«Хоць пад ботам акупанта, рабіць беларускую працу». Да дня народзінаў Наталлі Арсенневай

Як пранесці праз пекла XX стагоддзя сваю праўду і творчасць і ніколі не ўпасці ў адчай? Звернемся да ўспамінаў Наталлі Арсенневай, чыя спадчына адгукаецца ў нас хрысціянскім гімнам «Магутны Божа».

Нарадзілася ў Баку, але лічыла Вільню сваёй адзінай Бацькаўшчынай

«Нарадзілася я пад канец 1903 году (самай восеняй) у месьце Баку на Каўказе, на Каспійскім моры, дзе бацька мой быў тады начальнікам Бакінскай Мытняй Акругі. Але калі мне не было яшчэ й двух год, бацьку майго перавялі на захад, спачатку на Валынь, а тады ў Вільню.

Мае бацькі былі, фактычна, няроўнай парай і па гадох, і па розьніцы ў паглядах, і па народжаньню. Але абое яны стварылі добрую сям’ю для нас, дзяцей», — узгадвала спадарыня  Наталля.

Выхоўвалася ў строгасці

Наталля мела дзвюх сясцёр і брата. Ейная маці была настаўніцай і дала дзецям выдатную хатнюю адукацыю. Паэтка піша ва ўспамінах:

«Маці старалася зрабіць усё, каб даць нам найлепшае разьвіцьцё і асьвету, зрабіць нас ня лялькамі, а людзьмі. (Бацька зусім нашым выхаваньнем не займаўся, пакідаючы гэтую справу матцы). Часам маці нават перадавала ў гэтым сваім імкненьні. Каб не разьвіць у нас перадчасна так званага па-расейску «кокетства» (страшэнны грэх у матчыным разуменьні), нас апраналі вельмі сьціпла, валасы (а мы, усе дзяўчаты, мелі іх вельмі доўгія й прыгожыя) запляталі туга й гладка ў косы, не дазвалялі сябраваць абы з кім, нікуды не пушчалі адных, не вучылі танцаваць, а наадварот, тых дзяцей, што танцуюць, высьмейвалі й г.д.

Але затое нас вучылі ўсяму, што было магчыма: музыцы, мовам. Маці вучыла нас сама, рыхтуючы ў гімназію, і вучыла шмат шырэй, чымся патрабавалася праграмай. Мы любілі вучыцца і ведалі шмат больш, чымся нашыя аднагодкі. Маючы 4 гады, я ўжо зусім добра чытала, а ня маючы 10-ці год, я бліскуча здала ўступны экзамен і паступіла адразу ў другую клясу Віленскае Марыінскае гімназіі, што месьцілася тады на Лукішскім пляцы й дзе была пасьля Літоўская гімназія».

Трапіўшы ў беларускую вёску праз вайну, закахалася ў нашую мову і культуру

Пачатак Першай сусветнай вайны Наталля Арсеннева сустрэла трэцякласніцай гімназіі. У 1914 годзе сям’я паэткі эвакуіравалася ў Яраслаўль.

«Тут мы дачакаліся й перажылі і першыя часы рэволюцыі, і апошнія дні вайны, і крывавае Яраслаўскае паўстаньне ўлетку 1918 году, калі выгарэла большая частка гораду, і бальшавіцкія рэпрэсіі. Рабіць у Расеі не было ўжо чаго, і бацькі наважылі варочацца ў Вільню, дзе мы былі пакінулі ўсю маёмасьць».

Шлях да Вільні быў страшэнна цяжкім, ён праходзіў этапамі і заняў больш за год. Некаторы час сям’я пражыла ў горадзе Дрыса (сёння Верхнядзвінск).

«Праз Дрысу якраз пайшоў фронт. На адзін бок сталі палякі, на другі — бальшавікі. Места згарэла, мы ўцяклі на вёску, ды тут і засталіся зімаваць. Праўда, у Дрысе была гімназія, і мы нават туды паступілі ў сёмую клясу, але пад вечным абстрэлам ні вучыцца, ні жыць было немагчыма».

Перажытыя жахі ўпершыню прывялі Наталлю ў беларускую вёску, сустрэча з якой сталася для маладой дзяўчыны лёсавызначальнай.

«Сёньня, з пэрспэктывы часу, я бачу, што месяцы, пражытыя пад Дрысаю на вёсцы, літаральна ў голадзе й холадзе, выйшлі мне на вялікую карысьць. Справа ў тым, што тут я ўпершыню сутыкнулася, і то зусім беспасярэдне, зь беларускаю вёскаю й найчысьцейшай беларускаю моваю. Мы жылі ў невялікай сялянскай хаце разам з гаспадарамі, лянівым Юркам і ягонаю спрытнаю, злоснаю, але вельмі працавітаю жонкаю. Тут я пачула ўпершыню і беларускія песьні, і беларускія казкі. Я вельмі ўсім гэтым зацікавілася, і вёска, і людзі, і песьні, і мова падабаліся мне незвычайна».

«Цешылася, што ў голадзе і холадзе магла ізноў вучыцца»

Сям’я вярнулася ў Вільню толькі ў 1920 годзе, перажыўшы ў дарозе іспанку, ад якой памерла сястра Наталлі — Галя. У Вільні Арсенневым жылося цяжка.

«Маме ўдалося ўладзіцца працаваць на амэрыканскую дапамаговую кухню ў беларускай гімназіі. Гэта былі вельмі галодныя пасьляваенныя часы, і кухні такія былі адчыненыя пры ўсіх школах, каб дакармліваць дзяцей і моладзь. Працуючы там, мама пазнаёмілася й пасябравала шмат із кім з настаўнікаў, і ў выніку гэтага пад вясну 1920 году мы ўсе трое былі прынятыя ў гімназію. Як я цешылася, што хоць у голадзе й холадзе, але я магла ізноў вучыцца!»

Арсенневу-паэтку прадставіў свету Максім Гарэцкі

Пра такіх настаўнікаў, якія былі ў Наталлі ў беларускай гімназіі, можна было толькі марыць —  Браніслаў Тарашкевіч, Антон Луцкевіч, Аркадзь Смоліч… А літаратуру ёй выкладаў Максім Гарэцкі.

Наталля ўспамінала: «Постаць ягоная з самага пачатку была для мяне ахіненая нейкім рамантызмам. Аўтар кнігі, што мне спадабалася, пісьменьнік... Настаўнік літаратуры, якую я так любіла... Як тут было застацца зусім халоднаю, абыякаваю?

Я доўга не адважылася гаварыць аб тым, што і я пішу, Гарэцкаму. Зрэшты, якая з гэтага была б карысьць? Гарэцкі... і расейскія вершы! І я маўчала, і вучылася, і чытала».

Аднойчы Наталля Арсеннева ўсё ж наважылася паказаць вершы ўлюбёнаму выкладчыку.

«Перапісаўшы іх чысьценька, я сабралася з адвагаю й падала іх Гарэцкаму пасьля лекцыі. Ён узяў, паглядзеў на мяне, сказаў «цікава» й пайшоў. Увечары таго ж дня, а было гэта ў суботу, у нас мелася быць, як заўсёды, вечарынка, рэфэрат ці выступ хору, а тады танцы. Мы сабраліся ўсе, селі. Людзей было шмат, бо на нашыя вечарынкі прыходзілі ня толькі вучні гімназіі, але і ўсе наагул беларусы-віленчукі.

Раптам на эстраду выйшаў Гарэцкі й папрасіў слова на пару хвілінаў. Усе думалі, што ён хоча зрабіць якую заўвагу вучням, так думала і я. Але што са мной сталася, калі я пачула, у чым справа. Гарэцкі зьвярнуўся да публікі так:

І тут ён выняў паперкі з маймі вершамі й прачытаў іх слова ў слова, без ані аднэй папраўкі. Людзі пачалі пляскаць, усе сталі глядзець на мяне, а мне здавалася, што я памру са стыду. Але ўсё абышлося як найлепш».

У 1921 годзе Наталля скончыла восьмы клас гімназіі і з дапамогай Браніслава Тарашкевіча ўладкавалася працаваць настаўніцай у беларускую пачатковую школу ў Вільні. Так яна стала ў сям’і карміліцай.

«У хаце ўсе павесялелі», — адзначала паэтка.

Выйшла замуж за змагара за незалежную Беларусь, будучага генерала  Францішка Кушаля

Наталля Арсеннева пазнаёмілася з Францішкам Кушалем яшчэ ў часе навучання ў гімназіі, пазней жа маладыя людзі сустракаліся на ўніверсітэцкіх лекцыях.

«Хутка сталася так, што, праслухаўшы адну ці дзьве лекцыі, мы апыняліся ў Бэрнардынскім садзе або на Замкавай гары. У хаце ўсе былі, аднак, перакананыя, што я пільна вучусь, хоць мо’ й дзівіліся часам, што лекцыі так доўга зацягваюцца», — пісала Арсеннева.

Францішак Кушаль: марыў пра беларускую армію, ажаніўся з Арсенневай, ваяваў супраць камуністаў

«Роўна праз год, 28-га верасьня 1922 году, я выйшла замуж, і назаўтра мы з мужам выехалі зь Вільні, каб ніколі туды на стала не вярнуцца. Два гады пазьней я была ўжо маці двух хлапцоў».

Адзначала, што «жанчыне цяжка быць паэтам»

«Быць жонкаю й маці — рэч зусім для паэзіі не спрыяючая. Я часам сама дзіўлюся, што я ўсё ж ня кінула пісаць, што пішу й да сяньня. Сямейнае жыцьцё дазваляла мне вельмі рэдка адрывацца, аддаваць час творчасьці. Штодзённыя жыцьцёвыя клопаты не даюць часу быць аднэй, мець супакой і спакойныя, нічым іншым не занятыя думкі, каб магчы тварыць. За кожную часіну для пісаньня мне даводзілася ходацца, кожную вытаргоўваць, аплачваць прыкрасьцю й непаразуменьнем. Дый сабрацца з думкамі, стварыць належны настрой было блізу немагчыма ў хаце, поўнай дзіцячага крыку й тупату. Ды дарма, я хутка навучылася лявіраваць, выкручвацца паміж мужам, дзецьмі, кухняй і... вершамі».

Міжволі была адарванай ад беларускага асяроддзя

Пасля шлюбу маладая сям’я пераехала ў Слонім. «Я доўга не магла прывыкнуць да вайсковага польскага асяродзьдзя», — пісала Наталля. 

Шчаслівым часам сталіся для яе вакацыі ў вёсцы Доры Валожынскага павета, дзе жыў дзед Францішка Кушаля: «Я пазнала тут найчысьцейшую беларускую мову, песьні, звычаі, пабывала на вясельлях, хрэзьбінах, зжылася і зь людзьмі, і з прыродай. Шмат песьняў я запісала, а мэлёдыі вывучыла на памяць».

У 1924 годзе мужа Наталлі перавялі на Памор’е, дзе ім было наканавана пражыць доўгія 13 гадоў.

«Жыцьцё гэтае ўсе гэтыя гады мала спрыяла паэтычнай творчасьці. Праўда, я ўжо асвоілася і з польскай мовай, і з жыцьцём вайсковае сям’і. Нішто ўжо не дзівіла мяне. Я й сама ўсёй душой наўчылася аддавацца і танцам, і фліртам, і вечарынкам. Але пісаць — я пісала няшмат. Адарваная ад беларускага асяродзьдзя, я толькі крыху й здалёк чула аб здарэньнях і перажываньнях, што хвалявалі яго. Аб чым жа я магла пісаць? Толькі аб тым, па чым я сумавала — аб Вільні, аб беларускіх барох, палёх, песьнях. Былі такія гады, калі я ня ведаю, ці напісала хоць пару вершаў... Праўда, былі і іншыя, шчасьлівейшыя, калі я пісала больш».

У 1940 годзе без абвінавачання была саслана ў ГУЛАГ

Страшэнны 1939 год Наталля сустрэла ў Вільні. Сувязі з мужам тады яна не мела. Пазней стане вядома, што Францішак Кушаль трапіў у бальшавіцкі палон. Калі ж Вільню занялі літоўцы, Арсеннева з сынамі не мела магчымасці там пракарміцца.

«Заставалася адно — варочацца ў Доры, дзе хоць быў пакуль што кавалак хлеба і якая бульбіна, каб не памерці з голаду. Шкада было хлапцоў, яны так схуднелі. І я наважылася. Падала заяўку ў бальшавіцкую рэпатрыяцыйную камісію аб дазволе ўезду на тэрыторыю, што была пад Саветамі. Атрымала дазвол. 31-га сьнежня, напярэдадні Новага Году, я з хлапцамі пакінула яшчэ раз Вільню і апынулася ў Савецкім Саюзе».

Сям’я спынілася ў Вілейцы. Максім Танк дапамог Наталлі Арсенневай уладкавацца на працу ў рэдакцыю мясцовай газеты, сыны Наталлі пайшлі ў дзесяцігодку. «Усё трэба было цярпець, бо я хацела, каб хлапцы мае маглі вучыцца, хай і ў савецкай школе, і не былі галодныя, як у Вільні», — пісала паэтка.

Крыху пазней Саюз беларускіх пісьменнікаў запрасіў Арсенневу і Танка ў Мінск. Там яны пазнаёміліся з Янкам Купалам, Якубам Коласам, Змітраком Бядулем.

Яны зь месца абшукалі мяне, дарма, што я была яшчэ нават без сукенкі, і загадалі мне зараз жа зьбірацца з хлапцамі, куды — яны не сказалі. Хлапцы былі ў школе. Па іх пайшло двух энкавэдыстых із штыкамі «наперавес». Два іншыя тым часам абшуквалі пакой, дзе мы жылі, і ўсе мае небагатыя рэчы», — пісала Наталля.

«Аб мужу ж я ведала толькі адно, што пайшоў ваяваць і трапіў у савецкі палон. На падлогу вывернулі валізу, сьцягнулі з лавы, на якой была мая пасьцель, коўдру й падушкі, усё ператрэсьлі. Забралі альбом з фатаграфіямі, кнігі, лісты. Ярку (старэйшаму хлапцу) удалося схаваць колькі фатаграфіяў пад кашуляй на грудзёх, рэшта так і загінула. Пасьля перагляду рэчы й пасьцель абы-як зьвязалі ў клумак, і неўзабаве мы ўжо стаялі ў машыне, якая імчала вуліцамі Вялейкі».

Так Наталля з сынамі апынулася ў таварным цягніку, поўным іншых спалоханых і заплаканых зняволеных бальшавікамі жанчын і дзяцей. «Падарожжа нашае трывала блізу 3 тыдні. Цяжка сёньня паверыць, што знайшліся сілы ператрываць усе злыбяды, што выпалі на нашую долю падчас гэтага жудаснага падарожжа. Ехалі мы ўвесь час пад моцнаю эскортаю брутальных энкавэдоўцаў, у шчыльна замкнёных вагонах, у пацёмку, у холадзе й голадзе. Есьці нам упершыню далі толькі на трэці дзень, калі мы мінулі межы Беларусі», — запісвала жудасныя ўспаміны Арсеннева.

Праз бясконцыя 20 дзён дарогі людзей з вагона, у якім была Наталля, выгрузілі ў глухой вёсцы Дзмітраўка, што была за 70 кіламетраў ад чыгункі.

«Назаўтра прыехалі з раённага НКВД. Сабралі нас усіх у сельсавеце. Доўга перапісвалі нас, дапытвалі, а нарэшце сказалі, што мы ня маем права нікуды з нашае вёскі выходзіць, што маем штодня а 7 гадзіне раніцы мэльдавацца ў сельсавеце і што... мусім сабе радзіць, як патрапім. «У каго няма грошай, а яны, пэўне ж, ёсьць у кожнага, вы ж «памешчыкі», — сказаў адзін з энкавэдыстых, — той можа ісьці «пабатрачыць у калгасьнікаў». Нам да вас справы няма, і працы мы вам ніякай даць ня можам, пакуль вы не «перевоспитаетесь» і не «раскулачитесь».

Гэта быў красавік. Наперадзе Наталлю чакалі 10 месяцаў выжывання.

«Усю зіму мы праседзелі ў нашай зямлянцы ўпацёмку, бо не было ні газы, ні сьвечак. Адзін раз, памятаю, столькі было выпала ўначы сьнегу, што нас зусім засыпала, і толькі праз суткі калгасьнікі-суседзі адкапалі нас.

На Лубянцы НКУСаўцы ўгаворвалі Арсенневу падпісаць развод з Кушалем

Адным лютаўскім днём Наталлі было загадана ехаць у Маскву. Прычыну паэтка не ведала, але ўжо і нічога не баялася.

«На шосты дзень я шчасьліва заехала ў Маскву, знайшла па адрасе на канвэрце ліста Маскоўскае НКВД (на Лубянцы), ізноў запаўняла там бясконцыя анкеты, адказвала на бясконцыя пытаньні.

Энкавэдоўцы стараліся намовіць мяне, каб я падпісала развод із маім мужам, але я адмовілася. І падумаць толькі, што муж мой быў якраз у гэтым часе там, на Лубянцы, можа, празь якую сьцяну ад мяне, а я й не падазравала гэтага!»

Не здолеўшы дамагчыся свайго, «энкавэдоўцы» адправілі Наталлю назад у высылку і загадалі пра маскоўскі візіт маўчаць. Праз тры тыдні Наталлі прыйшла папера пра тое, што яны з сынамі звольнены і могуць вяртацца «на прежнее местожительства».

Жыццё і творчасць пад акупацыяй

«Дзён праз дзесяць пасьля мы былі ўжо ў Дорах, дзе засьпелі вялікія зьмены. Нашых выселілі з дому, там зрабілі школу, зямлю адабралі пад калгас. Сад увесь памерз, не засталося ні яблынкі... Усюды гаспадарылі чужыя людзі. Але дарма, мы былі ў хаце і ўсё!»

Праз некаторы час дадому, у Доры, вярнуўся і вызвалены з Лубянкі Францішак Кушаль.

Пазней Наталля з мужам пераехалі ў Мінск, «дзе адчынялася магчымасьць, хоць пад ботам акупанта, рабіць беларускую працу».

Пасля пераезду «крыніца натхненьня, удосыць напоеная перажытым, пазнаным і перацярпелым, выбухла». Так нарадзіўся першы верш гэтага новага пэрыяду мае творчасьці — «Паўшым».

Наталля Арсеннева пачала працаваць у рэдакцыі «Беларускай газеты» пад кіраўніцтвам Антона Адамовіча. Жыццё наладзілася.

«Хатняе нашае жыцьцё таксама ў гэным часе ажывілася. Прыехалі зь вёскі хлапцы, завяліся знаёмствы. Тэатар наш, які я вельмі палюбіла, таксама даваў шмат прыемнага. І хоць жылося вельмі голадна, холадна й цёмна, бо ў разьбітым, зьнішчаным вайною Менску ўсяго не ставала, чалавек аж гарэў жаданьнем жыць і тварыць», — узгадвала Наталля Арсеннева.

22 чэрвеня 1943 года ад міны, закладзенай камуністамі ў Мінскім гарадскім тэатры, загінуў сын Наталлі і Францішка – Яраслаў

«Надышоў дзень 22 чэрвеня, найгоршы, найцяжэйшы дзень у маім жыцьці. Наш Ярак, якога я так любіла, быў разарваны мінаю, падложанаю ў тэатры. Разам зь ім загінула шмат, шмат іншых. Немагчыма было, здаецца, перажыць гэныя дні, а трэба было. І я сапраўды ня ведаю, каму я павінна дзякаваць за тую сілу, той дзіўны гарт, які даў мне ператрываць гэты час спакойна, — лёсу, Богу?

Пахаваньне ахвяраў бальшавіцкага тэрору было ўрачыстае, ды я мала што памятаю. Памятаю толькі, што трунаў было 14. Памятаю, што сьвяціла сонца і што я плакала, і плакалі ўсе вакол...»

«Хай будзе, што мае быць заўтра, абы сяньня зрабіць як мага больш»

Адным восеньскім днём супрацоўнікі «Беларускай газеты», дзе працавала Арсеннева, знайшлі закладзеную ў рэдакцыі міну. Ёй быў забіты паліцыянт, што прыехаў на выклік газетчыкаў. Пазней чырвонымі партызанамі быў забіты адзін з рэдактараў газеты. Пасля гэтага здарэння супрацоўнікі газеты адмовіліся працаваць пад пагрозай забойства, і Наталля, палічыўшы, што «бальшавікі будуць вельмі цешыцца, што дапялі свае мэты, спынілі выхад газэты», стала на чале выдання.

Справа пайшла, хоць жыццё ў Мінску ўвесь час трымалася на валаску: «За кожнай руінай цікаваўся, здаецца, забойца, за кожным паваротам чакала, здаецца, сьмерць».

«Я набралася сьмеласьці й пэўнасьці, пачала верыць у свае сілы. Усё здавалася мне лёгкім і магчымым, усе нашыя людзі — добрымі й цікавымі», — пісала Наталля Арсеннева.

Пасля вайны

З пачаткам наступлення савецкіх войскаў на Мінск Наталля эвакуіруецца ў Берлін.

«Зруйнаваны й спалены, як і наш Менск, ён стаўся яшчэ бліжэйшым мне. Працы я мела шмат, але мела й час на творчую працу. Спрыялі гэтаму ўмовы жыцьця. Я не вяла ніякае гаспадаркі ў хаце, цэлы дзень была за домам, жыла шумным часамі, а то й ціхім, працавітым рэдакцыйным жыцьцём. Тут, у Бэрліне, я напісала большую частку вершаў, што маюць увайсьці ў мой зборнік «Не астыць нам».

Але праз няспынныя бамбёжкі 3 лютага 1945 года Наталля пакінула горад. Разам з сям’ёй Шчагловых і Каханоўскіх яны прыпыніліся ў мястэчку Амберг паблізу чэшскай мяжы.

«Умовы, у якіх мы як уцекачы, а да таго яшчэ і аўслендары, апынуліся, былі вельмі цяжкія. Мы спалі на падлозе, на саломе, усе разам. Ня мелі ніколі цёплай вады, ня мелігарачае кавы ці проста звычайнага вару раніцамі. Ледзь не галадалі. Але гумару, як і заўсёды, ня трацілі й духам ня падалі. Я нават з прыемнасьцяй, як мілы ўспамін, захоўваю сяньня ў памяці гэтыя галодныя й халодныя амбэргскія часы. Тут засьпеў нас канец вайны й прыход амэрыканцаў».

Далейшыя гады паэтка са сваім мужам правяла ў лагерах для гэтак званых «перамешчаных асоб».

Пасля пераезду ў ЗША некаторы час працавала на фабрыцы кансерваў

15 чэрвеня 1950 года Наталля Арсеннева пераехала ў ЗША.

«Кожны з нас браўся за любую працу, якая яму траплялася, каб хутчэй стаць незалежным, каб нічога нікому ня быць вінаватым. Я трапіла на кансэрвавую фабрыку. Не скажу, каб праца была надта прыемная, салёная вадкасьць разьядала скуру на руках, але неяк пра гэта ня думалася. Потым перайшла я на фабрыку цукерак, ну там было ўжо крыху лягчэй. А найдаўжэй працавала я на трыкатажнай фабрыцы, дзе мы вязалі сьвітары», — пісала Наталля.

У 1952—1954 гадах Працавала рэдактарам у эмігранцкай газеце «Беларус», на «Радыё Свабода», у Беларускім інстытуце навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку.

У 1966 годзе пісала ў лісце да Масея Сяднёва: «Трэба зарабляць на кавалак хлеба. Муж ужо год як на пэнсыі. Пэнсыя «Сошыял Сэкьюрыты» вельмі малая, дык зарабляю на нашае жыцьцё я адна. І аб паэзіі думаць няма калі».

У 1967 годзе памерла нявестка Арсенневай — Наталля Кушаль. Паэтка пераехала да сына ў Ротчэстар, штат Нью-Ёрк, каб даглядаць унука.

Там жа, у Ротчэстары, 25 ліпеня 1997 года, ва ўзросце 93 гадоў, Наталля Арсеннева памерла. Пахавалі яе побач з мужам на мясцовых могілках.