«Іўдзейнасць». Памяці Юрыя Тэпера (1958-2020)
У нібыта малакніжы цяпер час у друку з'явілася новая кніга Вольфа Рубінчыка. Кніга складзеная з навукова-папулярных эсэ і артыкулаў і ўвасабляе крытычнае міждысцыплінарнае даследаванне беларускай іўдаікі.
Гэта адначасова літаратуразнаўчыя, культуралагічныя, этнаграфічныя, сацыялінгвістычныя, паліталагічныя, філасофскія даследаванні і агляд розных бакоў беларускай іўдаікі 20-21 стагоддзяў, праведзеныя адным аўтарам — палітолагам, перакладчыкам і публіцыстам Вольфам Рубінчыкам. Дадзеная кніга «Іўдзейнасць» — грунтоўны ўнёсак у такую сферу гуманістыкі, як жыдоўскія штудыі, якія квола і фрагмэнтарна развіваліся ў нас, але дзякуючы дадзенай кнізе маюць цяпер моцны інтэлектуальны штуршок, шматвектарны імпульс для далейшага развіцця.
Аўтар вядомы як знаўца і змагар жыдоўскай справы ў Беларусі, выдаўца штомесячнай газеты «Анахну кан» (2002), а ў 2003-2009 гг. выдаваў неперыядычны беларуска-яўрэйскі бюлетэнь «Мы яшчэ тут!», аўтар шматлікіх зборнікаў на шахматныя тэмы, слынны перакладчык з ангельскай, французскай і ідышу, дзякуючы ўменню якога, да нас дайшлі многія цікавыя навінкі гуманістыкі і мастацкай літаратуры, якія друкаваліся ў Arche і ПрайдзіСвет. Да ўсяго гэта актыўны блогер, сталы аўтар Незалежнага ізраільскага сайту, на якім з 2008 года створаная хмара тэкстаў, якія можна смела сабраць у сапраўдную вялікую беларуска-жыдоўскую энцыклапедыю.
Аўтар сціпла заўважае у прадмове, што дадзеная кніга будзе цікавая хіба родным і сябрам. Я б смела пераканаў аўтара ў тым, што кніга зацікавіць і ўразіць шырокае кола чытацтва, бо вялікая архіўная і аналітычная праца, праведзеная аўтарам пралівае сьвятло і новыя звесткі на многія часта забытыя постаці жыдоўскай беларускай культуры (І. Харык, Кульбак, Р. Бярозкін, М. Данцыг і іншыя), а таксама на вядомыя постаці беларускай літаратуры (В. Быкава, І. Шамякіна, У. Караткевіча, А. Мальдзіса). В. Рубінчык дапамагае вярнуць забытую спадчыну ўзгаданых жыдоўскіх беларускіх літаратараў, мастакоў і падысці да яе крытычна.
Зрэшты, аўтар бліжэй знаёміць нас з (пад)забытымі імёнамі беларускай іўдаікі — Аўромам Рэйзэнам ці Давідам Пінскім, абодва родам з Беларусі, якія сталі больш вядомымі ў свой час у ЗША. Да ўсяго даследнік у кнізе дае пераклад з ідышу невялікага тэксту А. Рэйзэна «Эпізоды майго жыцця». Што да Д. Пінскага, то вельмі цікавая гэтая постаць застаецца і таму, што з'яўляецца загадкавай у сілу адсутнасці перакладаў ягоных твораў на беларускую мову, а таксама таму, што гэта быў, як давёў нам В. Рубінчык, смелы літаратар і моўны наватар, які для перадачы на ідыш назвы Беларусь стварыў новае слова Belarusije замест Vajsrusland. Такім парадкам, Д. Пінскі апярэдзіў сучасныя дэбаты вакол карэктнай перадачы назвы Беларусь на замежныя мовы.
Фота з сайта belisrael.info
Як даследчык, аўтар цудоўна выкарыстоўвае метады аналізу літаратуры, экспертных інтэрв'ю і да ўсяго этнаграфічнай ці, калі жадаеце, этналагічнай экспедыцыі. Што робіць многія прапанаваныя ўвазе тэксты сапраўды навуковымі, а не толькі папулярнымі. Таму праца В. Рубінчыка не заўсёды, як ён іранічна пазначае сам, адрозніваецца суб’ектнай суб'ектыўнасцю, а часта і перадусім навуковым падыходам і з'яўляецца ў існасці грунтоўнай.
Да ўсяго тэксты цікавыя не толькі з гістарычнага пункту гледжання, бо часцяком высновы, да якіх прыходзіць аўтар, з'яўляюцца дасюль актуальнымі. Вядома, нельга абмінуць праблемы антысемітызму беларусаў, якую часта падавалі і падаюць у перакручанай форме — нібыта не было і няма такой праблемы ў Беларусі.
Даследчык проста і даступна дэбатуе з некаторымі рамантычнымі аўтарамі (напрыклад, з Зінай Гімпелевіч), якія мінімізуюць праблему ў беларускім кантэксце. Антысемітызм — з'ява ўніверсальная, якая праяўлялася і праяўляецца ў тым ліку сярод беларусаў. Тое, што яна не набыла радыкальных праяваў, як у іншых культурах, не апраўдвае ейнага існавання і тлумачыцца хутчэй маргінальнасцю саміх беларусаў і адсутнасцю рэальнай дзяржаўнасці беларусаў.
Іншай важнай і цікавай сацыялінгвістычнай тэмай, якую ўзняў В. Рубінчык у сваёй кнізе, сталася тэма назову жыдоўскай культуры па-беларуску: яўрэйская, жыдоўская, габрэйская? Тэма адкрытая і да сёння, бо ахоплівае розныя беларускія культурніцкія і эстэцкія традыцыі: савецкая беларуская традыцыя, якая пад уплывам расійскай мовы змаргіналізавала панятак «жыд» на карысць «яўрэй» і дыяспарная ці тарашкевічанская традыцыя, у якой няма месца русізму «яўрэй», а толькі спрадвечнаму нарматыўнаму слову «жыд». Між іншым, назіраецца новая тэндэнцыя ўнутры як тарашкевічанскай, так і афіцыйнай традыцыі — артыкуляванне слова «габрэй» і вытворных ад яго.
А яшчэ ў некаторых тэкстах мы адкрываем не толькі даследчыка, а В. Рубінчыка-майстра слова, які шармуе прыгожай мовай, гумарам і кплівасцю. Так, напрыклад, частка кнігі «Па вяртанні з вандровак» (Ізраіль) — гэта не толькі міні-гід для тых, хто паедзе ў Ізраіль, але і багаты, насычаны краязнаўчы і паліталагічны аналіз сітуацыі ў Ізраілі. Таксама важна, што піша гэта чалавек-знаўца абодвух моўных і культурных кодаў — беларускага і жыдоўскага.
А на аснове часткі кнігі «Квартал Караткевіча, Мальдзіса», так смачна апісанай аўтарам, можна смела вадзіць экскурсіі па Мінску.
Такім парадкам, каласальная праца, рэалізаваная цягам шмат год, сіламі аднаго чалавека заслугоўвае не проста ўхвалы, а публічнага прызнання. Бо Вольф Рубінчык ажыццявіў працу, якую звычайна робяць цэлыя інстытуцыі. Аўтар як дадзенай кнігай, так і актыўнай грамадзянскай пазіцыяй, даводзіць яшчэ раз, што чалавеку пад сілу ўсё і ставіць так лёгка пад сумнеў многія калектыўныя шматгадовыя праекты, якія фінансуюцца, але не заўсёды прыносяць плённых вынікаў.
Зрэшты, не толькі з цікавасцю я прачытаў кнігу, але і з гонарам за тое, што знаёмы з аўтарам, за тое, што я адзін з першых знаёмлюся з рэдкім і каштоўным матэрыялам. Матэрыялам, прызначаным спатоліць не проста чалавечы інтарэс, а голад навукоўца і чытача, у рукі якога нарэшце патрапіла тая самая Кніга.
