Жорсткі і крыважэрны мядзведзь. Як выяўлялі Расію ў заходняй палітычнай карыкатуры

Па падліках даследчыкаў, ад пачатку XVIII ст. і да 1917/18 гг. на Захадзе было выпушчана больш за дзве сотні сатырычных гравюр і палітычных карыкатур, на якіх выява Расіі прадстаўлена ў выглядзе мядзведзя (часам у ашыйніку, намордніку, на прывязі або са зброяй), або агіднага казака. Прычым у абсалютнай большасці выпадкаў вобраз падаваўся адмоўным.

mal_35.jpg


У гэтым артыкуле мы пагаворым не пра палітычную карыкатуру за часам сённяшнім і не закранем палітычных падзей савецкага і пост-савецкага перыядаў, а зазірнем далей — у часы расійскага імперыялізму і каланіялізму. Як да асноўнага палітычнага гульца ставіліся краіны Захаду — вокам палітычнай сатыры і карыкатуры.

Паходжанне асноўных карыкатурных вобразаў Расіі

Як графічны вобраз, алегорыю на краіну, мядзведзя на ўсходніх еўрапейскіх абшарах можна пабачыць на некаторых еўрапейскіх мапах Новага часу. Так, на «Марской мапе» Олаўса Магнуса, шведскага святара, склададзенай каля 1539 г., у бок ніжняга левага кута можна пабачыць фігуры двух мядзведзяў і арыгінальны спосаб палявання на іх. Гэтая частка мапы, праўда, адносіцца да земляў ВКЛ, бо блізу мядзвежых фігураў бачны надпіс «Літоўская частка». Аднак ужо праз сто гадоў, як гэта можна назіраць па «Касмаграфіі Блаў», якая перавыдавалася некалькі разоў на працягу 1635-1672 гг., два сімвалічных мядзведзя «мігравалі» ў больш паўночныя куты карты і ўжо ў далейшым сталі неад’емнай ілюстрацыйнай часткай візуалізацыі маскавіцкіх абшараў.

Ад левай — фрагмент «Carta marina» Олафа Магнуса (1539). Ад правай - фрагмент мапы «Паўночная і Усходняя часткі Русіі, званай Масковія», складзенай каля 1633 г. Ісаакам Масам і выкарыстанай ў «Касмаграфіі Блаў» — ля фігур мядзведзяў бачны подпіс «Абдорска (зямля)»

Ад левай — фрагмент «Carta marina» Олафа Магнуса (1539). Ад правай - фрагмент мапы «Паўночная і Усходняя часткі Русіі, званай Масковія», складзенай каля 1633 г. Ісаакам Масам і выкарыстанай ў «Касмаграфіі Блаў» — ля фігур мядзведзяў бачны подпіс «Абдорска (зямля)»

Мядзведзь таксама быў адным з геральдычных аб’ектаў Усходняй Еўропы: так, на пячатках 1404 і 1407 гг. вялікага літоўскага князя Вітаўта можна пабачыць вобраз Мядзведзя як васальнай Смаленскай зямлі; гэтую ж традыцыю паўтараюць і пазнейшыя заходне-еўрапейскія гербоўнікі 1440х гг. — галандскі Armorial Lyncenich і шведскі Bergshammarvapenboken. З унармаваннем геральдычнай і віексілалагічнай традыцыі ВКЛ, што было звязана з адміністрацыйнай рэформай, Смаленская зямля ў якасці ваяводства атрымала зусім іншую сімволіку. Каб завяршыць геральдычны экскурс, застаецца дадаць, што Мядзведзь затрымаўся на гербе Жмудзі, а таксама некалькі разоў, у не зусім зразумелым кантэксце, з'яўляўся ў польскіх і заходне-еўрапейскіх гербоўніках XVI — 1-й паловы XVII ст.ст. У Масковіі ж псеўда-геральдычны Мядзведзь упершыню з'явіўся на пячатках Івана Жахлівага падчас Лівонскай вайны.

На калажы выяўленыя асноўныя «мядзведжыя» матывы ўсходне-еўрапейскай геральдыкі: у верхнім радку — дзве пячаткі Вялікага князя Вітаўта і адпаведнікі выявам Мядзведзя ў заходне-еўрапейскіх гербоўніках; цэнтральны радок — «мядзведжыя гербы» Кіеўскай, Віленскай землі і Жмудзі (па гербоўніку Барташа Папроцкага); ніжні левы радок — герб Хелмінскай (кароннай) зямлі і безназоўны герб з «літвінскай часткі» рукапісу «Stemmata Polonica», а таксама «герб ваяводы Чорнай Русі» з французскага гербоўніка «Armorial dit du héraut Charolais" (зкладаўся з 1425 па 1658 гг.); у ніжнем правым куце — псеўда-герб Вялікага Ноўгарада з пячаткі Івана Жахлівага падчас Лівонскай вайны і тытульны наўгародскі герб з «Тытулярніка» цара Аляксея Міхайлавіча (1672)

На калажы выяўленыя асноўныя «мядзведжыя» матывы ўсходне-еўрапейскай геральдыкі: у верхнім радку — дзве пячаткі Вялікага князя Вітаўта і адпаведнікі выявам Мядзведзя ў заходне-еўрапейскіх гербоўніках; цэнтральны радок — «мядзведжыя гербы» Кіеўскай, Віленскай землі і Жмудзі (па гербоўніку Барташа Папроцкага); ніжні левы радок — герб Хелмінскай (кароннай) зямлі і безназоўны герб з «літвінскай часткі» рукапісу «Stemmata Polonica», а таксама «герб ваяводы Чорнай Русі» з французскага гербоўніка «Armorial dit du héraut Charolais" (зкладаўся з 1425 па 1658 гг.); у ніжнем правым куце — псеўда-герб Вялікага Ноўгарада з пячаткі Івана Жахлівага падчас Лівонскай вайны і тытульны наўгародскі герб з «Тытулярніка» цара Аляксея Міхайлавіча (1672)


 Не апошнюю ролю згуляў і наратыўны вобраз, запушчаны праз «Запіскі пра маскавіцкія справы» аўстрыйскага барона і амбасадара Сігізмунда Герберштэйна (1486-1566). Нягледзячы, што сам аўтар быў дакладным сведкай розных спецыфічных праяваў маскавіцкага побыта, ягоная зацемка пра зіму 1526 г., нібыта падчас якой, пакінуўшы лясы, галодныя мядзведзі натоўпамі ўрываліся ў паселішчы і наводзілі там сапраўдны тэрор, выглядае больш на палітычны анекдот. Гэты расповед быў падхоплены на працягу наступных 150 гадоў амаль усімі заходне-еўрапейскімі падарожнікамі і дыпламатамі, якія апынуліся ў маскоўскіх краях.

 Гравюра са знакамітай кнігі Адама Алеарыя «Апісанне падарожжа ў Масковію». 1647год. Перагравіроўка з французскага выдання 1719 г. Гравюра малюе мядзведжыя бясчынствы: адзін мядзведзь пажырае каня, другі нясе ў лапах мужыка, трэці раздзірае магілу, а воддаль блукаюць яшчэ двое.

 Гравюра са знакамітай кнігі Адама Алеарыя «Апісанне падарожжа ў Масковію». 1647год. Перагравіроўка з французскага выдання 1719 г. Гравюра малюе мядзведжыя бясчынствы: адзін мядзведзь пажырае каня, другі нясе ў лапах мужыка, трэці раздзірае магілу, а воддаль блукаюць яшчэ двое.

Больш таго, замацавацца мядзведжаму вобразу ўва ўяўленні простага абывальніка дапамагала такая праява народнай забаўляльнай культуры, як цырк: па Заходняй Еўропе ўстойліва замацавалася ўяўленне, што галоўным пастаўніком дрэсіраваных мядзведзяў застаецца Масковія. Так, напрыклад, у ангельскай народнай свядомасці канца XVII - пачатку XVIII стст. узнік устойлівы выраз «Muscovy Bear» — «маскавіцкі мядзведзь»: любы лахматы касалапы лічыўся «найсапраўдным маскавіцкім шалёным зверам».

Вобраз мядзведзя настолькі ўплёўся ў брытанскі дыскурс, што нават на сатырычнай гравюры 1737 г., «Еўрапейскія гонкі» (The European Race), прысвечанай больш уласна-брытанскай праблеме каланіяльнай прысутнасці на моры, сярод спаборцаў (турэцкі Слон, галандскі Кабан, французская Лісіца, аўстрыйскі Арол) прысутнічае і расійскі Мядзведзь. У тым жа 1737 г. расійскаму ўраду ўдалося ўцягнуць Габсбургаў ў сваю вайну з Турэччынай, што не прынесла Аўстрыі аніякіх прыбыткаў, акром паразы

Вобраз мядзведзя настолькі ўплёўся ў брытанскі дыскурс, што нават на сатырычнай гравюры 1737 г., «Еўрапейскія гонкі» (The European Race), прысвечанай больш уласна-брытанскай праблеме каланіяльнай прысутнасці на моры, сярод спаборцаў (турэцкі Слон, галандскі Кабан, французская Лісіца, аўстрыйскі Арол) прысутнічае і расійскі Мядзведзь. У тым жа 1737 г. расійскаму ўраду ўдалося ўцягнуць Габсбургаў ў сваю вайну з Турэччынай, што не прынесла Аўстрыі аніякіх прыбыткаў, акром паразы

Упершыню маскоўская зямля, як аб’ект менавіта палітычнай прапаганды і вобраз бязлітаснага ворага, з’явілася на старонках заходне-еўрапейскіх памфлетаў у той час, калі Іван Жахлівы намагаўся «прасекчы вакно ў Еўропу» — у гады Лівонскай вайны. Але нямецкія ўлёткі таго часу яшчэ нельга назваць уласна творамі сатыры ці карыкатуры.

«Вельмі агідныя, жудасныя, дагэтуль нечуваныя, сапраўдныя новыя весткі, што за зверствы здзяйсняюць маскавіты з палоннымі хрысціянамі ў Ліфляндыі, мужчынамі і жанчынамі, нявінніцамі і дзецьмі, і якую шкоду штодня прычыняюць ім у іх краіне. Адначасна паказана, у чым заключаецца вялікая небяспека і галеча для ліфляндцаў. Усім хрысціянам у перасцярогу і да ачышчэння іх грахоўнага жыцця пісана з Ліфляндыі і надрукавана. Нюрэнберг 1561 г.»

«Вельмі агідныя, жудасныя, дагэтуль нечуваныя, сапраўдныя новыя весткі, што за зверствы здзяйсняюць маскавіты з палоннымі хрысціянамі ў Ліфляндыі, мужчынамі і жанчынамі, нявінніцамі і дзецьмі, і якую шкоду штодня прычыняюць ім у іх краіне. Адначасна паказана, у чым заключаецца вялікая небяспека і галеча для ліфляндцаў. Усім хрысціянам у перасцярогу і да ачышчэння іх грахоўнага жыцця пісана з Ліфляндыі і надрукавана. Нюрэнберг 1561 г.»

«Пятроўская» Расія XVIII ст. у заходне-еўрапейскай карыкатуры

Лічыцца, што ўпершыню ў вобразе мядзведзя Масковія-Расія з’явілася на старонках лейпцыгскага штотыднёвіка «Gesprache in dem Reiche derer Todten zwischen dem vortreflichen Moscowitischen Czaar Petro Magno und dem grossen Tyrannen Ivan Basilowiz II» («Размовы ў валадарстве смерці паміж выдатным маскоўскім царом Пятром Вялікім і вялікім тыранам Іванам Васільевічам II»)

 Алегорыя на тыранічнае валадаранне Івана Жахлівага, намаляванага ў вобразе драпежніка-мядзведзя. Малюнак з нямецкага штотыднёвіка Давіда Фасмана «Гутаркі ў царстве мёртвых» (Gespräche in dem Reiche derer Todten; 1718-1739). Крыніца: wikimedia

 Алегорыя на тыранічнае валадаранне Івана Жахлівага, намаляванага ў вобразе драпежніка-мядзведзя. Малюнак з нямецкага штотыднёвіка Давіда Фасмана «Гутаркі ў царстве мёртвых» (Gespräche in dem Reiche derer Todten; 1718-1739). Крыніца: wikimedia

Трэба адзначыць, што значную частку стагоддзя вобраз Расіі на карыкатурах меў усё ж чалавечыя рысы — яе звычана прадстаўляла манарх (а менавіта — імператрыцы). У гэты ж перыяд вядомыя уласна-расійскія карыкатуры эпохі Лізаветы Пятроўны, якія ўводзяць вобраз казакоў, што збіваюць нагамі «тоўстых» немцаў і заплятаюцца ў шырокіх шараварах турак. Агрэсіўная знешняя палітыка Кацярыны ІІ літаральна адкрыла «скрыню Пандоры» для палітычнай сатыры.


Паваротам да больш злавесных вобразаў Расіі сталі паходы Суворава па «замірэнні Польшчы» (здушэнню паўстання Касцюшкі) і рэвалюцыйнай Францыі. Аднак ужо постаць Пацёмкіна была для брытанскай палітычнай карыкатуры досыць адмоўным персанажам. Імаверна, да гэтага ж перыяду трэба адносіць і пашырэнне адмоўнага вобраза Казака, як персаніфікацыі крайняй антыгуманнасці. Нягледзячы на тое, што ў саміх еўрапейскіх краінах эпоха Асветы яшчэ не выправіла ўсе сацыяльна-палітычныя хібы мінулых стагоддзяў, ды й каланіяльнае пытанне набывала ўсё больш драматычнае гучанне, адносіны расійскага ўрада да скароных народаў (бо тыя ўсё ж лічыліся часткай еўрапейскай прасторы каштоўнасцяў, а не «проста неграмі») і метадаў вядзення вайны выклікалі ў еўрапейскай палітычнай эліты шок.


«Доўгае ХІХ стагоддзе» для палітычнай сатыры на Расію

Пачатак ХІХ ст. фактычна адзначыўся сутыкненнем расійскіх інтарэсаў і напалеонаўскай палітычнай сістэмы. Спачатку ўсё ішло няблага: самадурны імператар Павел нават збіраўся разам з Напалеонам «памачыць боты ў Індыйскім акіяне» — яны сапраўды планавалі сумесны паход у бок Індастану, каб аслабіць там прысутнасць Брытаніі. Праўда, марам не давялося здзейсніцца: брытанская адміністрацыя заключыла хаўрус з Афганістанам і Персіяй, а тут і сам Павел памёр…

Уладаранне імператара Аляксандра I адзначылася ўдумлівым лавіраваннем паміж Вялікабрытаніяй і Францыяй. У 1805-1807 гг. ён удзельнічаў у антыфранцузскіх кааліцыях. У 1807-1812 гг. часова зблізіўся з Францыяй. Вёў паспяховыя войны з Турцыяй (1806-12), Персіяй (1804-13) і Швецыяй (1808-09). Да Расійскай імперыі былі далучаны тэрыторыі Усходняй Грузіі (1801), Фінляндыя (1809), Бесарабія (1812), герцагства Варшаўскае (1815). Пасля вайны 1812 года Аляксандр І узначаліў у 1813-14 гг. антыфранцузскую кааліцыю. У перыяд хаўрусаў з Францыяй расійскі імператар выступаў у брытанскай карыкатуры як мядзведзь-недарэка, якога лоўка акручвае Напалеон-махляр. У час вайны Расіі з Напалеонам ролю галоўнага людажэра замест Суворава заняў Кутузаў.


Праўленне імператара Мікалая І, празванага «Палкіным» звязана з наступнымі значнымі рэвалюцыйнымі і вайсковымі падзеямі: паўстанне дэкабрыстаў (1825 г.), расійска-турэцкая вайна (1828-29) на два франты — у Закаўказзі і на Балканах, паўстанне на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай (1830-1831), саўдзел ў здушэнні Вугорскага паўстання 1849 г. падчас «Вясны народаў» і Крымская вайна (1853-1856). У палітычную карыкатуру гэтага часу ўводзіцца новы алегарычны персанаж — расійскі двухгаловы Арол.


Прыход да ўлады Аляксандра ІІ, якому прыдворныя колы далі ліслівы эпітэт «Вызваліцель» (што звязана з адменай прыгоннага права і перамогай у руска-турэцкай вайне 1877-1878), стаў лёсавызначальным перш за ўсё для насельнікаў былой Рэчы Паспалітай, празваўшых яго, як і віленскага генерал-губернатара Мураўёва, — «Вешальнікам» — за ўзровень жорсткасці ў здушэнні Паўстання 1863 г. Насамрэч, і па сёння мы яшчэ не ацанілі палітычную важнасць і катастрафічныя наступствы вызвольнага Паўстання 1863-64 гг. Але ж усе падзеі маюць таемныя сувязі і свой сімвалізм: жыццё імператара абарвала бомба, кінутая Ігнатам Грынявіцкім, нашым суайчыннікам, удзельнікам рэвалюцыйнай арганізацыі «Зямля і воля»… У валадаранне Аляксандра II Расія працягнула палітыку ўсямернага пашырэння Расійскай імперыі. За гэты перыяд да імперыі былі далучаны Цэнтральная Азія, Чачня і Чаркесія на Каўказе, Карская вобласць у Закаўказзе, Прыамур'і і Прымор'е на Далёкім Усходзе.



Аляксандр ІІІ, атрымаўшы эпітэт «Міратворца», бо падчас ягонага праўлення не вялося значных ваенных дзеянняў, насамрэч быў рэакцыйным кансерватарам да мозга костак (чаго толькі каштуе ягоны «Манифест о незыблемости самодержавия») і праводзіў контррэформы, а таксама інтэнсіўную русіфікацыю нацыянальных ускраін імперыі (абмежаванне правоў габрэяў, увядзенне рускай мовы ў польскіх школах, спыненне армянскіх прыхадскіх школ, і нават дыскрымінацыя стараабрадцаў, вернікі з якіх паходзілі з «великоруской народности»).


Постаць Мікалая ІІ ува ўласна Расіі за мінулае стагоддзе прайшла некалькі этапаў міфалагізацыі і гіпербалізаванасці, ад «Міколкі Крывавага» да «Святога Мікалая Пакутніка». Гістарыяграфія біяграфіі самадзяржаўцы паказвае, наколькі імператар быў супярэчлівай фігурай у апошні перыяд існавання Расійскай імперыі. Напрыклад, за ініцыятыву па скліканню Гааскай канферэнцыі Мікалай II быў намінаваны на Нобелеўскую прэмію міру ў 1901 г., а тым часам у краіне павялічваўся рост сацыяльна-палітычных супярэчнасцяў і рэвалюцыйнага руху.
Палітыка экспансіі на Далёкім Усходзе, з аднаго боку, прывяла да таго, што ў 1896 г. кітайская ўсходняя чыгунка стала расійскай канцэсіяй і павялічыўся ўплыў Расіі ў Маньчжурыі, а з другога — такія захады прывялі да сутыкнення з інтарэсамі Японіі, якую, па даўней расійскай завядзёнцы, цар збіраўся адолець у «маленькай пераможнай вайне». Па выніках расійска-японскай вайны 1904-05 гг. (у якой, дарэчы, прымалі ўдзел і беларусы з губерняў Северо-Западнага края) адбылася параза, якая прывяла да страты Курыльскіх выспаў ды часткі Сахаліна на карысць Японіі. Вайна набыла настолькі непапулярны характар, што, як сведчаць відавочцы падзей, нават кансерватары ў сталіцы маліліся, каб яна хутчэй скончылася паразай Расіі.
Вайна, зразумела адбілася на эканамічных паказчыках, што вылілася ў рэвалюцыйныя падзеі 1905-1907 гг., якія, у сваю чаргу, прывялі да дзяржаўнага тэрору і суровай рэакцыі — усе самыя праблемныя і гарачыя пытанні, якія мусілі былі цягам бліжэйшага часу вырашыцца, прымусова «закансерваваліся» на дзесяцігоддзе, што стала адной з многіх цяжкіх прычынаў перавароту 1917 года. Уступ Расіі ў «Вялікую вайну» цалкам перафарматаваў і эканоміку і грамадства, паставіўшы кропку ў лёсе не толькі расійскай, але і ўсіх імперыялістычных манархій Еўропы.



У заканчэнне

Палітычная карыкатура XVIII-XIX ст.ст. і на пачатку ХХ ст. выкрывала сутнасць расійскай міжнароднай і ўнутранай палітыкі праз вобраз мядзведзя, які ў адпаведнасці з ходам падзей мог быць раз’юшаным або скароным, магутным або прыніжаным, падспудным або дурным. Вобраз «рускага мядзведзя» на карыкатурах, як моцнага сродку прапаганды, не знік і на працягу ХХ стагоддзя: крыважэрны звер раз-пораз з’яўляўся на старонках міжваенных амерыканскіх і брытанскіх, французскіх і нямецкіх выданняў. У час Другой Сусветнай вайны, а апасля яе — і ў перыяд Халоднай вайны, калі адносіны паміж СССР і Захадам перайшлі ў вострую фазу, метафара жорсткага, крыважэрнага мядзведзя шырока выкарыстоўвалася заходнімі СМІ як увасабленне палітыкі Масквы гэтых гадоў.
Перабудова і распад СССР адсунулі на другі план трывалы адмоўны вобраз, але, як бачым, ужо другое дзесяцігоддзе ХХІ ст. агрэсіўная палітычная рыторыка і антычалавечая ваенная дактрына Расіі заслужана вяртае ёй вобраз шалёнага прымітыўнага людаецкага драпежніка, якога трэба з усяе моцы ўтаймаваць краінам усяго света…
(Асноўныя крыніцы ілюстрацыйнага матэрыялу: Wikipedia, GettyImages, Alamy.com, Ebay.com, britishmuseum.org, sites.google.com/site/punchvolumes/, www.loc.gov)
…