Пісьменьнік Альгерд Бахарэвіч: «Беларусы сёньня — гэта людзі з пашпартамі, але безь дзяржавы»

Мастацтва і культура заўсёды былі праваднікамі свабоды. Ва ўмовах, калі немагчыма сказаць і пачуць, менавіта галасы творцаў становяцца найбольш важнымі, найбольш гучнымі. Ад людзей, якія фармуюць светапогляд іншых, залежыць многае: на іх абапіраюцца ў цяжкія часы, яны становяцца арыенцірам для чытачоў, слухачоў, гледачоў. Можа быць, таму нам так важна чуць галасы сваіх любімых пісьменьнікаў і паэтаў, музыкаў і актораў.

Голас Альгерда Бахарэвіча гучаў задоўга да таго, як здарыўся 2020 год, не сьціхае ён і да сёньня. У гэтым інтэрв’ю Альгерд расказвае пра тое, як ён жыве апошнія два гады — у выгнаньні, з беларускім пашпартам і «экстрэмісцкім» цэтлікам, а таксама пра творчасьць і сваю першую кнігу вершаў.
— Амаль год таму мы з табою бачыліся ў Чэхіі, некалькі тыдняў таму сустрэліся ў Даніі. Час ідзе, зьмяняюцца дэкарацыі, месцы, людзі. Але ці ёсьць у цябе адчуваньне, што нешта адбываецца, што ёсьць нейкі рух? Бо ў мяне, напрыклад, гэта адчуваньне застыласьці.
— Не, адчуваньня застыласьці ў мяне няма. Магчыма, таму, што я звыкся вымяраць рух часу ў кнігах, у тэкстах, у літаратурных падзеях. У новых людзях, якіх увесь час сустракаю на сваім шляху. А кнігі выходзяць, новыя тэксты чытаюцца й пішуцца (хай ня так часта, як хацелася б), і недахопу ў новых знаёмствах няма. Ты вельмі дарэчы згадала і Чэхію, і Данію... Мы зь Юляй Цімафеевай вельмі шмат падарожнічаем апошнія гады, выступаем у розных краінах і гарадах, мы заўсёды ў руху — і гэта не дае нашаму часу застыць. Ня ведаю, што было б з намі, калі б мы сядзелі на адным месцы.
Для мяне ў гэтай праблеме руху ёсьць некалькі вымярэньняў: асабістае, эўрапейскае, беларускае. Пра асабістае я ўжо сказаў — мы зь Юляй часта параўноваем сябе з брэмэнскімі музыкамі: ідзем па сьвеце, дзелімся паўсюль сваёй творчасьцю, а куды ідзем, ня ведаем. У нейкі ўяўны Брэмэн, якога, магчыма, і не існуе. Але мы ідзем, бо ў руху заўсёды ёсьць сэнс. Што да заходнеэўрапейскага вымярэньня — то я бачу, як апошнім часам зьмяняецца стаўленьне Захаду да Ўсходняй Эўропы, як павольна, але няўхільна сьвет адкрывае для сябе нашыя “крывавыя землі”, як абыякавасьць саступае месца цікавасьці, спагадзе, спробам зразумець, хто мы насамрэч. Раней Захад гаварыў выключна з Расеяй, паўзьверх нашых галоваў, нас як бы не існавала, а цяпер мы зьявіліся на культурна-палітычных мапах.
Ну, і беларускае вымярэньне... Яшчэ сёлета ўзімку мы ўсе жылі ў жніўні і восені 2020-га. Цяпер я бачу, што беларусы нарэшце трапілі ў 2022 год. Дагналі ўласную сучаснасьць. Гэта важна, якой бы жахлівай яна ні была.

— Ты не быў у Беларусі амаль 2 гады. Гэта, напэўна, цяжка — ня быць столькі дома? Я заўжды лічыла, што дом — гэта людзі. Чаго табе больш за ўсё не хапае ў выгнаньні і ці атрымліваецца ў замежжы адчуваць сябе як дома?
— Пісьменьнік, паэт — заўсёды чужаніца, дзе б ён ні жыў. Пісаць вершы і прозу — значыць штодня выкрываць сваю чужасьць. Я пачуваўся чужародным элемэнтам у Беларусі, пачуваюся чужым і тут, гэта мая натуральная стыхія. Але ўсё ня так проста. Сапраўдная радзіма пісьменьніка — гэта мова, дом пісьменьніка — гэта культура, літаратура, кнігі. У гэтым сэнсе я застаюся дома. Пакуль мая мова са мной, пакуль я пішу і чытаю, я застаюся беларускім аўтарам. Можна сказаць, што сваю Беларусь я ўзяў з сабой і нікому яе не аддам.
Вядома, кажучы пра мову і літаратуру, я маю на ўвазе ня толькі беларускую мову і беларускую літаратуру. Эўрапейская літаратура, сусьветная літаратура, разнамоўе, культура і цывілізацыя, усё напісанае, прачытанае і асэнсаванае табой і іншымі — вось той дом, які ў пісьменьніка немагчыма адняць. Ні дыктатарам, ні цэнзарам, ні «судам», ні розным карным органам. Прастора — гэта толькі адно з вымярэньняў. Вядома, часам я сумую па маім родным, шэрым, тужлівым Менску. У ім ёсьць тое, чаго не адчуеш нідзе. Але ў мяне няма ніякай настальгіі па дзяржаўнай тэрыторыі РБ.
Што да людзей — беларуская літаратура апынулася ў выгнаньні. А ўсьлед за ёй зьяжджаюць і чытачы. На нашыя імпрэзы за мяжой прыходзіць цяпер больш людзей, чым некалі ў Беларусі...  
 

— З пачатку другой фазы вайны Расеі супраць Украіны, у якую ўцягнутая і Беларусь, я пастаянна трымаю ў галаве вобраз нямецкіх антыфашыстаў, якія ў свой час апынуліся паміж молатам і кавадлам. Ці ёсьць у цябе гэтае адчуваньне? Як ставяцца замежнікі да цябе і да беларусаў увогуле?
— Нямецкія антыфашысты — гэта добры прыклад. Хоць, напэўна, на дадзены момант ён больш пасуе расейскім дысыдэнтам. Усё ж асноўную частку адказнасьці за вайну на Захадзе ўскладаюць на Расею, Беларусь тут успрымаецца хутчэй як прычапны вагон з расейскімі баепрыпасамі. Што не адмяняе абсалютна нэгатыўнага вобразу Беларусі як дзяржавы-саўдзельніцы агрэсіі.
Калі я чытаю пра выпадкі дыскрымінацыі беларусаў за мяжой — тых, хто ўцёк, хто пацярпеў, хто змагаецца, хто займае выразна антылукашэнкаўскую пазыцыю, — мяне апаноўваюць гнеў і расчараваньне. Такіх выпадкаў хапае. Я лічу, што гэта сапраўдная дыскрымінацыя — дыскрымінацыя людзей паводле пашпарту. Якая адбываецца абсалютна насуперак асноўным эўрапейскім каштоўнасьцям.
І ўсё ж, паводле маіх назіраньняў, такія выпадкі часьцей за ўсё зьвязаныя зь бюракратычным мысьленьнем чыноўнікаў. Ім вельмі хочацца атрымаць простыя адказы на вельмі складаныя пытаньні. Знайсьці вінаватых і ганарыцца сабой. Прытомныя ж людзі ўсё добра разумеюць, спачуваюць, стараюцца нас падтрымаць. Чым вышэйшы інтэлектуальны ўзровень — тым менш дыскрымінацыйных падыходаў. Нас зь Юляй рэгулярна запрашаюць выступаць на самых розных пляцоўках — і тое, што ў нас беларускія пашпарты і мы пішам па-беларуску, выклікае вялікую цікавасьць, а не нянавісьць. Разумным людзям хочацца ведаць, што мы думаем, што пішам, як ацэньваем падзеі. Яны разьдзяляюць Лукашэнку і Беларусь — а мы ім у гэтым дапамагаем.
— Я ведаю ад замежных сяброў пра праблемы легалізацыі беларусаў у розных краінах. Ці сутыкаліся вы зь імі і як увогуле творчыя людзі — людзі, якія могуць не ўяўляць відавочнай каштоўнасьці для іншай дзяржавы (як мэдыкі, напрыклад), — выжываюць у эміграцыі?
— Я пісьменьнік, і з аднаго боку мне лягчэй. Мае кнігі і тэксты шмат перакладаліся на замежныя мовы, мяне і раней часта запрашалі выступаць за мяжой, я маю дастаткова літаратурных кантактаў і якую-ніякую, але рэпутацыю — і таму мне было прасьцей знайсьці прытулак і легалізацыю. Мы апынуліся ў Аўстрыі па запрашэньні горада Граца, і я тут не ўпершыню. Некалі я ўжо меў тут кароткую літаратурную стыпэндыю, неўзабаве пасьля Алеся Разанава.

Існуе даволі шмат праграм падтрымкі для аўтараў з краін, дзе няма свабоды слова і дзе культура зазнае рэпрэсіі. Цяпер попыт на такія праграмы вельмі вялікі. Да таго ж я прафэсійны пісьменьнік і жыву зь літаратуры. А яшчэ са мной Юля. Удваіх лягчэй.
З другога боку, я зусім ня ведаю, што з намі будзе заўтра. Дзе мы будзем жыць і як. На якой мове заўтра давядзецца гаварыць і ў якіх чэргах да якіх чыноўнікаў стаяць. Чыноўнікам, як правіла, усё роўна, хто ты. Найперш ты іншаземец — і іх задача максымальна ўскладніць табе жыцьцё. Добра, калі ты маеш заступнікаў, але калі ты адзін?.. Я думаю, што жыцьцё ў эміграцыі для беларусаў, якія вымушана зьехалі, ня ведаючы нікога і ня маючы ніякіх кантактаў за мяжой, гэта ня проста ня цукар. Гэта воцат. Але безь яго ніяк. Эміграцыя ніколі не бывае лёгкай і прыемнай.
Беларусы сёньня — гэта людзі з пашпартамі, але безь дзяржавы. Нас няма каму абараніць. І тут важная нашая адкрытасьць сьвету. Бо цяпер нас бароняць толькі законы іншых краін.
— Ты і твая жонка, паэтка Юля Цімафеева — адны з нямногіх беларускіх галасоў, якія гучаць і якія чуюць за мяжой. Пра што вы гаворыце з Эўропай? Які вобраз Беларусі транслюеце менавіта вы?
— Маё даўняе пасланьне Захаду, якое належыць да маіх strong opinions: Беларусь — гэта Эўропа. У нас няма трэцяга шляху. Або мы ўспрымаем сябе як неад’емную частку Эўропы, у якую імкнемся вярнуцца, — або Беларусь перастане існаваць. Я стараюся давесьці эўрапейскую ідэнтычнасьць беларусаў і апэлюю да замежжа: Эўропа мусіць падтрымаць нас як сваіх суседзяў-эўрапейцаў. Беларусь і Ўкраіна — гэта трагедыя Эўропы, гэта яе боль і яе сорам. Беларусь сёньня — гэта згвалтаваная і кінутая, растаптаная і прыніжаная Эўропа. І Захад ня мае права адварочвацца, ня мае права пра гэта забываць, ня мае права ствараць прымітыўныя вобразы нібыта «прапуцінскай», нібыта «безаблічнай», «пасіўнай» Беларусі.  
Мы зь Юляй намагаемся ня даць заходнім палітыкам і журналістам забыць пра Беларусь, ня даць забыць пра тысячы і тысячы нашых палітзьняволеных, закатаваных, забітых, выгнаных, пазбаўленых правоў. Тое, што зрабілі нашыя палітвязьні, было не дарэмна. Адначасова мы спрабуем паказаць, што існуе іншая Беларусь: вольная, творчая, таленавітая, эўрапейская, адкрытая сьвету, гатовая вучыцца і быць добрай суседкай для ўсіх. Няхай пакуль што яна ў выгнаньні, але яна ёсьць: як мара, як візыя будучыні, што напаўняецца зьместам ужо цяпер.

Ну, і яшчэ адзін важны пункт. Мы патрабуем для сябе права глядзець на сьвет беларускімі вачыма, нам важна, каб рашэньні адносна Беларусі не прымаліся без удзелу саміх беларусаў.  
— Замежжа дае цудоўную магчымасьць на нейкі час пазбавіцца ідэнтычнасьці: пакуль едзеш у аўтобусе ці шпацыруеш па парку, у мультыкультурным грамадстве без пэўных пазнак і мовы складана зразумець, што за чалавек перад табой і адкуль. Ці не ўзнікала ў цябе жаданьня схавацца, «ня быць» беларусам?
— Магчыма, якраз пра гэта — мой верш «Anaemia patriotae», які я чытаю ў розных гарадах і які заўсёды выклікае не абы-якую рэакцыю ў тых, хто яго чуе. Я пішу пра тое, як сяджу ўначы ў сеціве і шукаю, ці ёсьць у мяне іншыя карані, іншая «кроў» — бо калі б знайшоў яе, меў бы магчымасьць прэтэндаваць на іншае грамадзянства. Але ў выніку разумею, што ніякіх іншых каранёў, апрача беларускіх, я ня маю.
Зь Беларусі не ўцячэш. Гэта як праклён, як знак бяды, як вечная мета ў тваёй душы. Хоць жаданьне схавацца — яно ж таксама натуральнае для літаратара. Тэксты ствараюцца тады, калі ты апынаешся сам-насам з сабой, калі цябе ніхто ня бачыць і не заўважае. Эміграцыя карысная для мастака.
Магчыма, тут, у эміграцыі, мне дапамагае мая моцная эўрапейская ідэнтычнасьць. Я не ўспрымаю сябе выключна як беларуса — хутчэй, як рэдкую разнавіднасьць эўрапейца. Дапамагае і любоў да моваў, і мая адкрытасьць да іншых культураў.
Але дазволь учапіцца за гэтае «ня быць беларусам»... Напэўна, калі я зразумею, што мая беларускасьць скончылася, што маёй Беларусі больш ува мне няма, я без ваганьняў пачну шукаць іншую ідэнтычнасьць, а зь ёй і іншы пашпарт. Грамадзянства — не маральная катэгорыя. Але гэты час яшчэ не прыйшоў. Беларусь запаўняе мяне ўсяго, без астачы, міжволі, кожны дзень.  
— Наколькі ведаю, акрамя творчасьці і грамадскай дзейнасьці вы з Юляй займаліся яшчэ лістамі для палітвязьняў ад аўстрыйскага грамадзтва. Ці атрымалася нешта з гэтага праекта?
— Гэтым займалася пераважна Юля, а я дапамагаў ёй зь перакладам. Той праект сапраўды вельмі важны. Яго падтрымалі аўстрыйскія культурныя арганізацыі, перш за ўсё Kulturvermittlung Steiermark, за што ім вялікі дзякуй. Сутнасьць яго ў тым, што аўстрыйскія жанчыны напісалі лісты беларускім жанчынам-палітвязьням. Вельмі шчырыя, цёплыя, чалавечыя лісты — для таго, каб жанчыны-палітзьняволеныя ў Беларусі адчулі, што пра іх ведаюць і думаюць, што сьвет памятае пра іх і не абыякавы да іх лёсаў. У выніку атрымалася больш за 140 лістоў, якія выправіліся ў беларускія турмы.
На жаль, сёньня мы ня можам сказаць, колькі зь іх дайшло да адрасатак. Бо ніводнага адказу пакуль не было. І тут я ўспамінаю пранізьлівы радок зь Юлінага верша пра лісты ў турму. «Спаляць ці выкінуць? А можа, парэжуць шрэдэрам...» Калі яна чытае гэты верш, я ў тым месцы кожны раз плачу. І нічога не магу з сабой зрабіць.
— Пытаньне пра творчасьць: пісьменьнік Альгерд Бахарэвіч выдае кнігу вершаў — чаму?
— Я і раней пісаў вершы. У дзевяностыя я быў скандальным паэтам-«бумбамлітаўцам». А калі пачаў пісаць прозу, дык ужыўляў вершы ў свае раманы. У «Сабаках Эўропы» іх, напрыклад, ажно шэсьць. А потым прыйшоў 2020-ы, за ім 2021-ы, і паэтычная мова дазволіла мне выказаць тое, што не магло зрабіцца прозай. Таму кніжка «Вершы» паўстала з жаданьня сабраць нарэшце маю паэзію розных гадоў пад адной вокладкай.

Былі і іншыя прычыны. Мне падавалася, што апошнія гады — час менавіта для паэзіі або публіцыстыкі. Бо ўсе тыя страшныя падзеі, якія ёсьць нашай цяперашняй штодзённасьцю, не пакідаюць часу для доўгага асэнсаваньня, яны вымагаюць хуткай і вострай рэакцыі, якую можа дазволіць сабе паэт, але ня можа празаік-раманіст. Мая сьвядомасьць пачала выдаваць паэтычныя радкі — і я зрабіў усё, каб дзіўнае ранішняе мармытаньне рабілася ўвечары вершам, а не сыходзіла ў пустату.
А яшчэ ў мяне заўсёды перад вачыма Юлін прыклад — калі твая жонка паэтка, непазьбежна хочацца паспрабаваць самому прымерыць на сябе такую «іпастась».  
— Ці адчуваеш ты сябе паэтам? Наколькі для цябе паэтычная оптыка адрозніваецца ад празаічнай і ці блізкая яна табе?
— Я адчуваю і заўсёды адчуваў сябе паэтам. І тыя, хто называў маю прозу «прозай паэта», мелі рацыю. Але я думаю, што мае вершы слабейшыя за маю прозу, нават тыя, якія лічу самымі ўдалымі. Верш для мяне застаецца амаль што матэматычнай задачай, якую трэба рашыць тут і цяпер. Імгненным адказам на нечаканую пульсацыю радка. Мой верш ёсьць заўсёды рэакцыяй на штосьці. У маіх вершах мала той бесстароннасьці, дыстанцыі, свабоды, пагарды да масы, якую дае мне проза. У вершы я больш залежны ад чытача. Мне важна, каб верш дачыталі да канца.
Нядаўна мы зь Юляй глядзелі ў Заграбе фільм пра знакамітага славенскага паэта Тамажа Шаламуна, дзе ён кажа: «Верш мусіць быць напісаны так, каб людзі яго прачыталі, інакш гэта ня верш». Ня ведаю, што ён насамрэч меў на ўвазе, але я пішу так, каб людзі разумелі, што я хацеў сказаць — у маіх вершах шмат музыкі, болю, гульні, але занадта мала таямніцы...  
— Кніга «Вершы» выдадзеная кірыліцай і лацінкай. Гэта было прынцыповае пытаньне? Чаму ты вырашыў пакінуць абодва варыянты графікі?
— Я даўні прыхільнік беларускай лацінкі. Яшчэ ва ўнівэрсытэце я пісаў ёй канспэкты і ўжо тады марыў, што выдам некалі кнігу, надрукаваную толькі беларускай лацінкай. Так што мара зьдзейсьнілася роўна на 50 адсоткаў. Па-першае, беларуская лацінка — гэта проста вельмі прыгожа. Па-другое, лацінка — гэта Эўропа. Па-трэцяе, я паўсюль паўтараю відавочную, як на мяне, ісьціну, што беларуская мова — наймагутны інструмэнт супраць асыміляцыі. А беларуская лацінка — гэта наогул браня. Расейскай імпэрыі ніколі не растварыць у сабе Беларусь, калі беларусы возьмуць на ўзбраеньне лацінку. Мова — гэта мысленьне, мысьленьне — гэта эстэтыка, эстэтыка — гэта палітыка; графіка мае значэньне.
— Ці абавязвае цябе статус аднаго з самых вядомых у сьвеце беларускіх пісьменьнікаў да актыўнай грамадзкай дзейнасьці? Дзе ты знаходзіш сілы гаварыць і што натхняе цябе ісці далей?
— Адна з самых брыдкіх для мяне зьяваў — гэта статкавае мысьленьне. На жаль, вельмі часта тое, што мы называем грамадзкай дзейнасьцю, ёсьць проста праявай такога мысьленьня. Яно не сумяшчальнае зь літаратурай, з творчасьцю, са свабодай. Таму я імкнуся не даваць уцягваць сябе ў калектыўныя грамадзкія праекты бязь яснага ўсьведамленьня, дзе ў іх я сам і мая творчасьць.
Аднак, ясная рэч, я разумею, што ў мяне ёсьць прывілей, які я зарабіў сваёй працай — гэта магчымасьць гаварыць для шырокай аўдыторыі. І я разумею, што гэта мой абавязак — гаварыць пра маю згвалтаваную краіну, пра маю мову, пра маіх чытачоў, якія сядзяць у турмах. Гаварыць. Крычаць, калі трэба. Бо гэта баліць асабіста мне.

Ведаеш, я проста баюся гэтага выразу: «грамадзкая дзейнасьць». Я закончаны індывідуаліст. Можа, яна і грамадзкая, мая дзейнасьць... Ня ведаю. Ну, вось усе мае і Юліны інтэрвію найбуйнейшым мэдыям, нашыя спробы дагрукацца да кожнага журналіста, які з намі размаўляе. Напэўна, гэта грамадзкая дзейнасьць? Мае тэксты пра Ўкраіну, пра Беларусь. Аўкцыён, на якім маю кнігу з аўтографам купілі за вялікія грошы, і яны пайшлі на дапамогу рэпрэсаваным. Удзел у дэманстрацыях, у дыскусіях на вялікіх сцэнах, прамова на ўручэньні прэміі ў Мюнхене. Калі гэта можна назваць грамадзкай дзейнасьцю — няхай будзе так, я ня супраць.  
— Літаратура, як і кіно, і музыка, для многіх зьяўляюцца тэрапіяй, асабліва цяпер. Што ты чытаеш зараз? Што слухаеш?
— Усё сваё сьвядомае жыцьцё я кожны вечар чытаю нейкую кнігу. Чым старэйшы я раблюся, тым больш чытаю нон-фікшн. Апошнія дзесяць гадоў гэта пераважна кнігі па гісторыі: палітычнай гісторыі, гісторыі паўсядзённасьці, біяграфіі і кнігі па гісторыі літаратуры. Звычайна я чытаю адначасова некалькі кніг. На дадзены момант гэта «Нязручнае мінулае» Мікалая Эпле, «Спаленьне кніг» Рычарда Овэндэна. І раман «Восень патрыярха» ў перакладзе Сяргея Шупы — твор, які варта назваць хутчэй неверагодна тонкай і цудоўна перакладзенай паэзіяй, чым клясычнай прозай. А музыку я слухаю вельмі рэдка. Вось у Грацы жыве наш сябар, музыка з Украіны Нік Акорнэ — і мы ходзім на яго канцэрты.
— Твой раман «Сабакі Эўропы» прызнаны «экстрэмісцкім» у Беларусі. Як ты ўспрыняў гэтую навіну? Як гэта — быць афіцыйна забароненым аўтарам?
— З аднаго боку, я ганаруся гэтай забаронай, ганаруся статусам аўтара «экстрэмісцкай» кнігі. «Сабакі Эўропы» — мой найлепшы раман, і я вельмі рады, што цэнзары, «судзьдзі» і іншыя «літаратуразнаўцы» беспамылкова ўлавілі ў маім рамане дух свабоды і пагарду да любога таталітарызму, ва ўсіх праявах. Цудоўна, што антыімпэрскае пасланьне «Сабакаў» было таксама правільна імі прачытанае.

З другога боку, я адчуваю трывогу і засмучэньне, бо я пісьменьнік і хачу, каб мяне чыталі. Каб чытач мог спакойна прыйсьці ў кнігарню і купіць кнігу, каб мог паставіць яе на паліцу, чытаць яе ў мэтро, у парку, на пляжы, дзе заўгодна, каб мог абмяркоўваць яе зь сябрамі і пісаць пра яе ў сеціве. Забарона кнігі фактычна азначае, што мой найлепшы твор ня можа трапіць да маіх чытачоў. На жаль, тое самае тычыцца і іншых маіх кніг. Я ўвесь час атрымліваю навіны пра тое, што іх выкідваюць з кнігарняў і бібліятэк. А я беларускі і беларускамоўны пісьменьнік — і ўсё ж асноўная частка маіх чытачоў жыве ў Беларусі. А значыць, дзяржава гвалтам пазбаўляе мяне майго чытача.
Пасьля гэтай забароны я вельмі ясна ўсьвядоміў, што дарога ў Беларусь мне цяпер канчаткова закрытая. Прынамсі, надоўга.  
— Што ты ўвогуле думаеш пра рэпрэсіі супраць культуры ў Беларусі? Навошта ўлады перасьледуюць музыкаў, літаратараў, выдаўцоў?
— Я думаю, што ў Беларусі ідзе паўнавартасная вайна. Вайна дзяржавы супраць людзей. Ва Ўкраіне ідзе вайна нацыянальнай дзяржавы і яе грамадзян супраць акупантаў, а ў Беларусі дзяржава сама — акупант, які гвалціць, рабуе і забівае, які крадзе ў людзей будучыню.
Але гэта ўсё відавочныя рэчы, праўда? Рэпрэсіі супраць беларускай культуры — гэта проста новы этап вайны. Зачыстка таго, да чаго пакуль не дацягваліся рукі акупантаў. Іх мэта — татальны кантроль над грамадзтвам. Ім ня так важна, што насамрэч робіць тая культура. Яны ў ёй ні храна не разумеюць, яна ім не патрэбная. Ім важна, каб не засталося нічога, што нельга кантраляваць. Калі кантраляваць немагчыма, яны будуць нас забіваць. Магчыма, спачатку ў мэтафарычным сэнсе, але калі будзе загад — пачнуць і ў літаральным.
Да 2020 году гэтая дзяржава ня бачыла пагрозы ў незалежнай культуры, бо ў яе атрымлівалася захоўваць штучны бар’ер паміж тымі, хто стварае культуру, і тымі, хто ўспрымае. Пасьля 2020-га ў людзей зьніклі апошнія ілюзіі адносна дзяржавы. Замест культуры ў нас быў вялізны «Славянскі базар» — і ён згарэў усяго за пару жнівеньскіх дзён. На месцы базару утварылася пустата — і яе месца імкліва пачала запаўняць незалежная культура, бо толькі такая культура можа адэкватна рэагаваць на сучаснасьць. І вось тады дзяржава адчула пагрозу. Высьветлілася, што культура і мастацтва — гэта таксама палітыка, што гэта вельмі небясьпечна для дыктатуры.
— Ці разглядаеш ты для сябе варыянт больш ніколі не вярнуцца ў Беларусь?
— Так, часам я думаю, што ўжо не вярнуся. Я наогул скептык. Але гэта занадта просты адказ на складанае пытаньне. Некалі я напісаў кнігу пра немагчымасьць вяртаньня. Мы ніколі не вяртаемся туды, адкуль прыйшлі. Кожны раз гэта новае месца з новымі людзьмі — нават калі мы там ужо бывалі, нават калі мы там нарадзіліся. Вярнуцца можна толькі ў будучыню.