць альбо распрацоўкай інавацыйных ідэй, якія адкрываюць новыя творчыя магчымасці, альбо вяртаннем да старых каштоўнасцяў, што апраўдалі сябе ў мінулым, г. зн. «архаізацыяй».
Які шлях выхаду з крызісу абраў АП — ні для каго не з’яўляецца таямніцай, і 6 жніўня ён свой стратэгічны выбар пацвердзіў: «Я глыбока не ўнікаў у гэтыя праблемы, але бачыў, што многія дзяржавы гэта перажывалі, і бачу наступствы падобных рэформаў. У нас таксама ў некаторых сверб, у часткі нашага грамадства: вось не атрымліваецца, патрэбныя нейкія перамены».
Абгрунтаваная асцярога. Прыгадаем «арабскую вясну». Аўтарытарныя рэжымы пакінулі пасля сябе выпаленае інстытуцыянальнае поле. Няма правіл, прымальных для большасці грамадзян. Няма грамадскіх і палітычных арганізацый, здольных адводзіць незадаволенасць. У такіх умовах людзям нічога больш не застаецца, як выходзіць на плошчу.
Калі не буржуазная, дык якая?
У палітыцы выйгрыш у тактыцы часта вядзе да пройгрышу ў стратэгіі. У сваю чаргу, эфектыўнай стратэгіі без жаданага вобразу будучыні не пабудаваць. «Адсутнасць стратэгіі, — падкрэслівае публіцыст Андрэй Калеснікаў,— звязана з тым, што практычна ўсе дзеянні матываваныя выключна імкненнем захаваць цяперашнія эліты ва ўладзе і закансерваваць сённяшнюю мадэль улады — аўтарытарную, якая імітуе дэмакратычныя працэдуры...»
Аднаўленчы рост канца 90-х і «тлустыя» гады высокіх коштаў на нафту, якія надышлі за ім, паслабілі кіруючую эліту, адвучылі яе думаць пра будучыню. Дасягнутыя ў рамках беларускай мадэлі поспехі сталі ўспрымацца як іманентныя (ад лацінскага «immanens» — «хто жыве ўнутры» — неад’емная якасць прадмета, уласцівая яму па самой яго прыродзе).
Але адсутнасць вобразу будучыні — гэта яшчэ паўбяды. У беларускай эліты за два дзесяцігоддзі так і не склаўся вобраз сучаснасці. Вернемся ў кабінет, у якім адбываецца рабочая сустрэча прэм’ер-міністра з АП: «Я не хачу стварыць такое буржуазнае або буржуазна-дэмакратычнае грамадства, дзе будзе прорва паміж багатымі, чытай, нашымі бізнесменамі, прадпрымальнікамі, можа, нейкімі чынушамі і гэтак далей, і звычайным народам. Вось гэтая прорва абавязкова прывядзе да скандалу, як мінімум. А як максімум, і мы гэта ўжо праходзілі, — да рэвалюцыяў».
Вось што значыць дзве вышэйшыя адукацыі, атрыманыя ў савецкіх ВНУ. Буржуазнае грамадства! Прорва паміж багатымі і беднымі! Глыбіню гэтай прорвы прынята вымяраць з дапамогай дэцыльнага каэфіцыента — суадносін даходаў 10% самых багатых грамадзян і 10% самых бедных. У буржуазнай Еўропе ён не перавышае 6, прыкладна столькі ж і ў Беларусі.
А хто ў лідарах? Краіны Лацінскай Амерыкі і Цэнтральнай Афрыкі. Напрыклад, у ідэалагічна блізкай нам Венесуэле дэцыльны каэфіцыент у 2011 годзе быў роўны 48.
АП не стварае буржуазнае грамадства. З гэтым варта пагадзіцца. Буржуазнае грамадства — гэта грамадства з магутнымі гарызантальнымі сувязямі. Буржуазнае грамадства — гэта грамадства, якое складаецца з грамадзян, што ўсведамляюць свае інтарэсы. У буржуазным грамадстве сіла дзяржавы цалкам падпарадкаваная закону, які абараняе індывідуальныя правы і свабоды. Пералічваць можна яшчэ доўга, толькі вось да Беларусі ўсё гэта ніякага дачынення мець не будзе.
Але калі не буржуазнае грамадства, то якое? Няма адказу. Улада сфармуляваць яго не ў стане, і гэта нягледзячы на цэлую армію штатных ідэолагаў. Таму не варта здзіўляцца светапогляднаму вінегрэту ў галовах беларусаў: 30% мяркуюць, што палітычнае жыццё развіваецца ў кірунку дэмакратыі, 24% — аднаўлення ранейшага савецкага ладу, 23% — станаўлення дыктатуры, 11% — нарастання хаосу і 13% — цяжка адказаць (НІСЭПД, чэрвеня 2014 года).
Зварот па дапамогу да тэксту Канстытуцыі праблемы не вырашыць. «Артыкул 1. Рэспубліка Беларусь — унітарная дэмакратычная сацыяльная прававая дзяржава». З вызначэннем «дэмакратычная», як толькі што было прадэманстравана, узнікаюць пытанні. Пакінуўшы за дужкамі вызначэнні «сацыяльная» і «прававая», прапаную разабрацца з асаблівасцю беларускай унітарнасці.
Акрамя краіны — нічога
Унітарная дзяржава — форма дзяржаўнага ладу, пры якой яе часткі з’яўляюцца адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі і, у адрозненне ад федэрацыі, не маюць статусу дзяржаўнага ўтварэння. Такое вызначэнне нам падказвае Вікіпедыя.
Не буду аспрэчваць. Але мы маем справу з прынцыпова іншым тыпам унітарнага. Вось як яго тлумачыць сам АП: «Улада, і прэзідэнт перш за ўсё, я ўжо часта вам пра гэта казаў, павінны кантраляваць самае галоўнае тры рэчы: уладу — яна не прыватызуецца, уласнасць і грошы. Гэта павінна быць перш за ўсё. Ну і потым, я ўжо казаў, ідэалогія ў нас не прыватызуецца і гэтак далей».
Учытайцеся: улада і прэзідэнт павінны кантраляваць... уладу. АП не памыліўся. Для яго паняцці «ўлада» і «прэзідэнт» з’яўляюцца сінонімамі. Нездарма ж ён разглядае сябе ў якасці адзінага палітыка ў краіне.
Улада не прыватызуецца. Г. зн. няма іншых носьбітаў улады акрамя самога АП. Уласнасць і грошы не прыватызуюцца. Гэта значыць, што няма іншых уладальнікаў уласнасці і грошай акрамя самога АП. З ідэалогіяй тая ж гісторыя. І гэтак далей. Такім чынам літаральна ўсё — рухомае і нерухомае, адушаўлёнае і неадушаўлёнае, матэрыяльнае і віртуальнае — не можа быць нікім прыватызавана ў Беларусі, таму што яно ўжо прыватызавана. Здагадайцеся з трох разоў, кім?
Вышэй я казаў пра існаванне прынцыпова іншага тыпу ўнітарнага (ад лацінскага «unitas» — «адзінства»). Але «прынцыпова іншае» не азначае «прынцыпова новае». У якасці каментатара паклічу на дапамогу расійскага гісторыка Юрыя Піваварава: «Ёсць такі тэрмін у навуцы, калі словы «ўлада» і «ўласнасць» аб’ядноўваюцца ў адно слова «ўладаўласнасць». Гэта азначае, што той, хто мае ўладу, той і валодае ўласнасцю. Што ўласнасць не гуляе сама па сабе. Прычым слова «ўласнасць» не зусім дакладнае. Уласнасць — гэта асаблівы прававы інстытут. А тут, хутчэй, гаворка ідзе пра маёмасць».
Такім чынам, беларускі тып унітарнага ўяўляе сабой арганізацыйна-прававую форму камерцыйнай арганізацыі з адным удзельнікам (УП «Беларусь»). Маёмасць унітарнага прадпрыемства знаходзіцца ў прыватнай уласнасці, з’яўляецца непадзельнай і не можа быць размеркавана па ўкладах (долях, паях), у тым ліку паміж работнікамі прадпрыемства.
Але па такім прынцыпе ў Кіеўскай Русі былі арганізаваны княжацкія вотчыны, а тып адносін паміж князем і падданымі амерыканскі гісторык Рычард Пайпс называе патрыманіяльным (радавым).
З тых часоў мала што змянілася. І як тут не пагадзіцца з АП: «У мяне акрамя краіны нічога няма».