Рэцэпт напою багоў

Разам з «Літаратурнай Беларуссю» працягваем друкаваць фрагменты гутарак Юрася Залоскі з Народным пісьменнікам Беларусі Васілём Быкавым, запісаныя ва ўжо далёкім 1995 годзе, — на гэты раз пра нацыянальную адметнасць творчасці, палітыку, духоўную свабоду і пісьменніцкую місію.

vasil_bykau_1.jpg


— Сёння многiя скептычна ацэньваюць савецкую лiтаратуру, яе феномен. Скажыце, калi шчыра, — проста па-чалавечы Вы задаволены тым, што ўдалося зрабiць у лiтаратуры асабiста Вам?
— Вядома, не задаволены.
Мабыць, дужа шмат творчага часу патрацiў на банальныя, як цяпер пагляджу, рэчы: вайсковы гераiзм, якi быў не болей чым часткай (i не найбольшай) вялiкай вайны, на яе пакутнiкаў i яе вялiкае бязладдзе. А мiж тым ёсць яшчэ не меней драматычны перыяд нашай навейшай гiсторыi — 30-я гады, як след не распрацаваныя нашай лiтаратурай (хiба адзiн Мележ). Але час упушчаны, i цяпер гэта ўжо — Атлантыда, што ўсё болей хаваецца ў нябыт. Хто яе паднiме на паверхню памяцi? Старэйшых пiсьменнiкаў ужо няма, адны адышлi з гэтага свету, iншыя свой талент аддалi iншым праблемам: ачмурэнню класавай бараць бы, звыродлiвым фантомам соцспаборнiцтва, прапагандзе партыйных догмаў, якiя шмат каго тады захаплялi. Для маладзейшых 30-я гады — тэрра iнкогнiта, наўрад цi яны ў ёй як след разбяруцца, хоць i глядзяць на сваiх папярэднiкаў паблажлiва, звысока. Мабыць, некаторым здаецца, што яўнае калабаранцтва старэйшых iшло ад невуцтва, светапогляданай абмежаванасцi. У той час як усё было болей проста i болей страшна. З тагачасным камунiстычным таталiтарызмам, паводле слушнай заўвагi Альбэра Камю, можна было або супрацоўнiчаць, або змагацца. Пiсьменнiкi, як вядома, кепскiя змагары. Значыць, што iм заставалася? Адно супрацоўнiчаць, калi яны хацелi элементарнага — жыць.
— А як справiлася са сваёй духоўнай задачай, на Ваш погляд, ваша творчае пакаленне?
— У творчасцi майго пакалення калi не рэалiзавалiся цалкам, дык хоць бы ўпершыню праявiлiся пэўныя адзнакi адмаўлення, нязгоды з савецкiм таталiтарызмам. У час хрушчоўскай адлiгi паявiлiся кнiгi, у якiх быў парушаны кананiчны прынцып сацрэалiзму — барацьба добрага з лепшым. Упершыню ў лiтаратуры з’явiўся «нядобры» парторг, крыважэрны энкавэдэшнiк. Часопiс «Маладосць» надрукаваў аповесць свайго рэдактара Аляксея Кулакоўскага «Дабрасельцы», — можа, першы праўдзiвы твор з пасляваеннага жыцця беларускай вёскi. Хоць усё было не проста. Дзяржаўна-партыйны прэс упарта цiснуў мастацтва ў iншы бок — у бок iдэалiзацыi таталiтарызму...
— Часам найноўшая крытыка папракае Васiля Быкава савецкасцю. Як Вы да гэтага ставiцеся?
— Мабыць, у гэтым для мяне мала прыемнага. Хаця збоку лепей вiдаць. Можа, толькi варта зазначыць, што некалi мае недабразычлiўцы-крытыкi адкрыта i тайна лаялi маю антысавецкасць, а цяпер вось iншыя (ды i тыя таксама) — папракаюць савецкасцю.
— Увогуле, цi пакiнуў, на Вашу думку, сацрэалiзм як метад вялiкiя творы мастацтва, лiтаратуры? Калi так, то каго цi што Вы маглi б назваць з гэтага шэрагу?
— Вялiкiя творы былi ў розныя часы, як i вялiкiя аўтары. Можна па-рознаму ставiцца да Міхаіла Шолахава i яго даволi агiднага канфармiзму ды яшчэ некаторых маласiмпатычных рысаў ягонага характару, але ўсё ж «Цiхi Дон» — сапраўды вялiкая кнiга. Цi надта стасуецца да гэтага аўтара якi лiтаратурны метад (у тым лiку i сацрэалiзм), я не ўпэўнены.
— Ваша творчасць у 60-я, 70-я гады складвалася такiм чынам, што чытачы ўспрымалi Вас найперш як пiсьменнiка — прадстаўнiка франтавога пакалення, у сцiжме вядомых савецкiх баталiстаў: В. Някрасава, Р. Бакланава, Ю. Бондарава i iншых. Нацыянальная прыналежнасць Васiля Быкава як бы не ўлiчвалася: пiсьменнiк станавiўся вядомым свету праз пераклады яго твораў не з мовы арыгiнала, г.зн. з беларускай мовы, а — з мовы-пасрэднiцы. Такiм чынам, фармаваўся вобраз расійскага пiсьменнiка Быкава... Няцяжка здагадацца, што для пiсьменнiка вашага кшталту гэткая неадпаведнасць не магла застацца неўсвядомленай i, пэўна, не магла не спарадзiць нялёгкую экзiстэнцыйную праблему: як быць — цi канчаткова станавiцца «рускiм» пiсьменнiкам (як, да прыкладу, Ч. Айтматаў), цi —сцвердзiць у сусветнай лiтаратуры сваю беларускую iснасць. Цi перажылi Вы перыяд такога вагання; цi не шкадуеце цяпер, што пэўны, досыць працяглы час напружана працавалi на ўзмацненне ў першую чаргу ўсё ж такi расiйскага лiтаратурнага поля, а не свайго, беларускага?..
— Я так мяркую, што нацыянальную прыналежнасць пiсьменнiка вызначае перш за ўсё мова ягоных твораў, затым — нацыянальнасць яго персанажаў. З першага майго апавядання я пiшу па-беларуску, вялiзная бальшыня маiх персанажаў — людзi Беларусi. Але праўда, што ў свет яны выходзiлi з расійскiх выданняў. Тое, аднак, ад мяне не залежала. Яшчэ на пачатку мае творчасцi паявiлiся цяжкасцi з выданнем ў Беларусi (i не толькi ў Беларусi), бо пасля «Мёртвым не балiць» (1965) мае аповесцi пра вайну падверглiся астракiзму ва ўсёй краiне Саветаў. Становiшча стала асаблiва невыноснае, як у апарат ЦК КПСС прыйшоў наш зямляк У.Сеўрук. Адзiны часопiс, якi тады мяне друкаваў у Маскве, быў «Новый мир» пад рэдакцыяй А.Твардоўскага.
Але вялiзнаю перашкодай мiж аўтарам i часопiсам стаў моўны бар’ер — узровень перакладаў на расійскую мову не задавальняў рэдакцыю. Аднойчы пасля рэдакцыйнага абмеркавання Твардоўскi прапанаваў, каб пераклад аповесцi («Праклятая вышыня») зрабiў сам аўтар. Я мусiў перакладаць. Не памятаю, як ацанiў Твардоўскі тую маю спробу (здаецца, невысока), але аповесць надрукавалi менавiта ў маiм перакладзе. З перакладам наступнай («Круглянскi мост») ранейшых праблем не было, мабыць, я больш-менш асвойтаўся ў рамястве самаперакладу. Хаця наўрад цi калi дасягнуў дасканаласцi, бо, як некалi заўважыў Iван Бунiн, блiзкiя мовы горш за iншыя паддаюцца перакладу. Тое я адчуў на ўласнае практыцы. Намеру рабiцца расійскiм празаiкам у мяне не было нiколi, хапiла розуму зразумець, што расійская мова не для мяне, народжаны беларусам беларусам застанецца. Хаця, мушу прызнаць, уплыў на мяне расійскай вайсковай прозы быў даволi моцны. Асаблiва як у Маскве паявiлiся аповесцi аўтараў г.зв. «лейтэнанцкай прозы» — Бакланава, Бондарава, Вераб’ёва, некаторых iншых.
Аднак той уплыў, хоць i быў плённы, але стаўся кароткачасовым. У маiх партызанскiх аповесцях ён сышоў на нiшто, тут ужо я працаваў цалкам самастойна i, як хутка прызналi расійскiя крытыкi дэмакратычнага накiрунку, даволi плённа. Здаецца, сапраўды тут ужо мае творы пачалi уплываць на пэўную (не горшую) частку расійскай вайсковай прозы. Мабыць, у тым ёсць нейкая заслуга Быкава як беларускага пiсьменнiка, творы якога перакладзены на болей чым 50 моў свету. Хоць бы i з расійскiх выданняў. Але што з расійскiх, тут я не вiнаваты, хай бы перакладалi з беларускiх. Ды з беларускае перакладчыкаў не было нiдзе, як не было выдаўцоў (апроч хiба беларускай дыяспары), нiхто у свеце нашае мовы не ведаў. Памятаю маё засмучэнне, калi, будучы ў Парыжы, даведаўся, што ў Сарбоне ёсць факультэт усходнiх моваў, дзе вывучаюцца ўсе ўсходне-славянскiя мовы, апроч беларускай. У чым тут прычына? Цi не ў спрадвечнай падлегласцi, славутай талерантнасцi i рахманасцi нацыi, якая толькi напрыканцы ХХ стагоддзя заявiла аб памкненнi да дзяржаўнасцi i тут жа спалохана папярхнулася — найперш каб не пакрыўдзiць суседзяў.

Васіль Быкаў. фота Сяргея Шапрана

Васіль Быкаў. фота Сяргея Шапрана

— Цi схiльны Вы лiчыць, што сёння рэалiзм як мастацкi метад у сусветнай лiтаратуры ўвогуле страчвае сваю мастацкую каштоўнасць — з прычыны анiгiляцыi самога жыцця, знiкнення непасрэднасцi чалавечых перажыванняў i паводзiн, распаду традыцыйнай бiблейскай маралi, замены ўчынкаў на фальшывыя iнфармацыйныя ўмоўнасцi? Цi не гатовы прызнаць, што зараз надыходзiць пара пiсьменнiкаў-iнтэлектуалаў, калi заўгодна — фiлосафаў, а не мастакоў слова?
— Так мяркую, што рэалiзм аджывае сваё найперш у сытых, забяспечаных грамадствах, дзе ён як напрамак мастацтва ужо адпрацаваў уласныя магчымасцi. I так бы мовiць, надакучыў, «прыеўся» спажывецкаму грамадству, якое, падпарадкуючыся зменлiвым законам рынку, прагне новенькага, востранькага, незвычайнага. У грамадствах жа, якiх раздзiраюць сацыяльныя праблемы, якiя пакутуюць без элементарных грамадзянскiх свабод, нацыянальна не рэалiзаваных, у такiх грамадствах яшчэ доўга будзе iснаваць патрэба ў звычайным рэалiзме, з яго чэрствай праўдай жыцця, адлюстраванай у формах самога жыцця. Тое меркаванне, вядома, не выключае памкнення пэўнай (элiтнай) часткi грамадства да мастацтва iншага кшталту з ухiлам у бок формы, эпатажных прыёмаў творчасцi, асаблiва папулярных на Захадзе.
— Дарэчы, у Вас практычна няма твораў пра сучаснасць (апроч, бадай, апавяданняў «Бедныя людзi, «Фрузына»). Вы што, iнтуiтыўна адчувалi немастацкасць часу i свядома адмовiлiся выказвацца пра яго мастацкiм словам?
— Для мяне час так званага застою, як бы ён нi вызначаўся эканамiчна, у экзiстэнцыяльных стасунках, сапраўды здаваўся немастацкiм. Рэалiстычнае мастацтва — выяўленчае цi лiтаратура — усё ж вымагае пэўнага элементу стыхiйнасцi, неарганiзаванасцi, якiх не было ў нашым дашчэнту зарганiзаваным, рэгламентаваным бальшавiсцкiм мiнулым. На вайне тае стыхiйнасцi было куды болей, асаблiва ў партызанскай вайне, на акупаванай тэрыторыi, i туды iнстынктыўна памкнулiся мае лiтаратурна-эстэтычныя сiмпатыi.
— Вiдавочна, што ў процiстаўленнi «жыццё — мастацтва» Вы аддаеце прыярытэт жыццю. Калi так, то ўсё прыгожае, усе класiчныя шэдэўры лiтаратуры, жывапiсу i г.д. як бы народжаны самiм жыццём. Дык вось: цi не можа ў прынцыпе стацца так, што мастацтва збанкрутуе канчаткова, адпрэчанае самiм жыццём?
— Адказ на гэтае пытанне вынiкае з папярэднiх. Вядома, мастацтва нараджаецца з пэўных праяваў жыцця (найбольш рэалiстычнае мастацтва), але таксама i з унутраных, душэўных iмпульсаў, сiгналаў аўтарскай падсвядомасцi. Суадносiны таго i другога ў кожным творы кожнага аўтара дужа няпэўныя. Бываюць творы, нiбы само жыццё, «спыненае iмгненне»; бываюць створаныя выключна з iрацыянальных элементаў, дзе ад рэальнасцi, бадай, нiчога няма. Мабыць, каштоўнасць тых ды iншых вызначаецца ўсё ж не так спосабам адлюстравання, як характарам творцы, сутнасцю яго часам выразнага, а часам загадкавага таленту.
У культурным грамадстве сапраўднае мастацтва (не кiтч) па сваёй сiле ўздзеяння можа супернiчаць з натуральнымi праявамi жыцця. Уплывы мастацкiх вобразаў на душу чалавека, аднак, дужа невыразныя, апасродкаваныя, залежныя ад псiхiчнай канстытуцыi асобы, узроўню яе культурнасцi, а таксама ад меры мастацкай умоўнасцi твору. Тая ўмоўнасць бывае нармальнай, агульнапрынятай, бывае празмернай i цяжкой для ўпрыняцця, бывае недастатковай i з тае прычыны таксама не кранае спажыўца прыгожага. Iншае ж аказвае зусiм адваротнае ўражанне, чым на тое разлiчваў аўтар. Яшчэ Арыстоцель заўважыў пэўны парадокс успрыняцця мастацтва, калi пiсаў, што «мы з задавальненнем глядзiм на выяву таго, на што ў рэчаiснасцi глядзець непрыемна». Чаму так — не зусiм зразумела. Але, мабыць, у тым нешта адчувалi марксiсты, якiя, не маючы магчымасцi выкаранiць «негатыў» з рэальнага жыцця, заўзята выкаранялi яго з мастацтва.
Сучасная рэчаiснасць, вядома, тоiць у сабе безлiч самага рознага, у тым лiку i драматычна-трагедыйнага, заўжды каштоўнага для мастацтва. Але праблема, мабыць, у тым, што да пары гэта — сырэц, паўфабрыкат, сусла, з якога яшчэ трэба вырабiць прадукт. А тое патрабуе часу. Выспее, перабродзiць у дзяжы мастакоўскай свядомасцi (асаблiва ў падсвядомасцi), i вiнар-аўтар зробiць з яго напой багоў. Але не цяпер, не ў крызiсны час. У крызiсны час майстра заняты не так пошукам метафар, як пошукам хлеба. Найбольш чорнага хлеба праўды.
— ... I тады мастак — напрыклад, Васiль Быкаў — замяняе пiсьменнiцкi стол на публiцыстычную трыбуну. Цi азначае гэта, што ў жыццi мастака рана цi позна можа наспець момант, калi палiтычная i грамадская дзейнасць стаецца як бы натуральным працягам яго мастацкай, эстэтычнай творчасцi?
— Я нiколi не быў палiтыкам i не iмкнуўся нi ў якую палiтыку. I калi я цяпер час ад часу наважваюся нешта сказаць, дык толькi з тае прычыны, што цяжка змоўчаць. Мабыць, гэта ўжо недахоп майго характару — нязручнага, няздатнага, невыгоднага для сябе характару. Зайздрошчу некаторым таленавiтым старэйшым, якiя ўмеюць мудра маўчаць. Але што зробiш — сябе не пераробiш. Усё жыццё я iмкнуўся да свабоды — у тым лiку i да свабоды асабiстай, свабоды распарадзiцца ўласным лёсам, чаго, зрэшты, мне нiколi i не ўдавалася. Ды i цi магло ўдацца? Цi можна ажыццявiць якое з элементарных чалавечых памкненняў у несвабодным i бяспраўным грамадстве?
— У апошнiя гады Вы адкрыта выступаеце як апалагет хрысцiянскiх каштоўнасцей i хрысцiянскай веры. Цi былi Вашыя адносiны да рэлiгii (Бога) ўвесь час нязменнымi, роўнымi; якiя падзеi, можа, асаблiва паўплывалi на фармаванне вашага, як цяпер прынята гаварыць, асабiстага мiстыцызму? (У гэтым сэнсе цiкава пачуць Вашу ацэнку вайны як не толькi «вайны», але i як памежнай падзеi быцця, удзельнiкi якой як бы праходзяць своеасаблiвую мiстэрыю «прычашчэння смерцю», г.зн. здабываюць пэўны духоўны гарт...)
— Безумоўна, у наш складаны, бязбожны час традыцыйныя хрысцiянскiя каштоўнасцi застаюцца галоўным духоўным апiрышчам нацыi. Тое было пэўна ў гады татальнага вынiшчэння рэлiгii, нездарма бальшавiкi з першых дзён свайго панавання пастралялi царкоўных iерархаў, пабурылi цэрквы — яны не трывалi духоўнай канкурэнцыi. Дэмакратычна арыентаваныя i проста сумленныя грамадзяне заўжды спантанна адчувалi згубу атэiстычнай бездухоўнасцi i неяк спрабавалi процiстаяць ёй. На пачатку перабудовы, калi з’явiлася такая магчымасць, я ў «Комсомольской правде» палемiзаваў з заўзятымi маскоўскiмi прафесарамi-атэiстамi. Але затым мой заступнiцкi пафас знiзiўся, калi новыя ўлады ў адносiнах да царквы цынiчна змянiлi бiзун на пернiк.
Вядома, ад камунiстаў усяго можна было чакаць, але здзiўляла тая «хэнць», разлiк або наiўная легкавернасць, з якой царква (найбольш праваслаўная) кiнулася ў камунiстычныя абдымкi, спрэс ператвараючыся ў банальныя «рычагi» ўлады. Мабыць, сапраўды каштоўнасць рэлiгii не ў царкве, не ў яе зменлiвай духоўнай палiтыцы, а найперш у фундаментальнай сутнасцi яе маралi, якую два тысячагоддзi нясе з сабой хрысцiянства, Стары i Новы Запавет, першакрынiцы хрысцiянства. У гэтым сэнсе на памяцi прыклад Льва Талстога, якi, як вядома, займеўшы канфлiкт з царквой, узяўся за вывучэнне грэцкай мовы, каб без перакладу спасцiгнуць першасны сэнс запаветаў Хрыста i святых апосталаў. Але гэта Талстой. А як народу, сем дзясяткаў гадоў адлучанаму ад веры, зноў далучыцца да яе, пераадолець духоўную разарванасць, спасцiгнуць боскую сутнасць без карыслiвых адвакатаў рэлiгii? Беларусам намагчыся на тое i яшчэ цяжэй — гiсторыя не дала iм канкрэтна-ўласнай рэлiгii, кiнула на раздзёр мiж дзвюма не надта прыязнымi канфесiямi. Унiяцтва, якое магло б стаць рэлiгiяй беларусаў, амаль задушана, зацiснута з двух бакоў магутнымi канфесiямi i нiяк не можа адрадзiцца. Усё тое балюча адбiваецца на духоўным здароўi народа.
Здаецца мне, вайна да тае праблемы не мае прамых адносiнаў, бо на вайне ўсё вырашала грубая сiла, мiстыцы там не было месца. Гэта вернiкам у акопах Першай сусветнай вайны бачылiся розныя мiстычныя ўяўленнi, як правiла з добрым, шчаслiвым знакам. Атэiстам жа на Другой сусветнай не бачылася нiчога, апроч дужа рэальнай (без мiстыкi), заземленай (лiтаральна i фiгуральна) пагiбелi. Што б гэта значыла? Але, мабыць, зразумела, што.

Юрась Залоска

Юрась Залоска

— Наколькi вядома з Вашых iнтэрв’ю, Вы падзяляеце той пункт гледжання на чалавечую гiсторыю, паводле каторага «чалавецтва паступова разумнее», г.зн. што развiццё чалавецтва ў цэлым адбываецца нiбыта ў кiрунку прагрэсу. Але апошняе стагоддзе пакiдае па сабе i найжахлiвыя сведчаннi маштабнага самагенацыду «разумнага» чалавецтва: дзве сусветныя вайны з мiльёнамi ахвяр, пастаянны лязгат зброi, крывавыя канфлiкты, у тым лiку i апошнi, чачэнскi... Гэта — пры тым высокiм розуме, якога чалавецтва дасюль яшчэ не мела. Можа, слушна было б разглядаць вайну i ваяўнiчасць як усё-такi фатальнае спараджэнне гульнi бессвядомых сiл у калектыўным арганiзме чалавецтва, як пэўнае выйсце для той грубай энергii iнстынктаў? Можа, след прызнаць за вайной метафiзiчную, iрацыянальную прыроду i, адпаведна, статус увесьчаснага спадарожнiка чалавецтва праз усю яго гiсторыю?.. Г.зн. пагадзiцца з тым, што чалавецтва ўсё-такi не разумнее?
— Мабыць, тое разуменне адбываецца не раўналегла: калi адны народы даўно «паразумнелi» i па-людску ладзяць сваё людское жыццё, дык iншыя не толькi не спяшаюцца рабiць тое, а час ад часу дурнеюць. Помнiцца амаль роспачны крык у тэлевiзары аднаго з самых сумленных расійскiх iнтэлектуалаў: «Россия, ты одурела!» (гэта калi Расея прагаласавала за Жырыноўскага). У нас жа, у Беларусi, не ведаю, на жаль цi на шчасце, такога вокрыку не пачуеш — не тыя iнтэлектуалы, цi не тое тэлебачанне. Нават пры магчымасцi свабоднага (адносна, вядома) выбару выбiраюць не лепшае, i не таму што не хочуць сабе дабра, а таму што дагэтуль не навучылiся адрознiваць кепскае ад горшага. Бо не вучацца нi ў Бога, нi ў д’ябла, нi ў разумных суседзяў. Мабыць, лiчаць, што даволi марксiсцкай навукi, засвоенай ва унiверсiтэтах марксiзму-ленiнiзму, партшколах ды на марксiсцкiх кафедрах ВНУ. Часам здаецца, што такая навука — горш за цемрашальства, бо з большым поспехам замаскавана пад навуковасць i таму робiць больш шкоды. Мабыць, было б лепш, каб тае навукi не было зусiм, як i яе вучоных носьбiтаў, усiх гэтых дактароў-прафесараў ад марксiзму-ленiнiзму. Тады б людзi кiравалiся спрадвечным жыццёвым iнстынктам ды меркаваннямi здаровага сэнсу з яго простымi i выра́знымi законамi, што праз стагоддзi далi нацыi выжыць. Нацыя ж, спакушаная фальшывымi iдэямi, падманутая псеўданавукай, будзе хварэць, аж пакуль не паразумнее i не вызвалiцца ад тае ачмурэласцi. Пакуль не зразумее элементарную самакаштоўнасць здаровага сэнсу.
— Напэўна, усе вышэй закранутыя пытаннi можна звесцi да аднаго, унiверсальнага: адкуль на зямлi лiха i дзе прычыны зямных бед i радасцяў (мастацтва, лiтаратуры, грамадскага ўладкавання), — у трансцэндэнтным, г.зн. пад уладаю патойбочных сiл, цi — у самой амбiвалентнай iснасцi гэтага свету i чалавека? Прынамсi, наколькi схiльны Вы пераносiць адказнасць за тое, што робiцца сёння на Зямлi (i ў Беларусi), у сферу патойбочнага?
— У чым тыя прычыны — пэўна не ведае нiхто. Як не ведалi таго тысячу i дзве тысячы гадоў таму. Хоць яйкагаловым мiнулага заўсёды здавалася, што яны ведаюць усё. Па крайняй меры, заўсёды i ўсё на зямлi i ў небе знаходзiла нейкае тлумачэнне. Але мiнаў час, i рабiлася вiдавочнай уся наiўнасць, «антынавуковасць» таго тлумачэння. I тады з’явiлася агнастычнае разуменне непазнавальнасцi свету. Кант i Спенсер былi не дурнейшыя за папярэднiкаў, калi ўсумнiлiся ў iхнiх поглядах. А пасля усумнiлiся i ў вызначэннях самiх агностыкаў, што даказалi марнасць ведаў пра свет. I пра чалавека таксама. На маю думку, чалавецтва нiколi не спазнае сябе па дзвюх прычынах: па-першае, чалавек — зменлiвае стварэнне, i спазнаць яго ў стане зменлiвасцi наўрад цi каму ўдасца. Па-другое, калi спазнаць да канца, дык тым спынiць сам працэс пазнання, а гэта ўжо цi не канец гiсторыi? Хаця, як вызначыў Ф.Хукаяма, канец гiсторыi азначае толькi тое, што людзi пачнуць яе зноў, так бы мовiць, чарговым заходам. I так бясконца. У тым, можа, i ёсць не разгаданая таямнiца iснавання, вялiкi ягоны сэнс.
— Любы прызнаны пiсьменнiк рана цi позна падпадае пад выпрабаванне вядомасцю i мусiць асэнсоўваць свой мастакоўскi кшталт, сваю мiсiю. Цi гатовы Вы, Васiль Уладзiмiравiч, прызнаць за мастаком яго вышэйшую, надзямную мiсiю, яго выключны, дэманiчны кшталт?
— Здаецца мне, няма тут нiякай «надзямной мiсii». Пiсьменнiцтва зрабiлася даволi масавай прафесiяй, рамяством для здабычы хлеба надзённага, заняткам, дзе, як i ўсюды, даволi фальшу, эгаiстычнага разлiку. I нiякага дэманiзму, асаблiва ў наш рацыянальны, спазнела-рынкавы час. Раней сярод iншых талент усё ж вылучаўся пэўнай маральнасцю, прычыненасцю да народнага клопату; мастацкае слова нярэдка было раўназначна ўчынку, таленты ўважалiся за рэдкасць, не кажучы ўжо пра генiяльнасць. Але на нашых вачах адбылася дэвальвацыя таленту; усеагульная абавязковая адукаванасць ва ўсiх сэнсах пацяснiла маральнасць, iдэалагiчная заангажаванасць зрабiлася перадумовай усякай творчасцi. Апошнiм часам на змену ранейшай заангажаванасцi iдзе рынкавы прагматызм. Але мастацкаму таленту ў рынкавы час няма чаго рабiць, тут патрэбны здольнасцi iншага кшталту. Генiй жа тут проста непатрэбны, чужая iстота, якую па-бiблейску заўсёды бiлi каменнем. Б’юць i цяпер. А то яшчэ запатрабуюць укрыжаваць — тыя ж, дзеля каго ён шчыраваў. Мiж талентам i народам, як i дзве тысячы год таму, ляжыць неадольная бездань неразумення; талент i генiй — быццам iстоты з iншай планеты. Хаця паводле азначэння Шапенгаўэра, памiж iмi дзвюма таксама амаль супярэчлiвая няроўнасць. «Калi талент трапляе ў цэль, у якую звычайныя людзi трапiць не могуць, дык генiй трапляе ў цэль, якую звычайныя людзi нават не бачаць». Але калi не бачаць, дык i не разумеюць, а ад неразумення да нянавiсцi — адзiн крок. Адсюль i — распнi яго!
— Цi прызнаеце Вы за мастацтвам права на «манастырскi» спосаб паратунку ва ўмовах крызiсу жыцця — права абстрагавання ад знешнiх падзей дзеля таго, каб захаваць тое найлепшае, што было iм, мастацтвам, створана i зберажона за сваю гiсторыю?
— Мабыць, настае час, калi менавiта такая магчымасць адна i застаецца. Калi нельга развiваць культуру, дык важна хоць бы захаваць тое, што напрацавана ранейшымi пакаленнямi, закансерваваць яго (у тым лiку i мову), як кансервуюцца руiны старых замкаў i цэркваў. Сапраўды, культура падобная да евангельскага зерня i павiнна памерцi, каб уваскрэснуць зноў, як мудра зазначыў некалi Андрэ Жыд.