Новы сусветны парадак. Або ці дадуць Нобелеўскую прэмію Сі Цзіньпіну?

На фоне інфармацыйнай хвалі наконт «гістарычнага» візіту ў Іран неяк згубілася навіна пра сапраўды істотную падзею, якая непасрэдна тычыцца не толькі Ірана. І нават не толькі Сярэдняга Усходу і Персідскай затокі. З гэтага можа пачацца фармаванне новага сусветнага парадку.

Сярод цяперашніх прагнозаў асабліва вылучаюцца тыя, якія прарочаць Кітаю вялікую будучыню і вядучую ролю ў фармаванні сусветнага парадку

Гаворка ідзе пра аднаўленне дыпламатычных зносін паміж Саудаўскай Аравіяй і Іранам. Краінамі, якім, падаецца, самой гісторыяй наканавана быць вечнымі ворагамі праз рознасць эканамічных, палітычных і рэлігійных інтарэсаў. І самае, канечне, галоўнае ў гэтай падзеі: спонсарам працэсу нармалізацыі адносін выступілі не ЗША, ад якіх, па лёгіцы, усе гэтага чакалі, а Кітай. І асабіста кітайскі лідар Сі Цзіньпін. За што ён, тэарэтычна, мог бы прэтэндаваць на атрыманне Нобелеўскай прэміі міру.

Вытокі канфлікту паміж саудытамі і аятоламі

Задача прымусіць ворагаў забыцца на свае ўзаемныя крыўды, сапраўды, была надзвычай складанай. Адносіны паміж саудытамі і Іранам не былі цёплымі ад самога пачатку. На гэта ўплывала традыцыйнае процістаянне паміж суніцкай і шыіцкай плынямі ў ісламе. Хоць адносіны паміж краінамі былі ўсталяванымі ў 1929-м, вельмі хутка яны пачалі псавацца менавіта праз рэлігійныя супярэчнасці. Прычым, падставай для крызісаў у адносінах маглі быць дзеянні асобных людзей, як тое было, напрыклад, у 1943-ім, калі іранец-шыіт пад час пілігрымкі ў Меку паспрабаваў кінуць свае ваніты ў Каабу. У выніку іранскі пілігрым быў пакараны смерцю саудаўскімі ўладамі, а ўзаемныя адносіны паміж краінамі значна папсаваліся.

Калі ў 1980-м іракскія войскі ажыццявілі ўварванне ў Іран, распачаўшы ірана-іракскую вайну, саудыты падтрымалі Ірак з ягоным суніцкім насельніцтвам. У клерыкальным кіраўніцтве шыіцкага Ірана яны бачылі сур'ёзную пагрозу для сістэмы бяспекі ў раёне Персідскай затокі. Дзеля таго, каб падарваць магчымасці Ірану весці вайну, яны, нарасціўшы здабычу, знізілі цану на нафту з 30 да 15 долараў за бараль (што ўскосна ўдарыла і па эканоміцы СССР, арыентаванай на экспарт энерганосьбітаў).

Сітуацыя ў адносінах крыху выправілася пад канец 1980-х. У 1990-х адбылося далейшае паляпшэнне. У тым ліку —  праз тое, што Іран, як і Саудаўская Аравія, асудзіў агрэсію Ірака супраць Кувейта. Саудыты нават прыкладалі высілкі да нармалізацыі адносін паміж Іранам і іншымі краінамі Персідскай затоцы.

Але грамадзянская вайна, якая пачалася ў Емене ў пачатку 2010-х, моцна папсавала адносіны паміж краінамі. Іран падтрымліваў паўстанцаў-хусітаў, у той час як саудыты стаялі на баку прызнанага міжнароднай супольнасцю ўрада Емена. Гэта, а таксама іншыя акалічнасці (інцыдэнты з іранскімі пілігрымамі ў Мецы, змовы, замахі на палітыкаў і дыпламатаў, тэрарыстычныя атакі на разнастайныя аб'екты) прывялі да таго, што да сярэдзіны 2010-х адносіны паміж краінамі апынуліся на мяжы разрыву.

У 2016-м у Саудаўскай Аравіі быў пакараны смерцю папулярны шыіцкі рэлігійны дзеяч Німр ан-Німр, у адказ на што ў Тэгеране была разгромлена амбасада гэтай краіны. Пасля гэтага дыпламатычныя адносіны паміж імі спыніліся. Пагаршала сітуацыю і тое, што ў канфліктах у Сірыі і Емене Саудаўская Аравія і Іран падтрымлівалі розныя бакі.

Процістаянне паміж найбуйнейшымі краінамі рэгіёна Персідскай затокі і Сярэдняга Ўсходу магло прывесці да самых цяжкіх наступстваў. У тым ліку —  да «гарачай» вайны, аб магчымасці якой асабліва актыўна пачалі казаць у мінулым годзе. 

Такое развіццё падзеяў у рэгіёне, які з'яўляецца найбуйнейшым пастаўшчыком нафты ў свеце, мела б цяжкія наступствы для ўсяго свету. Таму не дзіўна, што дадзеная сітуацыя была галаўным болем для шмат якіх краін, у тым ліку —  для ЗША. Менавіта ад гэтай краіны, якая доўгі час лічылася галоўным «рашалам» міжнародных праблемаў, а таксама гарантам міру ў раёне Персідскай затокі, чакалі прапановаў па вырашэнні канфлікту.

Міратворца знянацку

І вось, насуперак усім чаканням і прагнозам, з-за спіны ЗША выскачыў Кітай і літаральна «шчаўчком пальцаў» вырашыў праблему. Увесь свет заціх у шоку. Не столькі ад таго, што Кітай зрабіўся спонсарам мірнага вырашэння, колькі ад таго, што ЗША пры гэтым адсутнічалі крыху болей, чым цалкам.

Нельга казаць, што ўдзел Кітая быў зусім ужо нечаканым. У тэорыі, ініцыятыва «Пояс-Шлях» патрабавала палітычнай стабільнасці ў краінах і рэгіёнах, задзейнічаных у ёй. Я запытваў тады ў кітайскіх калегаў, якім чынам можа быць рэалізаваным транзіт праз нестабільны Сярэдні і Блізкі Усход —  з усімі ягонымі еменскімі, сірыйскімі, іракскімі і саудыта-іранскімі канфліктамі. Тады калегі разводзілі рукамі і паціскалі плячыма. Але цяпер адказ, падаецца, знойдзены.

І, галоўнае, аднаўленне саудыцка-іранскіх адносін выклікала ланцуговую рэакцыю. Амаль адразу за гэтай навіною з'явілася паведамленне, што Мальдывы таксама збіраюцца аднавіць свае адносіны з Іранам, а таксама звесткі пра сакрэтныя перамовы «на нізкім узроўні» паміж Іранам і Бахрэйнам, які дагэтуль быў зацятым ворагам Тэгерана. У такія блізкія і знаёмыя нам Аб'яднаныя Арабскія Эміраты накіраваўся з візітам сакратар Вышэйшай нацыянальнай рады бяспекі Ірана Алі Шамхані.

А там на гарызонце маячыць і нармалізацыя адносін з Егіптам. Пазіцыі Кітаю могуць умацавацца ў яшчэ адной арабскай краіне —  Сірыі. Раней там шмат што вызначалася процістаяннем сілаў, саюзных Саудаўскай Аравіі і Ірану адпаведна. І, канечне, значнай была роля Расіі. Цяпер, калі Іран і саўдыты паўсталі на шлях прымірэння, а ўплыў знясіленай Расіі значна знізіўся, Кітай можа зрабіцца той сілай, якая здольная ўсталяваць мір на гэтай тэрыторыі. Задача гэта, праўда, можа быць складанейшай за прымірэнне аятолаў з саудытамі.

Такім чынам, пасярэдніцтва Кітая ў справе нармалізацыі сітуацыі на Сярэднім Усходзе можа даць добры і маштабны плён.

Глабальныя перспектывы Кітая

Але Кітай не збіраецца спыняцца на дасягнутым. Ён плануе пашыраць сувязі з арабскімі краінамі. Ужо ў гэтым годзе Кітай правядзе з імі саміт, дзе будуць абмяркоўвацца пытанні развіцця эканамічных стасункаў. А за эканамічнай можа пачацца супраца і ў іншых сферах. Напрыклад, пакуль Кітай у дадзеным рэгіёне праводзіў сумесныя марскія вучэнні з Іранам і Расіяй (чарговыя акурат праводзяцца ў гэты момант). Дык чаму б не далучыць да гэтых вучэнняў яшчэ і арабскія дзяржавы?

Увогуле, трэнд, распачаты на берагах Персідскай затокі, можа паўплываць на падзеі на шырокай тэрыторыі —  ад Сіньцзяна да Украіны.

Актыўнае будаўніцтва сяброўскіх адносін паміж Кітаем і ісламскімі арабскімі краінамі можа ў значнай ступені зняць праблему ісламскага насельніцтва Сіньцзяна. Канечне, зняць яе для кітайскага кіраўніцтва ў Бэйдзіне (Пекіне). Прынамсі, Кітай можа разлічваць на істотнае змяншэнне падтрымкі патрабаванняў уйгураў з боку мусульманскіх краін і, адпаведна, да зніжэння матывацыяў уйгураў да адстойвання сваіх пазіцыяў.

Што тычыцца сітуацыі ва Украіне, дык Кітай ужо прадэманстраваў сваё жаданне прыняць удзел у вырашэнні гэтай праблемы.

Кітай ужо вылучыў свае прапановы па дасягненні міру ва Украіне. Яны не выклікалі асаблівага энтузіязму, бо не адпавядаюць, у першую чаргу, інтарэсам Украіны і тых краін, якія яе падтрымліваюць. Увогуле, дасягнуць тут міру куды складаней, чым аднаўлення адносін паміж саудытамі і Іранам. Пакуль аніводны бок не згодны паступіцца сваімі прынцыповымі пазіцыямі. Дый на коне стаіць куды болей.

Але Кітай тут можа спадзявацца на сваю вагу і аўтарытэт як на міжнароднай арэне, так і ў эканоміцы. З кітайскага боку ўжо прагучала ініцыятыва правесці тэлефонную размову паміж Сі Цзіньпінам і Уладзімірам Зяленскім. Пад час гэтай размовы Сі можа агучыць якія-небудзь прывабныя прапановы, падмацаваўшы іх акурат «вагой» свайго аўтарытэту, каб украінскае кіраўніцтва хаця б задумалася над гэтымі прапановамі. А далей разлічваць на тое, каб дапамога з боку краін Захаду пачала слабець, што, тэарэтычна, можа прымусіць украінцаў прыняць і кітайскае пасярэдніцтва, і іхнія прапановы. Прынамсі, імавернасць наяўнасці такіх разлікаў у кітайскага кіраўніцтва адрынаць нельга.

Прайграўшыя бітву…

Хоць каментарыі на тэму падзеяў на Сярэднім Усходзе пакуль супярэчлівыя ў сваіх прагнозах на перспектывы далейшага развіцця сітуацыі, амаль усе каментатары сыходзяцца ў тым, што для Злучаных Штатаў тое, што адбылося, зрабілася гучнай аплявухай. Галоўны геапалітычны супернік ЗША ў бягучы час —  Кітай —  не толькі залез на тэрыторыю, якая традыцыйна лічылася «вотчынай» амерыканцаў, але і з трыумфам вырашыў адну з найцяжэйшых задачаў, якую ні амерыканская дыпламатыя, ні армія, ні флот не маглі вырашыць дзесяцігоддзямі. І пры гэтым Кітай не згубіў аніводнага свайго жаўнера, і не забіў аніводнага мясцовага мірнага жыхара. Які каласальны вонкавы кантраст з усім тым, у чым абвінавачвалі ўсе гэтыя гады амерыканцаў!

Сур'ёзным выклікам з'яўляецца для амерыканцаў і тое, што адным з удзельнікаў непрыемнай падзеі з’явіўся іх стары і, падавалася, надзейны саюзнік —  саудыты. Раней амерыканцы маглі заўжды абаперціся на яго, але цяпер такая магчымасць апынулася пад пытаннем. У тым ліку, можа істотна змяніцца сітуацыя з санкцыямі супраць Ірана. Калі дагэтуль саўдыты гэтыя санкцыі падтрымлівалі, дык цяпер яны абвяшчаюць пра тое, што ўжо ў бліжэйшыя месяцы пачнуць інвеставаць у іранскую эканоміку.

Гэта будзе, безумоўна, вялікай палёгкай Ірану, у якім наступствы санкцыяў прывялі да значнага падзення жыццёвага ўзроўню і прывялі да масавых пратэстаў.

Ключом да такіх паводзін саудытаў можа быць іхняе памкненне да большай самастойнасці ў знешняй палітыцы, у якой раней адчувалася дамінаванне ЗША. Акрамя таго, саудытаў ня надта радуе крайне негатыўная рэакцыя амерыканцаў на забойства журналіста Хашогі, у арганізацыі якога падазраюць саудаўскі каралеўскі дом.

Не самымі добрымі навінамі гэта ўсё з’яўляецца і для Ізраіля. Дагэтуль ён у сваім процістаянні з Іранам таксама мог абапірацца на падтрымку Саудаўскай Аравіі і арабскага свету. Цяпер сітуацыя змянілася, і змянілася відавочна на карысць іранцаў. Гэта робіць складанымі прагнозы наконт далейшага лёсу іранскай ядравай праграмы, паспяховая рэалізацыя якой паставіць Ізраіль у надзвычай складаную сітуацыю. Тут, праўда, хаваецца і некаторы «плюсік». Наўрад ці Саудаўская Аравія настолькі далёка зайсці ў сваім збліжэнні з Іранам, што спакойна дазволіць яму атрымаць ядравую зброю. Дый астатні свет (у першую чаргу —  краіны Захаду) паўстануць тут мурам каменным. Бо не бывае ўсё проста ў гэтым свеце.

…Але не прайграўшыя вайну

Вось у гэтай акалічнасці —  што не ўсё так проста ў гэтым свеце —  хаваецца патэнцыйная пастка і для самога Кітаю. Сярод цяперашніх прагнозаў асабліва выдзяляюцца тыя, якія прарочаць Кітаю вялікую будучыню і вядучую ролю ў фармаванні сусветнага парадку. Пры якім Кітай праз сваю эканамічную моц, міралюбнасць і аўтарытэт, не папсаваны спадчынай каляніялізму, зробіцца спонсарам вырашэння канфліктаў у розных рэгіёнах Азіі і Афрыкі. Што, у сваю чаргу, дазволіць яму зрабіцца цэнтрам прыцягнення краін, незадаволеных мінулай і цяперашняй палітыкай краін Захаду. Што можа прывесці да новага процістаяння двух лагераў, кшталту процістаяння капіталістычных і сацыялістычных краін эпохі Халоднай вайны.

Такую магчымасць, канечне, нельга адрынаць. Заўжды прысутнічаюць «але». У дадзенай сітуацыі такімі «але» могуць зрабіцца шматлікія аспекты. У першую чаргу —  хісткасць дасягнутых пагадненняў паміж Іранам і Саудаўскай Аравіяй. Падобныя пагадненні бывалі і ў мінулым. Саудыты і Іран часцяком рабілі крокі адзін насустрач другому. І, заўважым, рабілі гэта без пасярэдніцтва Кітаю. Так і цяпер: пагадненні ўзніклі не на пустым месцы, а на тых заявах, якія рабіліся бакамі процістаяння раней.

Але, як і ўсе папярэднія падобныя «крокі насустрач» і «нармалізацыі адносін», цяперашнія пагадненні могуць мець толькі часовы характар. Надта глыбокімі падаюцца супярэчнасці ў рэгіёне. Дастаткова новых інцыдэнтаў пад час пілігрымак —  і ўся канструкцыя бяспекі можа захістацца. І цяпер, заўважым, гэта ўжо будзе галаўным болем не Злучаных Штатаў, а Кітая. Як і любыя іншыя канфлікты ў тых рэгіёнах і тых спрэчках, дзе ён праявіць сябе як спонсар мірных працэсаў. То бок, калі прэтэндуеш на ролю лідара, будзь гатовы і да той залевы з шышак, якія пасыплюцца з розных бакоў на тваю галаву. Тады ўжо збліжэнне з ЗША будзе разглядацца як крок да самастойнасці ў знешняй палітыцы.

Але галоўнай падставай, якая не дасць свету зноў падзяліцца на два лагеры, з'яўляецца, на маю думку, тое, што Кітай не можа прапанаваць анічога моцнага ў якасці альтэрнатывы той эканамічнай мадэлі, якая была прапанавана Захадам і цяпер дамінуе ва ўсім свеце. І на падмурку якой сам Кітай дасягнуў эканамічнага росквіту. Ягоная глыбокая залежнасць ад гэтай мадэлі, як і ад актыўнай супрацы з тымі ж краінамі Захаду, не дазволіць яму правесці новыя лініі сусветнага размежавання.

Што ж тычыцца процістаяння ліберальнай дэмакратыі і аўтарытарызму, на баку якога выступае Кітай, дык гэта, канечне, можа ўтварыць нейкія канфігурацыі на міжнародным палітычным полі. Але ў гэтых канфігурацыях будзе адразу закладзена няўстойлівасць, якая выцякае з няўстойлівасці саміх аўтарытарных рэжымаў. У іх заўжды будзе існаваць унутраны праціўнік —  уласныя грамадзяне, што запатрабуе ад гэтых рэжымаў вялікіх высілкаў дзеля ўтрымання сваёй улады. А гэта, у сваю чаргу, непазбежна негатыўна адаб'ецца на магчымасцях мець эфектыўную эканоміку, на якую таксама будуць ціснуць такія ж непазбежныя карупцыя і кепскі менеджмент.

Гледзячы на гэта ўсё, залішні раз прыходзіш да высновы, што Фрэнсіс Фукуяма не меў рацыі, калі казаў, што з падзеннем сацыялістычнага лагеру гісторыя скончыцца (сам ён, праўда, спісвае гэтую думку на Маркса). Не, гісторыя не скончыцца. І нават не праз «сутыкненне цывілізацыяў», як на тым настойваў Хантынгтан. Яна не скончыцца праз тое, што пакуль існуе чалавецтва, заўжды будзе канфлікт паміж жаданнем дамінаваць і жаданнем не апынуцца пад дамінаваннем. Гэта будзе заўжды і на любым узроўні —  ад невялічкіх калектываў, да краін і рэгіёнаў. Таму гісторыя працягваецца! Але чамусьці ад гэтага не атрымліваецца спаць спакойна.

А наконт Нобелеўскай прэміі Сі Цзіньпіну будзе цікава паглядзець на рашэнне Нобелеўскага камітэту.