24 снежня 1798 года на вігілію Нараджэння Божага нарадзіўся Адам Міцкевіч. Паэт, які стаў класікам літаратуры з сусветным імем. У сваіх творах ён праслаўляў і ўвекавечваў сваю Літву, але жыў ён у родным краі ўсяго 25 год з адведзеных 56 зямных гадоў. Справа філаматаў, арышт, высылка, бадзянне па гарадах імперыі і, урэшце, — эміграцыя…
Чаканне, зборы і імклівы выезд
Генрык Жавускі
Адам Міцкевіч, 1828 год (Ю. Аляшкевіч).
Кранштадт, 1820-я., калі Міцкевіч пакідаў Расію
Па ўсіх кутах кватэры гарэлі свечы, па сярэдзіне пакоя на стале стаяла дарожная сумка Адама, вакол — яго рэчы і бялізна, якія ўладкоўваў Малеўскі, а Мар’ян Пясецкі ўкладваў. Міцкевіч у гэта не ўмешваўся, вёў гутарку. Усё рабілася ў спешцы, бо час адыходу парахода перанеслі, трэба было рабіць усё хутчэй. Паспелі. Напачатку сёмай усе ўжо былі над Нявой. Тыя сябры, якія ведалі аб ад’ездзе, развітваліся з Адамам са слязьмі, лодка несла яго на карабель. Потым Міцкевіч стаяў на палубе парахода Георг IV, агаліў галаву і махаў хусткай на развітанне. З некаторымі — назаўжды.
Францішак Малеўскі
Марыя Шыманоўская
«Я здаровы і вясёлы». Першыя лісты дамоў
Як толькі Міцкевіч прыбыў у Гамбург, адразу 2 чэрвеня 1829 года даслаў ліст Францішку Малеўскаму.
Свайму сябру Міцкевіч бадзёра рапартуе, што ён здаровы і вясёлы. «Аб тым, у якім стане я з’ехаў, — піша Адам, — ты, напэўна ведаеш: галаўны боль катаваў мяне яшчэ 24 гадзіны, але потым вярнуліся здароўе і настрой». І далей у лісце пазначана, што вандроўка ацаліла хваробу вачэй, ад якой пакутаваў перад ад’ездам Міцкевіч.
Наогул пан Адам быў задаволены сабой, і не дзіва! У карэспандэнцыі ён апісвае, як бавіў час на караблі: «На параходзе садралі 30 дукатаў, бо ў другім класе размяшчацца было нельга з-за кепскага стала і нязручнасці, а за стол і тыя, хто піў штодзённа шампанскае і рэйнскае віно, і тыя, хто піў толькі мядок, як я, плацілі амаль аднолькава».
Спачатку паглядзець свет
Як толькі Міцкевіч сышоў з карабля, ён адразу ж стаў пільна вывучаць наваколле, падрабязна знаёміцца з жыццём еўрапейскіх гарадоў. Звяртаў увагу і на славутасці. І як сапраўдны пісьменнік вёў дзённік вандроўкі.
Канешне, Еўропа спачатку яго ўразіла. Малеўскаму ён пісаў: «Падарожжа мяне забаўляе, усё навокал знаходжу прыемным, прыгожым, цікаўным». У замежжы Міцкевіч ў добрым настроі, шчаслівы і лёгкі. Здаецца, ён сам сабе дзівіцца, што тут перамяніўся. Ён хваліцца сябру: «Я непаваротлівы, які не любіць нічога шукаць, без жадання ні аб чым клапаціцца, бегаў тры гадзіны ў пошуках коней, гандляваўся, лічыў маркі і шылінгі, рабіў абмен грошай з усёй стрыманасцю банкіра». Вось што бывае, калі чалавек вырываецца з лапаў імперыі…
Гэты было лета, а ў снежні 1829-га Міцкевіч быў ужо ў Італіі. А дагэтуль — Германія, Швейцарыя… Фларэнцыя, Венецыя, Рым… Калыска Рэнесансу яго неймаверна ўражвала! «Па музеях я пакуль толькі хутка прамаршыраваў, кідаючы туды-сюды позірк», — піша ён Малеўскаму. Адам з вялікай зацікаўленасцю аглядае Апалона і Лаакоана, захапляецца класічным Дыскаболам. Купал Святога Пятра зацямніў усе помнікі…
Наогул жа, напачатку свайго падарожжа Міцкевіч быў натхнёны, як прызнаецца сам пан Адам, «я сапраўдны турыст». Але характар у Міцкевіча не такі, каб яму ўсё заўжды падабалася. Нават у замежжы, якое так уражвала, у ім прачынаўся буркун і зануда…
Жыццё ў Берліне сумнае, а ў Рыме не зайздроснае.
І не дзіва, калі столькі непрыемнасцей здарылася ў Берліне! Спачатку не было коней, цэлы тыдзень непагадзь, холад, дажджы, складаны пошук кватэры… І да ўсяго, у Міцкевіча цяжка скруціла страўнік: аб’еўся, небарака, вустрыц. Канечне, пры такіх абставінах хмурны і саркастычны Міцкевіч перамог Міцкевіча, захопленага вандроўкай і прыгодамі. Берлін паэта не ўразіў.
Рым, 1820-я.
Першыя ноткі тугі па Радзіме
Міцкевіч і Адынец на Везувіі
І вось з Рыма Адам зноў піша сябру Францішку. У гэтым лісце ўжо ў Міцкевіча з’яўляюцца сур’ёзныя ноткі суму і тугі па родным краі. Штуршком для з’яўлення такіх эмоцый стала, як ён піша, радасная сустрэча з земляком Генрыкам Жавускім. «Ён ажывіў мяне традыцыямі, анекдотамі, шляхецкім стылем! — піша Міцкевіч, і дадае — Як бы я хацеў забыць усе мовы, на час закінуць замежныя кнігі і ў пакаянні замкнуцца ў якой-небудзь нашай бібліятэцы…».
Гэты ліст быў напісаны 20 лістапада 1830-га, а літаральна праз дзесяць дзён на радзіме ўспыхне вызвольнае паўстанне. Гэтыя падзеі крута зменяць лёс Міцкевіча: з падарожніка ён пераўтворыцца ў выгнанніка.
Міцкевіч адгаворвае Дамейку вяртацца
Вялікая эміграцыя
Сярод вымушаных мігрантаў былі розныя настроі, шмат хто не мог змірыцца з выгнаннем і разлічваў на міласць імперыі, спадзяваўся вярнуцца назад. Многія ўпакорыліся лёсу быць выгнаннікамі і чакалі… Працягу барацьбы, дапамогі еўрапейскіх краін, вайны супраць Расійскай імперыі. Але найперш чакалі вяртання.
Ігнат Дамейка
Ліст Міцкевіча да Дамейкі — лаканічны, але ж які ёмісты! Колькі ўсяго ён раскрывае з душы Міцкевіча ў віры падзей пачатку 1830-х. Адам піша: «Твой намер вярнуцца не надта разумею, але не асуджаю. Пасля столькіх гадоў бадзянняў я ўжо звыкся з цыганскім жыццём, аднак разумею, якім цяжкім яно можа быць для пачаткоўца». Міцкевіч добра разумее, што адчуваў у той час Дамейка, але ж і разумее, наколькі небяспечна вяртацца, таму і абураецца: «Але ж вярнуцца, бачыць, што там робіцца!»
А на радзіме рабілася сапраўды многае. Пераслед, арышты, суды, высылкі, пакаранні катаргай і смерцю… Літву і Польшчу на гады ахутала атмасфера страху, перасцярогі, падазронасці.
Шлях на катаргу
«Заўтра маё вяселле, нікому не кажы аб гэтым»
Цэліна Міцкевіч (Шыманоўская)
Парыж 1830-х стаў прытулкам для тысяч выгнаннікаў з Рэчы Паспалітай. У грамадскае жыццё, якое там бурліла, з галавой пагружаецца і Міцкевіч. Ён піша адозвы, рыхтуе публіцыстыку, віруе паміж рознымі палітычным групоўкамі эмігрантаў. Мэта адна — вяртанне і перамога, адраджэнне сваёй дзяржавы.
Але час ішоў. Дапамога замежных урадаў паўстанцам на выгнанні змяншалася, вайну Расіі ніхто не аб’яўляў, дый і ў колах эміграцыі адбываўся раскол, розныя палітычныя групоўкі варагавалі паміж сабой. Імпульс узброенай барацьбы вычарпаўся, усіх заглынула руціна. А для Міцкевіча гэты час быў досыць плённы: у Парыжы за досыць кароткі час ён напісаў «Пана Тадэвуша».
1834 год… Жарсці ў колах міграцыі прыціхлі, справа з «Панам Тадэвушам» перайшла ў стадыю нуднай карэкціроўкі… Карацей, жыццё — багна. Чуллівы Міцкевіч, якому, дарэчы, ішоў ужо 36-ты год, пачынаў хварэць на меланхолію і абыякавасць. І тут пан Адам жэніцца!
Хоць Міцкевіча цягам жыцця і атачалі розныя жанчыны, суправаджалі рамантычныя — узаемныя і не зусім — стасункі, усё ж быць на самоце, асабліва на чужыне, — цяжка. Аб тым, што ў жыццёвым балоце выгнання ў летуценнага Міцкевіча з’явілася прага завесці сям’ю, бо так лягчэй выносіць нягоды, сведчаць яго ж словы з ліста да Адынца, які нядаўна ажаніўся сам: «Усё ж ты больш шчаслівы за астатніх, бо ў сваім статусе мужа і ў сваіх рэлігійных пачуццях ты знойдзеш абарону і суцяшэнне».
І вось, таму ж Адынцу ў ліпені 1834 года Адам піша: «Я жанюся з Цэлінай Шыманоўскай. Прыйшлося б доўга пісаць аб тым, як мне самотна было ўвесь гэты час і як прыгнятаў мяне цяжар жыцця. Пабачым, ці будзе лягчэй». А Дамейку Міцкевіч 21 ліпеня 1834 году напісаў: «Заўтра маё вяселле. Табе трэба будзе апрануць фрак. Нікому не кажы аб гэтым і пастарайся не спазніцца».
Якар кінуты, карабель Міцкевіча зайшоў у гавань. Пасля гэтага эпізоду і павароту жыцця пачынаецца зусім іншы Адам Міцкевіч.
