Дзе дэмакратычных сілам шукаць легітымнасць?
Іван Краўцоў для «Банка ідэй» піша пра дыхатамію «легітымны — нелегітымны», у якой існуюць дэмсілы і якая, у яго разуменні, з'яўляецца шкоднай.
Пасля выбараў 2020 года, вынікі якіх не прызнаныя ў заходнім свеце, дэбаты аб палітычнай легітымнасці разгарэліся з новай сілай, аднак гэтым разам з некаторымі адрозненнямі: упершыню апазіцыя ў Беларусі (правільней будзе сказаць «па-за Беларуссю») займаецца не толькі актыўнай дэлегітымізацыяй рэжыму, але прадпрымае спробы сіметрычна легітымізаваць сябе, прадставіць сябе як дзейную, дэмакратычную альтэрнатыву ўладзе Лукашэнкі.
Легітымацыя сябе і дэлегітымізацыя рэжыму Лукашэнкі стала стратагемай і практычнай рамкай, якую розныя ўдзельнікі дэмакратычнага руху выкарыстоўваюць у якасці рамкі для мадэлявання і планавання сваіх дзеянняў.
Пытанне легітымнасці становіцца чырвонай лініяй паміж «імі, нелегітымнымі» і «намі, легітымнымі» і варыянтам рэалізаваць шмідціанскую дуалістычную мадэль «сябар — вораг». (Schmitt 2007, 26) канструюючы антаганізм такім чынам праз легітымнасць, лідары беларускай апазіцыі ў выгнанні ствараюць для сябе палітычную прастору, хоць часцяком і асабліва вербальную.
Сур'ёзная рызыка такой сама канцэптуалізацыі заключаецца ў тым, што для яе практычнай рэалізацыі (а не тэарэтычнай, вербальнай) патрабуецца не толькі стварэнне дыхатамічнай сіметрыі на абстрактным узроўні або на ўзроўні наратываў, але і стварэнне сіметрыі на ўзроўні матэрыялу: у грамадска-палітычнай практыцы. У фазе актыўных пратэстаў дыспазіцыя палітычнага поля на некаторы час характарызавалася сіметрыяй рэсурсу, і заявы аб легітымнасці пратэсту супастаўляліся яго «шчыльнай суб'ектнасцю»: (Fossen 2022, 625) і бачнымі полем з «фізічных цел і пазіцый». (Bourdieu [1977] 2010, 15). Прасцей кажучы, тое, што бачылі вочы, адпавядала таму, што чуюць вушы. Пасля падаўлення пратэстаў і выціскання палітычных арганізацый і іх лідараў з краіны асноўнай асаблівасцю поля якраз з'яўляецца радыкальная асіметрыя: рэсурсы рэжыму і «дэмакратычных сіл» несупастаўныя і ў грашовым, і ў мабілізацыйным выражэнні.
На дадзеным этапе чым больш апазіцыя ў выгнанні апелюе да дыхатаміі легітымнасці, тым больш яна агаляе кантрастуючую асіметрыю ў сацыяльным матэрыяле: адсутнасці бачных і масавых праяў яе падтрымкі.
За гэтым ідзе і праблема практычнай рэалізацыі ўласнай легітымізацыі. Калі дэлегітымізацыя рэжыму адбылася дзякуючы беспрэцэдэнтнай пратэснай актыўнасці, публічнаму выражэнню нязгоды, то пазітыўная легітымацыя беларускіх апазіцыйных за мяжой не рэалізуецца сіметрычным спосабам. «Падкладка» з сацыяльных працэсаў для рэалізацыі індывідуальных свабод і палітычнага ўдзелу адсутнічае. (Duyvesteyn 2017, 679; Beetham 2013). Гэта вядзе да мадэлі стартапа, шырока вядомай як «Fake it till you make it»: дзеючага механізму для легітымізацыі па факце няма, пры гэтым палітычная арганізацыя, якая заяўляе аб легітымнасці, ужо павінна выглядаць і паводзіць сябе так, як быццам бы яна здарылася. (Rutherford, Buller, and Stebbins 2009, 950).
Немагчымасць легітымізаваць сябе шляхам публічнага палітычнага ўдзелу, падштурхоўвае частку палітычных дзеячаў мэйнстрыму беларускай апазіцыі да адыходу ад стандартаў дэмакратычнай легітымнасці да харызматычнай мадэлі легітымізацыі.
Глядзіце таксама
Прыняцце гэтай вэбераўскай мадэлі прыраўноўвае ўласную легітымізацыю да задачы па культываванні адпаведных перакананняў у грамадстве (Weber [1922] 1978, 213), а прыярытэты працы ссоўваюцца ад задачы дэмакратызацыі грамадства да насаджэння поглядаў і перакананняў, іншымі словамі, да прапаганды. Вызначэнні накшталт «нацыянальны лідар» па аналогіі з казахскім «елбасы» або «прэзідэнт-элект», як чалавека, які валодае юрыдычным правам на пасаду прэзідэнта, нягледзячы на не сфальсіфікаваныя выбары, накіраваны на ўстанаўленне грамадскіх уяўленняў аб выключным статусе Ціханоўскай. Наступствы гэтай анталагічнай змены простыя: дэмакратычная апазіцыя рызыкуе ператварыцца ў недэмакратычную.
Яшчэ адно наступства адсутнасці «шчыльнай суб'ектнасці», г.зн. адсутнасці «ўнутранага» механізму дэмакратычнай легітымізацыі — гэта залежнасць ад «знешняй» легітымацыі. Апазіцыя ў выгнанні становіцца празмерна залежнай ад падтрымкі і адабрэння з боку замежных дзяржаў і арганізацый. Палітычны манеўр становіцца абмежаваным і падахвочвае ісці ў павестцы за чаканнямі сваіх асноўных партнёраў. Мадэль «чым горш, тым лепш» становіцца натуральнай рэакцыяй на такую залежнасць, бо любое паляпшэнне палітычнай сітуацыі ўнутры Беларусі будзе вітацца Захадам, што, у сваю чаргу, будзе зніжаць узровень падтрымкі палітыкаў, якія знаходзяцца ў выгнанні. Гэта вядзе да факусоўкі на захаванне статусу-кво. Гэтая слабасць інструменталізуецца рэжымам, бо Лукашэнка адмаўляе «правілы гульні» і неабходнасць замежнай легітымацыі, называючы гэта проста «справай густу». (Belta 2021) Рэжым працуе ў іншай канцэптуальнай матрыцы: матрыцы палітычнага рэалізму і эфектыўнага кантролю, пазбягаючы праблематызацыі сваёй улады шляхам абмеркавання пытанняў легітымнасці на анталагічным узроўні.
У пошуках абыходнага шляху публічныя палітычныя дзеячы ахвотна рэдукуюць пытанне легітымнасці да маральных меркаванняў і ператвараюць яго ў публічныя разважанні пра прыроду дабра ці зла: назваць кагосьці легітымным ўжо азначае назваць кагосьці «добрым», здзейсніць вербальны акт палітычнай падтрымкі або палітычнага асуджэння. Гэта пазбаўляе паняцце легітымнасці тлумачальнай сілы і пераключае ўвагу з аналізу поспеху па ўстанаўленні ўлады, эфектыўнасці дзеяння апазіцыі на размовы пра мараль. Разрыў паміж працэсамі, якія адбываюцца ў сацыяльным матэрыяле, і самаідэнтыфікацыяй, пабудаванай на дыхатаміі легітымнасці, ёсць сутнасць унутранай экзістэнцыяльнай драмы беларускай дэмакратычнай апазіцыі — яна вымушаная «прыкідвацца» легітымнай, інакш рызыкуе страціць сябе. (Barker 2001, 97)
Глядзіце таксама
Што рабіць дэмсілам?
- Адмовіцца ад дуалістычнага мыслення
Адмова ад дыхатаміі «нелегітымны / легітымны» ў мысленні і камунікацыі, прызнанне асіметрыі палітычнай сітуацыі можа быць прадуктыўным дзеяннем, якое забяспечыць доступ да новых арганізацыйных і палітычных стратэгій, схаваных бягучымі дыспазіцыі поля, пабудаванага на антаганізме.
- Прыняць рамку працы на павелічэнне ўзроўню грамадскай падтрымкі ў якасці прыярытэту
Як сцвярджае О'Кейн (1993), найлепшай стратэгіяй у сітуацыі адсутнасці інстытуцыяналізаванага палітычнага кантэксту з'яўляецца імкненне не да здабыцця легітымнасці, а да здабыцця грамадскай падтрымкі. Шырокая грамадская падтрымка апазіцыйных структур — гэта актыў, які можа забяспечыць устойлівы дэмакратычны пераход улады ў будучыні.
- Адмовіцца ад самапрэзентацыі ў выглядзе альтэрнатыўнага ўрада
Адмова ад альтэрнатыўнага ўрада як спосабу самапрэзентацыі аслабіць і экзістэнцыяльную неабходнасць актараў у канструяванні прасторы па прынцыпе «сябар-вораг» і дапаможа перайсці ад пазіцыйнага супрацьстаяння да манеўранага. Вядучай ідэяй могуць стаць праекты па ўзаемадапамозе і гуманітарнай падтрымцы, што паспрыяе фармаванню пазітыўнага іміджу праз адчувальны вынік, чаго не можа забяспечыць самапрэзентацыя праз «адлюстраванне» рэжыму. Гэта дапаможа скараціць успрымаемую дыстанцыю паміж тымі, хто называе сябе «палітыкамі», і радавымі прыхільнікамі дэмакратычных перамен і пазбавіць ад неабходнасці ўкладваць занадта бедныя рэсурсы ў стварэнне псеўдадзяржаўных інстытутаў.
- Гадаваць грамадзян, а не рэвалюцыянераў
Выхаванне беларусаў як грамадзян, як агентаў з палітычнымі інтарэсамі і пачуццём салідарнасці, павінна быць мэтай любога палітычнага актара. Адмова ад элітарных практык выдзялення сябе ў асаблівую кагорту «палітыкаў» і пераход да намаганняў па канструяванні агульнай грамадзянскай ідэнтычнасці (Barker 2001, 125) і новым патрыятызме будзе азначаць сапраўдны паварот да дэмакратыі. Беларуская апазіцыя ў выгнанні павінна засяродзіцца на стварэнні прасторы для ўдзелу грамадзян і ацэньваць свой поспех па памеры ўласнай грамадскай падтрымкі. Рэвалюцыйнае мысленне насупраць накіравана на стварэнне вузкай групы радыкальных прыхільнікаў і несумяшчальна з логікай грамадзянскага ўдзелу.