Беларусы хочуць рэформаў, але па-рознаму іх уяўляюць
Большасць беларусаў хочуць рэформаў, значная частка нават гатовая цярпець іх нязручнасці, аднак у грамадстве няма кансенсусу па пытанні, якія менавіта змены патрэбныя краіне. Аб гэтых і іншых выніках свежага сацапытання і серыі інтэрв'ю з прадстаўнікамі апазіцыі і грамадзянскай супольнасці ў інтэрв'ю Naviny.by распавяла аналітык Беларускага інстытута стратэгічных даследаванняў (BISS) Алена Арцёменка.
— Для чаго BISS праводзіў апошняе сацапытанне?
— Наша даследаванне было прысвечана таму, як насельніцтва Беларусі ставіцца да рэформаў. Яно праводзілася для інфармацыйнай падтрымкі праекта «Рэфорум», які цяпер рэалізуецца нашым інстытутам. Сутнасць у тым, каб распрацаваць праекты рэформаў, і меркаванне насельніцтва важна з таго пункту гледжання, як людзі ў цэлым ставяцца да правядзення рэформаў, ці няма ў іх негатыўных установак, непрымання магчымага рэфармавання. З іншага боку, мы ўлічваем меркаванне насельніцтва для вызначэння прыярытэтаў тых праектаў рэформаў, якія будуць распрацоўвацца нашымі экспертнымі групамі.
— Ці былі вы здзіўлены вынікамі апытання?
— І так, і не. З аднаго боку, насельніцтва Беларусі станоўча ставіцца да рэформаў. Гэта адрозніваецца ад магчымай карціны ў Расіі і краінах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, у якіх былі рэалізаваныя структурныя рэформы, і насельніцтва адчувала негатыўныя наступствы гэтых рэформаў. У Беларусі ж пад рэформамі разумеюць паступальны рух у той ці іншай сферы. Напрыклад, пастаянна праходзяць рэформы адукацыі, якія не моцна закранаюць жыццё грамадзян, і таму негатыўнай ўстаноўкі ў насельніцтва ў адносінах да рэформаў няма. Гэта станоўчы момант, які адрознівае беларусаў ад суседзяў.
— Ці правільна будзе выказаць здагадку, што адмоўнага стаўлення да рэформаў няма акурат таму, што яны яшчэ не праводзіліся?
— Так, вядома. Калі будзе закранацца матэрыяльнае становішча, наогул істотна змяняцца жыццё людзей, у далейшым у іх можа з'явіцца негатыўнае ўспрыманне. Але для пачатковага этапу важна, што ў насельніцтва станоўчая ўстаноўка.
Мы таксама задалі гіпатэтычны пытанне аб тым, ці гатовыя людзі трываць негатыўныя наступствы рэформаў. Мы пералічвалі канкрэтныя наступствы менавіта структурных ліберальных рэформаў: зніжэнне ўзроўню жыцця, рост беспрацоўя, інфляцыя, скарачэнне сацыяльнай падтрымкі. 15% сказалі, што дакладна гатовыя, 35,8% сказалі «хутчэй так, чым не», «хутчэй няма, чым так» — 27% і «дакладна няма» — 19,9%.
— А якія менавіта рэформы людзі бачаць неабходнымі?
— Мы задавалі пытанні, што важна рэфармаваць для іх уласнай жыцця і жыцця іх сем'і і што неабходна рэфармаваць для краіны ў цэлым. На першым месцы для сябе і сваёй сям'і можна вылучыць сферу аховы здароўя. На першым месцы для краіны людзі назвалі рэформы ў эканоміцы.
— А якія канкрэтна рэформы людзі хочуць бачыць у гэтых сферах?
— Для нас гэта істотная метадалагічная праблема. Яна складаецца ў тым, што розныя людзі разумеюць пад рэфармаваннем розныя рэчы. Мы задавалі пытанне, ці варта, на думку людзей, зніжаць або павышаць ролю дзяржавы ў гэтых сферах.
Большасць пад рэфармаваннем гэтых сфер мае на ўвазе павелічэнне ўплыву дзяржавы. 43% выказаліся за гэта. З іншага боку, 33% кажуць пра тое, што неабходна памяншаць дзяржаўны кантроль і яго ўплыў. Ну і вялікі працэнт тых, хто не ведае - 23% не змаглі адказаць на гэтае пытанне, што кажа аб тым, што кампетэнтнасць насельніцтва па пытанні рэформаў дастаткова нізкая і выразнага бачання ў яго няма.
— Рэформы аховы здароўя стала адзіным прыярытэтам насельніцтва?
— Мы прасілі рэспандэнтаў прарангаваць восем сфер грамадскага жыцця. На першае месца, калі гаворка ішла пра дабрабыт чалавека асабіста і яго сям'і, 29% паставілі ахову здароўя. Высокую пазіцыю займае сацыяльнае забеспячэнне: 24,7% паставілі яго на першае месца. Эканоміка і адукацыя займаюць па 15%.
— Якія карысныя высновы можа з вашага даследавання зрабіць дзяржава на прадмет таго, што казаць насельніцтву ў працэсе рэфармавання?
— Важна тое, што самі ініцыятывы магчымага рэфармавання ўспрымаюцца станоўча і людзі пакуль што гатовыя пацярпець дзеля таго, каб праз 5-7 гадоў іх становішча значна палепшылася. Мы задалі пытанне, дзеля чаго людзі гатовыя адчуваць негатыўныя наступствы рэформаў. Дзякуючы адказам на гэтае пытанне можна будаваць нейкую камунікацыйную кампанію, нейкім чынам падаваць ідэі і праекты рэформаў.
З матываў «пацярпець» людзі выбіраюць перспектывы высокага ўзроўню жыцця іх дзяцей у будучыні (55%), на другім месцы — дзеля «моцнай, незалежнай, самастойнай Беларусі» (48%) і амаль 48% — для высокага ўзроўню жыцця для сябе ў будучыні.
— Выходзіць, амаль палова назвала інтарэсы Беларусі як дзяржавы ў якасці падставы трываць негатыўныя наступствы рэформаў. У нас такое патрыятычнае грамадства?
— Я думаю, што яны з росквітам дзяржавы наўпрост звязваюць сваё эканамічнае становішча. Важна, што гэтую матывацыю яны выбіралі значна часцей, чым звязаную з паспяховай еўразійскай інтэграцыяй — толькі для 6% гэта было матывам. Таксама толькі 10% у якасці матыву гэтых выдаткаў выбіралі еўрапейскі шлях развіцця і інтэграцыю з ЕС. Гэта значыць каштоўнасная арыентацыя, звязаная з еўрапейскім шляхам развіцця або еўразійскім не з'яўляюцца для беларусаў матывам для таго, каб трываць рэформы.
— Чаму так выйшла?
— У цэлым, гэтую тэндэнцыю на зніжэнне зацікаўленасці ў інтэграцыйных праектах мы заўважылі па нашым даследаванні пра геапалітычныя арыентацыі беларусаў у 2013 годзе. Усё больш людзей аддаюць перавагу таму, каб ні ад каго не залежаць.
Магчыма, тады гэта было следствам эканамічных узрушэнняў, якія людзі звязвалі з сусветным крызісам. Цяпер вельмі верагодна, што ўкраінскія падзеі моцна паўплывалі на меркаванне людзей. Цяпер беларусы адназначна асцерагаюцца інтэграцыйных працэсаў з Еўрапейскім саюзам пасля таго, як пагадненне аб асацыяцыі з ЕС стала трыгерам Еўрамайдану. Ну і, на мой погляд, яны могуць баяцца цесных абдымкаў Расіі.
— Вашы звесткі паказваюць, што еўрапейскі шлях развіцця амаль у два разы часцей становіцца матывам для цярпення ў пытанні негатыўных наступстваў рэформаў, чым еўразійская інтэграцыя. Выходзіць, што ў еўрапейскага вектара больш матываваных прыхільнікаў?
— Тое, што ў 2013 годзе, як паказала наша даследаванне, геапалітычныя арыентацыі схлопнулся — павялічылася доля тых, хто разлічвае на незалежнасць Беларусі — кажа пра тое, што ў цэлым да эканамічных крызісаў 2009 і 2011 гадоў у беларусаў было больш пазітыўнае ўспрыманне інтэграцыйных праектаў. Таму можна казаць пра тое, што цікавасць да інтэграцыі зніжаецца па аб'ектыўных эканамічных прычынах.
Наконт страху еўрапейскай інтэграцыі, па дадзеных апошняга сакавіцкага апытання НІСЭПД, істотна знізілася зацікаўленасць беларусаў у інтэграцыі з ЕС. Амаль напэўна, гэта звязана з украінскімі падзеямі.
Наша апытанне паказала, што людзі свой дабрабыт звязваюць з незалежнасцю Беларусі. Еўрапейскі шлях развіцця стаў матывацыяй для рэформаў, таму што там ёсць нейкі каштоўнасны кампанент. І частка людзей гатовая на гэтыя каштоўнасці абапірацца. У еўразійскай інтэграцыі такога кампанента няма, таму і лічба меншая.
— Як будзе мяняцца зацікаўленасць беларусаў у рэформах і іх гатоўнасць трываць балючыя рэформы ў выпадку, калі такія пачнуцца, і ў выпадку, калі яны не пачнуцца?
— Калі структурныя рэформы не пачнуцца, гэта рана ці позна прывядзе да пагаршэння эканамічнага становішча насельніцтва, таму што эканамісты не разлічваюць на тое, што наша мадэль прафункцыянуе яшчэ досыць доўга.
На мой погляд, калі будзе пагаршацца эканамічнае становішча насельніцтва, людзі пачнуць разглядаць рэформы, якія яны раней лічылі важнымі толькі для краіны ў цэлым, як прыярытэт асабіста для сябе і сваёй сям'і. Гэта павялічыць зацікаўленасць у рэформах і гатоўнасць цярпець выдаткі.
Калі рэформы пачнуцца, узнікае пытанне, якія гэта будуць рэформы. Мы спыталі рэспандэнтаў пра тое, што павінна рэфармавацца, прапанаваўшы ім на выбар некалькі асноўных структурных рэформаў. Высветлілася, што людзі бачаць пад рэформамі мяккую лібералізацыю.
На першыя месцы трапляюць пазіцыя аб тым, што дзяржаўныя і прыватныя прадпрыемствы павінны канкураваць у роўных умовах, зніжэнне падатковай нагрузкі на прыватныя прадпрыемствы і тое, што малыя і сярэднія прадпрыемствы павінны быць прыватызаваныя. Але калі мы пыталіся пра такія меры, як неабмежаваная ўласнасць на зямлю, прыватызацыя буйных дзяржаўных прадпрыемстваў і свабоднае цэнаўтварэнне, яны атрымалі менш за ўсё падтрымкі.
Вяртаючыся да вашага пытання, калі будуць адбывацца рэформы, пры якіх людзі будуць бачыць некантраляванае цэнаўтварэнне, што, у першую чаргу, адаб'ецца на іх пакупніцкай здольнасці, узроўні жыцця, то, верагодна, іх ацэнкі рэформаў будуць зніжацца. Калі яны будуць бачыць тыя меры, якія яны і цяпер гатовыя бачыць, то стаўленне да рэформаў не будзе пагаршацца пасля таго, як яны пачнуцца.
— Ваша другое даследаванне тычылася запыту на рэформы ў апазіцыі і грамадзянскай супольнасці. Каго канкрэтна вы апытвалі?
— Пад грамадзянскай супольнасцю мы разумелі і мінскія, і рэгіянальныя арганізацыі, якія працуюць у розных сферах. Мы на парытэтнай аснове ўлічвалі экалагічныя, дабрачынныя, адукацыйныя, прафсаюзныя, сеткавыя арганізацыі, а таксама палітычныя партыі.
Тое, што ў многіх прысутнічаюць крыжаваныя віды дзейнасці, якія не дазволілі нам сфармаваць жорсткія квоты. Мы апыталі 101 арганізацыю. Ад кожнай арганізацыі мы апытвалі толькі аднаго чалавека — кіраўніка або чалавека, якога паказваў кіраўнік. Сярод гэтых арганізацый было 10 палітычных партый, астатнія групы прадстаўлены пароўну.
— Ці адрозніваецца меркаванне трэцяга сектара ад думкі ўсяго грамадства?
— Адрозненні былі каласальныя. Калі сярод насельніцтва «дакладна так» на пытанне пра неабходнасць рэформаў для Беларусі адказвае 40%, то сярод грамадскіх арганізацый такіх 91%. Такая ж доля прадстаўнікоў трэцяга сектара выступае за змяншэнне ролі дзяржавы.
У цэлым, прадстаўнікі грамадзянскай супольнасці паказалі сябе як вельмі дэмакратычная і лібэральна настроеная група. Большасць назвала палітычныя рэформы як самыя прыярытэтныя. Гэта і павышэнне ролі парламента, і выбарнасць мясцовых органаў улады, і рэформа выбарчага заканадаўства. У гэтых пунктаў прыкладна аднолькавая доля прыхільнікаў - больш за 70%.
— Навошта апытваць трэці сектар і палітычныя партыі, калі іх ролю ў прыняцці рашэнняў гранічна малая?
— У першую чаргу, гэта было неабходна для дапамогі ў праекце «Рэфорум». Ён прадугледжвае, што прыярытэты для рэформаў будуць выбіраць чатыры форумы. Адзін з іх — форум грамадзянскай супольнасці. Для яго інфармацыйнага забеспячэння мы правялі гэтае даследаванне, каб крыху пашырыць карціну свету удзельнікаў форуму. Гэта трэба для таго, каб яны ўбачылі, што не толькі іх меркаванне ўлічваецца, улічваецца меркаванне трэцяга сектара ў цэлым.
З іншага боку, мы задавалі пытанне, наколькі гатовыя прадстаўнікі трэцяга сектара ўдзельнічаць у распрацоўцы рэформаў, наколькі высока яны ацэньваюць свой патэнцыял і тое, на якім узроўні ў іх узаемадзеянне з дзяржаўнымі органамі.
Вельмі многія сказалі, што гатовыя ўдзельнічаць у распрацоўцы рэформаў: 63% сказалі, што дакладна гатовыя распрацоўваць прапановы для рэформаў, 29% — хутчэй гатовыя.
Але апытаныя досыць нізка ацанілі цяперашні ўзровень узаемадзеяння трэцяга сектара з дзяржавай. Ніхто не сказаў, што такое ўзаемадзеянне наладжанае. Толькі 18% сказалі, што грамадзянская супольнасць і дзяржава ўзаемадзейнічаюць, аднак механізм патрабуе паляпшэння. 39% сказалі, што ўзаемадзеянне малаэфектыўнае і не прыносіць вынікаў і 40% апытаных сказалі, што грамадзянская супольнасць з дзяржавай не ўзаемадзейнічаюць.