Прошчы — перажыткі паганства? (фота, відэа)
Беларусы шануюць шэраг вясковых святынь, у рознай ступені прызнаных афіцыйнай царквой, якія можна аб’яднаць назвай «прошча». Мясцовыя жыхары ходзяць туды прасіць здароўя і дабрабыту.
Прошчы часта ўтвараюцца вакол прыродных аб’ектаў (камянёў, крыніц, дрэў), якія шануюцца навакольнымі жыхарамі, але бывае, што паломнікі едуць здалёк. Распавядаючы пра паходжанне такіх святынь, згадваюць цуды (праява святога персанажа ці аб’екта, ацаленне ад хвароб). Большасць прошчаў маюць 1-2 «асноўныя» каляндарныя святы, калі да іх ідзе шмат паломнікаў. Звычайна царква, прынамсі праваслаўная, не супраць такой стыхійнай народнай рэлігійнасці, па магчымасці імкнецца асвяціць гэтыя месцы, паставіць кананічныя крыжы.
Святы камень ля в. Крамянец Лагойскага р-на. Фота Віталя Правалінскага з архіву РМГА «Студэнцкае этнаграфічнае таварыства» 2012 г. і Алены Ляшкевіч 2015 г.
Напрыклад, Святы камень ля вёскі Крамянец Лагойскага раёна вызнаюць святыняй і праваслаўная, і каталіцкая царква, там спыняюцца пілігрымы, ідучы ў Будслаў. Што цікава, па сведчаннях мясцовых, да валуна часам наведваюцца і прыхільнікі неапаганскіх культаў. Самі жыхары Крамянца да Святога камяня носяць яйкі і булкі на Вялікдзень, яблыкі на Спас, наведваюць святыню таксама на Тройцу і Пакроў, проста ідучы ў лес ці з лесу, кладуць на яго грошы, печыва, цукеркі, ягады, грыбы, кветкі… Змітрок Бядуля пісаў пра крамянецкую прошчу ў «Нашай ніве» за 26 траўня 1911 года (цытуецца з захаваннем арфаграфіі і пунктуацыі):
«Камень як камень, толькі на ім ёсьць дзьве ямкі, а пры ім крыніца, дык людзі тутэйшые кажуць, бытцым калісь-то на гэты камень ступіў нейкі сьвяты, вось і асталіся сьляды, і крыніца атчынілася... Вада з гэтай крыніцы так сама лічыцца сьвятой і бытцым памагае ад уселякіх хвароб; людзі з далёку прыходзяць па гэту ваду і кладуць ахвяры — палатно, грошы — у каплічку, зладжэную каля каменя. Так крэпка людзі тут вераць у сьвяты камень, што два разы ў год бывае кірмаш пры ім (на Ілью і на Спаса) З'ежджаецца многа народу з уселякімі таварамі і, выпіваючы, цярэбяць бакі адзін аднаму. Над час кірмашу прыежджае і сьвяшчэньнік (з в. Батурына, Хаценчыцк. вол.) ды атпраўляюць набожэньство. Цяпер разыйшлася чутка, што начальство не пазволіць больш на набожэнства пры камені».
Такія культы падтрымлівае не толькі царква, але і дзяржава: шанаванню крамянецкага Святога каменя нададзены статус нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Сам валун як гелалагічны аб’ект таксама ахоўваецца дзяржавай.
«Каменная дзевачка» ў вёсцы Баравое Лельчыцкага р-на. Фота Алены Ляшкевіч 2016 г.
Выпадак Крамянца не ўнікальны для нашай краіны: пад аховай дзяржавы знаходзіцца і шанаванне каменных крыжоў у Лельчыцкім раёне (“Новы час” падрабязна пісаў пра гэта, а таксама пра валун у Крамянцы, у сувязі з велікоднымі звычаямі), рыхтуюцца дакументы для надання статусу нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасці Нявесцінаму камяню ля вёскі Агароднікі Ашмянскага раёна. Той, па павер’ях мясцовых (а пасля шматлікіх публікацый у СМІ і не толькі мясцовых) жыхароў дапамагае ў сямейных справах: спрыяе шчасліваму шлюбу, лякуе няплоднасць, дзіцячыя і жаночыя хваробы, самотнікам дапамагае знайсці пару.
Культавых камянёў, якія шануюць да сённяшняга дня ці шанавалі ў нядаўнім мінулым, у Беларусі больш за 200. У 1882 годзе этнограф Адам Кіркор адзначаў, што ў Гродзенскай, Віленскай і Ковенскай губернях «няма амаль ніводнага вялікага каменя, які б не меў адметнай назвы і з якім не было б звязана якое-небудзь паданне».
Камень у в. Новаянчына Барысаўскага р-на. Фота Алены Ляшкевіч 2016 г
Часам пра былую сакральную функцыю валуноў можна толькі здагадвацца па пэўных прыкметах (мае сляды апрацоўкі, знаходзіцца пад старым дрэвам, вакол была замошчаная пляцоўка).
Крыніца ў в. Пеніца Калінкавіцкага р-на. Фота Алены Ляшкевіч 2016 г.
У імкненні павялічыць свой уплыў асвяціўшы месцы народнага культу праваслаўная царква часамі стварае новыя святыні. Так крыніцы, якія спрадвеку мелі толькі гаспадарчую функцыю, раптам набываюць сакральную. У вёсцы адначасова можа існаваць і “старая” крыніца, якую шануюць пераважна старэйшыя жыхары, маладыя ж і прыезджыя аддаюць перавагу новаасвечанай, што мае часта зручнейшае размяшчэнне, лепш упарадкаваная, урачыста ўшаноўваецца на Вадохрышча, адпаведна хрысціянскаму канону.
Крыніца ў вёсцы Пеніца Калінкавіцкага раёна ўтварылася ў 1970-х падчас земляных прац. Побач Мазырскі нафтаперапрацоўчы завод, вось і ў Пеніцы шукалі нафту. Вяскоўцы заўважылі, што вада дапамагае ад некаторых хвароб. Праваслаўная царква асвяціла і ўпарадкавала крыніцу ў 2000-х, а да 2016-га яна ўжо «абрасла» павер’ямі, што характэрныя і для крыніц натуральнага паходжання: ля яе вешаюць аброкі, вераць, што такім чынам можна нават “перадаць” рэч памерламу.
Вось аповед жыхаркі Пеніцы Еўдакіі Данільчук 1936 г. н.: «Мне сьніцца сон, што мая хросна гола-гола стаіць за ракой. Я думаю: "Божа мой, ну, я туда ж не зайду"… Я ўзяла ленту, і там <ля крыніцы> Божа мацер із дзіцям <абраз>, дык я лентай абвязала. І ўсё, сумелась. А то от голая яна мне паказваецца… Я яе бачу голай, дражыць. Значыць, яна не тут пахаронена, я ніколі не атведавала, но ана хросная, мне нада яе прыкрыць. Ну, я павесіла ленту».
У спіс нематэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцей Беларусі ўнесена шанаванне крыніцы «Бразгун» у дзень святых Пятра і Паўла (12 ліпеня) ля вёскі Наркі Чэрыкаўскага раёна і паломніцтва да крыніцы «Сіні калодзеж» ля вёскі Кліны Слаўгарадскага раёна на Макавей (14 жніўня). Па падліках даследчыкаў Уладзіміра Лобача і Таццяны Валодзінай, у Беларусі больш за 200 культавых крыніц, амаль траціна якіх — на Віцебшчыне. Гэта тлумачыцца ўзгоркавым рэльефам, які спрыяе выхаду грунтовых вод на паверхню, і мясцовай культурнай традыцыяй, бо далёка не кожная прыродная крыніца набывае сакральны статус. Звычайна гэта ключы, змешчаныя па-замежамі паселішча, у цяжкадасяжных месцах (лес, балота), што ўскладняла іх выкарыстанне ў побытавых мэтах і ў міфапаэтычным мысленні адпавядала тагасвету.
У прамовах Кірылы Тураўскага ХІІ стагоддзя культ крыніц асуджаўся як праява паганства, але традыцыя іх ушанавання была настолькі моцнай, што хрысціянская царква адаптавала яе да ўласных каштоўнасцяў.
Паклонны крыж ля в. Кончыцы Пінскага р-на. Фота Алены Ляшкевіч 2017 г.
Прошча ў вёсцы Кончыцы Пінскага раёна складаецца з распяцця і абраза Маці божай, прымацаваных да старой высокай хвоі, а таксама тэкстылю, што ахвяруюць наведвальнікі. Ствол дрэва і зямлю каля яго ўпрыгожваюць штучнымі кветкамі, кшталту тых, што носяць на могілкі. Да хвоі прыходзяць і прыязджаюць адмыслова, а таксама завітваюць, ідучы ў ягады. Наведванне святыні пачынаецца хросным знаменем і малітвай на каленях, падчас якой просяць здароўя і дабрабыту. Тады абвязваюць хвою прынесеным дарам і/ці затыкаюць у шчыліны яе кары манеты.
На Вялікдзень ахвяруюць шмат ручнікоў, у іншыя дні — часцей стужкі. Чорныя і белыя стужкі не носяць, аддаюць перавагу яркім. Стары тэкстыль часам прыбіраюць і спальваюць, выкідаць яго нельга. Частка тэкстылю проста завешваецца па версе новымі аброкамі. Гэты сакральны комплекс даглядаўся мясцовымі жыхарамі стыхійна, толькі сёлета яны вырашылі звярнуцца да прадстаўнікоў праваслаўнай царквы, каб неяк “легалізаваць” свой паклонны крыж.
Дарога, пры якой стаіць хвоя, раней звязвала хутары. Пасля таго, як жыхары перасяліліся ў Кончыцы, шляхам асабліва не карыстаюцца. Распавядаюць, што раней у лесе насупраць прошчы па начах “нешта плакала”. На пытанне, калі перастала плакаць, адказваюць: «А хто ведае. Цяпер жа ніхто не жыве, не ходзіць, можа, яно і цяпер плача». Прошча раней месцілася непадалёк на іншай хвоі, якую паваліла бура неўзабаве пасля вайны (распяцце засталося цэлым і было перанесена).
Па словах Марыі Анташук 1939 г. н., дрэва расло на землях яе сям’і, таму бацькі папілавалі яго, паваленнае, на дровы. Падчас пілавання са ствала высыпалася мноства манет, што за доўгія гады пакідалі людзі ў якасці аброку. Распяцце быццам бы зрабіў калісьці хворы чалавек, што такім чынам спадзяваўся аднавіць здароўе, а тэкстыль сталі вешаць пасля таго, як аднойчы выклікалі дождж, саткаўшы ўсёй вёскай за ноч аброчны ручнік.
Хвоя паступова сохне і жыхары Кончыцаў плануюць перанесці прошчу на ранейшае месца, выбраць адпаведнае дрэва, для чаго і звярнуліся ў праваслаўную епархію. Святыню шануюць прадстаўнікі розных пакаленняў. Кажуць, што пасля наведвання прошчы паляпшаецца самаадчуванне «Так вот, як трудна зробіцца нішчо, да прыйідэш, да тут пасыдыш — і тобі полёкшае» (Надзея Вайтовіч). Жыхары Кончыцаў зусім не супраць, каб да іх святыні прыязджалі і паломнікі з іншых мясцовасцей.
Дык ці з’яўляюцца прошчы перажыткамі паганства?
Варта пачаць са згадкі Браніслава Маліноўскага, які на пачатку ХХ стагоддзя даказаў: перажыткаў у культуры не бывае. Кожная з’ява мае пэўную функцыю і мэта даследчыка – яе зразумець (адсюль накірунак функцыяналізму ў сацыякультурнай антрапалогіі). Беларускія навукоўцы лічаць прошчы праявай «народнага хрысціянства», устойлівасці міфапаэтычнага ўспрыняцця свету: прошчы ўтвараліся на месцы старых дахрысціянскіх святынь, хаця зафіксавана іх узнікненне і ў ХІХ–ХХ стст. У Расіі зараз модна казаць пра «вернакулярнасць». Азначэнне распаўсюдзілася пасля публікацыі італьянскім рэлігіязнаўцам Леанардам Прэміяна артыкулу «Вернакулярная рэлігія» ў 1995 г. Пад вернакулярнасцю разумеюць неінстытуцыянальныя практыкі, рэлігійнасць па-за афіцыйнай царквой.
Вымалёўваецца наступная схема: цуд — з’яўленне на яго месцы прошчы — набыццё прошчай пэўнай папулярнасці — асвячэнне яе афіцыйнай царквой – узвядзенне культавых пабудоў (купелі, каплічкі, ці царквы, касцёла) — канчатковы пераход прошчы пад царкоўную «юрысдыкцыю». Асобна ўзятая прошча можа застацца на адным з пазначаных этапаў ці ўзнікнуць толькі пасля асвячэння. Узнікненне новых святынь адпавядае традыцыйнай карціне свету.
Схему можна назіраць і ў наш час (згаданая крыніца ў Пеніцы, узвядзенне царквы ва ўрочышчы Ізбійскі Бор ля вёскі Будча Ганцавіцкага раёна, дзе да таго стаяла мноства аброчных крыжоў). Схема актуальная не толькі для Беларусі ды іншых славянскіх краін, варта ўзгадаць відзяжы Маці Божай у лацінамоўным свеце, напрыклад, фацімскае богаяўленне ў Партугаліі, 100-годдзе якога святкавалі сёлета і пілігрымы ў беларускім Будславе. Хрысціянскія атрыбуты афармляюць зыходную святасць прошчы для вясковага соцыуму, але і адсутнасць такіх атрыбутаў гэтую святасць не скасоўвае.
Мабыць, у залежнасці ад фокусу кожны пабачыць у шанаванні беларускіх прошчаў тое, што захоча: праяву паганства ці хрысціянства, цемрашальства ці святасці, спрадвечных традыцый ці новай рэлігійнасці... Тут няма універсальнага адказу.
Відэа Алены Ляшкевіч