Што могуць зрабіць беларусы для дэмакратызацыі краіны
Пражскі палітолаг, выкладчык Карлава ўніверсітэта Аляксандр Марозаў у сваім маналогу для «Цэнтра новых ідэй» называе тры рэчы, якія грамадзянская супольнасць Беларусі можа рабіць ужо цяпер.
Калі мы гаворым пра ролю грамадзян у функцыянаванні дзяржавы, мы павінны разумець гістарычны кантэкст. Асабліва калі гаворка ідзе пра перыяд застою, які цяпер назіраецца і ў Беларусі, і ў Расіі.
Давайце згадаем, што палітычны ландшафт кардынальна змяніўся пасля распаду двухблокавай сістэмы, якая падзяляе «Варшаўскі дагавор» і Заходні блок. Пытанні ўдзелу грамадзян у палітыцы вырашаліся ў іх па-рознаму. У постсавецкую эпоху для ўсіх краін паўстала пытанне аб фарміраванні новага грамадства і ўлады. У сярэдзіне 1990-х адбыліся важныя змены ў міжнародных інстытутах, такіх як ААН, АБСЕ і МВФ. Гэтыя структуры таксама сутыкнуліся з новымі выклікамі, пераасэнсаваўшы ранейшыя падыходы да падзелу свету на дэмакратычныя і савецкія мадэлі.
А затым перад імі адкрыўся новы свет. Прыкладна з 1995-га года была сфармулявана наступная ідэя: у свеце шмат неліберальных дзяржаў, але прыкметы дэмакратыі там усё ж ёсць. Там адбываюцца выбары, бывае змяняльнасць улады. Аднак, каб цалкам адпавядаць дэмакратыі, гэтыя рэжымы павінны развівацца далей. А для гэтага павінна існаваць палітычная стабільнасць без вялікага гвалту, павінна быць пераможана карупцыя. Пры гэтым краіне неабходныя ўрад і ўлада, якія паводзяць сябе адказна.
Я падкрэслю: ключавое слова тут — адказнасць. І, нарэшце, меркаваўся максімальны ўдзел у палітыцы грамадзян, пашырэнне іх актыўнасці. Усё гэта ў сукупнасці з'яўлялася важнымі маркерамі развіцця. У выніку амаль 15 гадоў, пачынаючы з 1995-га года, ва ўсім свеце панавала ідэя, што развіццё грамадства цяпер адбываецца з-за двух важных рухавікоў.
Глядзіце таксама
Першы — гэта свабодны гандаль, свабодны рынак. Ён стымулюе актыўнасць людзей і павышае іх канкурэнтнасць. Другая важная ідэя заключаецца ў тым, што грамадства развіваецца, таму што яно развівае інстытуты. Вось гэты працэс і з'яўляўся галоўнай постсавецкай ідэяй: «Калі мы будзем развіваць інстытуты, пашыраць удзел грамадзян у жыцці краіны, наша грамадства будзе сучасным». З гэтага моманту інстытутам сталі надаваць больш актыўную ўвагу.
Але ўсё стала мяняцца да канца першага дзесяцігоддзя. Цяпер палітолагамі фіксуецца крызіс, галоўная праблема якога заключаецца ў наступным: пашырэнне ўдзелу не прыводзіць да дэмакратызацыі. Больш за тое, цяпер мы знаходзімся ў моманце, калі пашырэнне такога ўдзелу ўспрымаецца з асцярогай. Так, на першы погляд гэта выглядае як парадокс, але я паспрабую яго растлумачыць. Безумоўна, грамадзянскі ўдзел і ў выбарах, і ў мясцовым самакіраванні вельмі важны, ён дае шмат для магчымай рэалізацыі доўгіх праграм і асваення новых сацыяльных практык.
Я прывяду прыклад: яшчэ ўчора ніхто мог не прышпільвацца рамянём бяспекі, а праз 10 гадоў усё ўжо змянілася дзякуючы той самай грамадскай думцы. Большасць сацыяльных практык немагчыма ўкараніць простым рашэннем урада — для гэтага патрабуецца вельмі высокая ступень салідарнасці, каб вакол нейкага пытання пачаў фарміравацца кансэнсус.
Але пры гэтым трэба падкрэсліць, што апошнія 10-15 гадоў у сусветнай паліталогіі спарадзілі сур'ёзную дыскусію. Шляхам назіранняў высветлілася, што мадэрнізацыя сацыяльных практык, пашырэнне ўдзелу можа адбывацца пастаянна, а ў краіне пры гэтым будзе захоўвацца даволі дрэнны палітычны рэжым.
Напрыклад, у краіне будзе прысутнічаць высокі ўзровень карупцыі або будуць ставіцца вельмі сур'ёзныя патрабаванні для таго, каб хтосьці мог вылучацца на выбарах. У выніку ў такіх «дэмакратыях» па-ранейшаму захоўваецца фундаментальная розніца паміж грамадзянскай і палітычнай актыўнасцю. Апошняя можа быць заўважна на ўзроўні муніцыпалітэта, на ўзроўні любога нефармальнага аб'яднання грамадзян, любой асацыяцыі.
Аднак сапраўдная палітычная дзейнасць пачынаецца з партыйнай палітыкі. Гэтая звязка вельмі важная для рэжымаў і ў Расіі, і ў Беларусі. Цяпер ваша партыйная палітыка цалкам разбурана: у Беларусі няма партый як такіх. І таму аніякай палітызацыі грамадзян, якая вяла б да развіцця грамадства, да яго мадэрнізацыі, не адбываецца. Улада зверху блакіруе любую, нават самую нішавую, палітызацыю грамадзянскага арганізаванага насельніцтва.
Глядзіце таксама
І менавіта таму ўсе міжнародныя арганізацыі і міжнародныя інстытуты, якія глядзяць не толькі на Беларусь, але і на краіны Азіі, Лацінскай Амерыкі, Афрыкі, не разумеюць, што можна зрабіць у такой закансерваванай сітуацыі. Абсалютна дакладна можна сказаць толькі адно. Для гарантаваных змен у такіх рэжымах верхнія пласты грамадзянскай і ваеннай дэмакратыі павінны самі сабе сказаць, што яны з'яўляюцца часткай нейкага працэсу абнаўлення. Рэжым, які цяпер існуе ў Беларусі, можа змяніцца, толькі калі пачнецца сумесны рух грамадства да празрыстасці ўсяго грамадскага і дзяржаўнага жыцця.
Па-другое, гэтымі верхнімі групамі павінен быць абраны свядомы курс на тое, каб адмовіцца ад татальнай карумпаванасці. Па-трэцяе, гэтыя вярхі павінны самі сказаць сабе, што незалежныя судовыя органы і вяршэнства закона з'яўляюцца для іх каштоўнасцю.
Калі можна ўбачыць такі сцэнар? Падобныя рэчы заўсёды здараюцца ў выніку жорсткага грамадзянскага ўнутранага канфлікту. Напрыклад, сілавыя структуры, калі ўваходзяць у нейкі канфлікт, высільваюцца і пачынаюць задаваць сабе пытанне: а што далей, навошта нам гэты крызіс? Вайна ўсіх супраць усіх нікому не выгадная, і каб спыніць імкненне да палітычнай стабільнасці без гвалту, са справядлівай палітычнай сістэмай, усім патрэбна нейкая дамова.
Я падкрэслю: у такой сітуацыі ад грамадзян залежыць толькі 20% змен. Дзяржаўная машына дзейнічае па сваіх правілах, аўтарытарныя рэжымы падключаюць складаную палітыку кіравання і маніпулявання свядомасцю. І менавіта яна не дазваляе многім людзям зрушыцца ні з якога пункту ні ў якім кірунку ў палітычным сэнсе. Нават калі грамадзянскае насельніцтва свядомае, яму патрэбна дапамога эліты зверху.
Глядзіце таксама
Гэта тыя сумныя факты, якія нам даводзіцца прызнаваць. У такіх сітуацыях здаецца, што ад звычайных людзей зусім нічога не залежыць. Але ёсць тры фундаментальныя рэчы, якія аказваюць уплыў на будучыню грамадзянскай супольнасці. Першая — гэта грамадзянская асвета ў любой форме. Другая — гэта аб'яднанне пазіцый уплывовых дзеячаў культуры, музыкаў, паэтаў, літаратараў, тэатральных рэжысёраў. Сумесныя заявы творчых людзей заўсёды значныя, паколькі іх рэпутацыя аднолькава цэніцца сярод усіх слаёў грамадства.
І трэці важны пункт — скарыстацца гістарычным момантам. Цяпер самыя папулярныя тэорыі змен, якія выдзяляюць палітолагі, звязаны з тым, што перамены ў краінах адбываюцца падчас вялікіх хваль глабальных дэмакратызацый. Чаканне пятай хвалі для нас сапраўды вельмі важнае. Да гэтага часу трэба свядома рыхтавацца, каб грамадства не прапусціла момант і грамадзяне ў аўтарытарных рэжымах былі гатовы ўдзельнічаць у працэсе змены сваёй краіны.