Культурная дыпламатыя і вяртанне свайго. Ці патрэбны сённяшняй дзяржаве страчаныя культурныя каштоўнасці?

Старшы даследчык «Цэнтра новых ідэй» і былы дыпламат Павел Мацукевіч расказвае пра сваю працу над вяртаннем у Беларусь страчаных культурных каштоўнасцей.

Выпуск «Пульсу Леніна-19» працягвае тэму вяртання нацыянальных культурных каштоўнасцей, распачатую ў адным з мінулых «пульсаў», разважаннямі пра ролю дзяржавы ў гэтай важнай справе і прыкладамі паспяховых «вяртанняў» з асабістага досведу. Гаворка, у прыватнасці, пойдзе пра карціну ўраджэнца Віцебска Рыгора Глюкмана «Аголеная», якая некалькі гадоў таму сышла з аўкцыёну ў Цюрыху ў Мінск у падарунак Нацыянальнаму мастацкаму музею Беларусі.

Беларускі сорам

Тэма навеяна чарговай гучнай «беларускай» прапановай аўкцыёну «Sotheby's», які выставіў на таргі, што пройдуць 13 лістапада, карціну Марка Шагала «Над горадам». Палатно ацэньваецца ў 12-18 млн долараў і, вядома, з'яўляецца жаданым экспанатам для музеяў і ў Мінску, і ў родным для Шагала Віцебску. 

Праблема ў тым, што карціна каштуе роўна на 12-18 млн долараў даражэй, чым за яе гатова заплаціць дзяржава па імені Беларусь. Такога артыкула расходаў у рэспубліканскім бюджэце, як «вяртанне нацыянальных каштоўнасцей», няма. Хоць купля на аўкцыёнах і ў калекцыянераў — гэта самы просты і дзейсны спосаб вяртання спадчыны, які не патрабуе балючых высвятленняў міжнародных адносін. 

Магчыма, яшчэ здарыцца цуд і ў той Беларусі, якая ёсць цяпер, або ў той новай, прэм'ера якой, па ўсіх прыкметах, пакуль адкладваецца на нявызначаны тэрмін, будуць інакш расстаўлены акцэнты і дзяржава праявіць падмацаваную фінансамі цікавасць да вяртання нацыянальных багаццяў. Яны рассеяны, як аскепкі ад выбуху, па ўсім свеце, і пытанне іх вяртання — гэта справа дзяржаўнай важнасці, а не энтузіязму асобных музеяў, нейкіх іншых адзінкавых юрыдычных і фізічных асоб. Да яго вырашэння трэба падыходзіць па-дзяржаўнаму. 

З улікам размаху бедства (а ў выпадку Беларусі гэта менавіта бедства, таму што гаворка ідзе пра страту звыш 90% нацыянальных культурных каштоўнасцей) мае сэнс падумаць над асаблівымі, надзвычайнымі мерамі. Напрыклад, як варыянт, пра часовае (5-10 гадоў) увядзенне «падатку на вяртанне культурных каштоўнасцей» у памеры, дапусцім, 1% ці нават менш ад зарплаты — якраз каб сабраць фонд для набыцця на аўкцыёнах і ў калекцыянераў страчанай праз шматлікія войны і іншыя драмы нацыянальнай гісторыі спадчыны. 

«Шлях будзе няпросты, але і цікавы»: Распачалася кампанія па пошуку беларускіх артэфактаў у сусветных музеях

Гэта не дазволіць вярнуць усё, што ў прынцыпе немагчыма, але дазволіць апрануць голыя інтэр'еры музеяў, адноўленых і аднаўляемых сядзіб і замкаў у Беларусі, запоўніўшы арыгінальнымі ці хаця б адпаведнымі часу экспанатамі. Такі фонд, а варыянты яго папаўнення могуць быць рознымі, патрэбны і для ўзнагароджанняў за каштоўную інфармацыю, калі яна дапаможа раскрыць сакрэты месцазнаходжання беларускіх рэліквій. Крыжа Еўфрасінні Полацкай, напрыклад.

У выпадку карцін, асабліва калі казаць пра творы майстроў так званай «Парыжскай школы», гаворка ідзе пра вяртанне Беларусі, перш за ўсё, імёнаў мастакоў, якія нарадзіліся ў беларускіх гарадах, вёсках і мястэчках. Пра іх ёсць аднайменная кніга выбітнага дыпламата Уладзіміра Шчаснага«Мастакі Парыжскай школы з Беларусі». Шчасны ўзначальваў Нацыянальную камісію ЮНЕСКА, стаяў ля вытокаў знакамітай калекцыі «Белгазпрамбанка» («Арт-Беларусь»), і ён той, хто адкрыў «Парыжскую школу» для беларусаў.

Выкарыстанне тэрміна «вяртанне» ў дачыненні да карцін можа быць вельмі ўмоўным, таму што працы могуць не мець прамога або зусім не мець дачынення да Беларусі ў тым сэнсе, што ствараліся за мяжой і там жа прадаваліся. Хоць у Шагала, напрыклад, быў віцебскі перыяд творчасці, і ён лічыцца самым плённым.

Карціны ў любым выпадку важныя і каштоўныя самі па сабе — не менш за імёны сваіх аўтараў. Хіба не сорам, што ў музеі Шагала ў Віцебску да гэтага часу няма ні адной маляўнічай працы майстра? Гэта датычыцца і Нацыянальнага мастацкага музея ў Мінску, і не толькі карцін Шагала.

«Аголеная» ў Мінску

У Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі не было твораў Рыгора Глюкмана. «Аголеная» стала першай карцінай мэтра жанру «ню» ў галоўнай мастацкай калекцыі краіны — і, цалкам верагодна, застаецца такой па сённяшні дзень. Пры гэтым для Беларусі гэта была не першая праца Глюкмана і не першая «Аголеная». Уласнікам іншай «Аголенай» Глюкмана з'яўляецца ўжо згаданая галерэя «Арт-Беларусь»: карціна была набыта «Белгазпрамбанкам» на аўкцыёне «Christie's» у Лондане яшчэ ў 2012 годзе. Цяпер у карпаратыўнай калекцыі банка тры творы Глюкмана.

Славутыя мастакі Беларусі: каго нам варта ведаць

Афіцыйная цырымонія перадачы «Аголенай» з Цюрыха павінна была адбыцца чатыры гады таму, у лістападзе 2019 года, калі музей урачыста адзначаў сваё 80-годдзе. Згубіўшыся ў чарадзе шматлікіх святочных мерапрыемстваў, цырымонія звялася да падпісання акта прыёму-перадачы. Без ганаровых гасцей, гучных прамоў і пільнай увагі гледачоў.

Да Глюкмана ў скарбонцы маёй пасольскай каманды ў Швейцарыі, што складалася з мяне і Уладзіслава Сахашчыка, які выконваў функцыі консула, ужо былі перададзены ў Беларусь дзве карціныВосіпа Любіча і тры працыНадзеі Хадасевіч-Лежэ. Мы якраз рыхтаваліся да адпраўкі ў Мінск нацюрмортаМіхаіла Кікоіна, знойдзенага ў ЗША, і дзвюх карцінПінхуса Крэменя з Ізраіля. 

Карцін усіх пералічаных мастакоў таксама не было ў Нацыянальным мастацкім музеі, а ў выніку зарадзілася калекцыя. Асноўная заслуга належыць людзям, якія аплацілі набыццё карцін для перадачы ў дар музею. Гэта швейцарскія бізнесмены Андрэй Нажэскін (ганаровы консул у Лазане), Атанасіяс Акратас (на той час ганаровы консул у Цюрыху) і Клод Шыфман. Самы галоўны герой, які зрабіў больш за ўсіх, гэта Андрэй Нажэскін.  

«Аголеную» знайшоў Уладзіслаў Сахашчык. Мы сядзелі ў яго кабінеце, разважаючы, каго яшчэ было б рэальна «вярнуць», акрамя зорак кшталту Хаіма Суціна, Марка Шагала або Льва Бакста — яны былі ў продажы, але каштавалі касмічныя грошы. Уладзіслаў за камп'ютарам гугліў розныя імёны са спісу тых, каго ў савецкія гады лічылі «невяртальнікамі», і раптам наткнуўся на працу Глюкмана на сайце Цюрыхскага аўкцыённага дома «Schuler Auktionen AG» (калі што, «Schuler» — гэта прозвішча заснавальніка аўкцыёну). Карціна была выстаўлена на таргі, а ў апісанні да лота ўказвалася, што праца напісана на дрэве, са значнымі пашкоджаннямі. 

Пашкоджанні не мелі значэння, галоўнае — новае імя і кошт, які быў меншы за той, якім звычайна таргаваўся Глюкман. Я разаслаў патэнцыйным мецэнатам у Швейцарыі інфармацыю, але ніхто не адгукнуўся. Дарэчы, пошук мецэнатаў у Беларусі я таксама вёў. Звяртаўся, у прыватнасці, з лістамі на адрас кіраўнікоў буйных кампаній і банкаў, спрабуючы зацікавіць рэдкай маляўнічай працай Надзеі Хадасевіч-Лежэ, з якой быў гатовы расстацца калекцыянер у Бёрне і ў якой быў зацікаўлены Нацыянальны мастацкі музей, але ўсё было глуха.

Час перастаць называць польскім, літоўскім, рускім тое, што належыць беларусам

Аднак вернемся да «Аголенай». Я звязаўся з аўкцыённым домам у Цюрыху, каб удакладніць тэрміны, калі лоты перад таргамі будуць выстаўляцца для агляду, і ў прызначаны дзень (а гэта было ў першых чыслах снежня 2018 года) адправіўся ў Цюрых. Праграма максімум складалася ў тым, каб нейкім цудам займець прамы кантакт прадаўца, зняць карціну з таргоў і выкупіць у яго наўпрост, збіўшы цану. Хоць на той момант пакупніка, які быў бы згодны нават на тройчы «збітую цану», не было.

У Цюрыху мне паказалі карціну. Датавана 1930-1931 гадамі, Парыж. Невялікая па памерах, выканана алеем на драўлянай аснове — чырвоным дрэве. Пашкоджана рама. Карціна належала сям'і з Люксембурга. Са свайго боку расказаў прадстаўніцы аўкцыённага дома пра высакародную місію пасольства і горкі лёс Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі, які страціў падчас вайны (Другой сусветнай) практычна ўсю сваю калекцыю. Сказаў, што шукаю мецэнатаў, каб дапамагчы музею аднавіць калекцыю, і што твор Глюкмана стане заўважным унёскам у гэтую справу, а яшчэ і выдатным падарункам музею да 80-годдзя. 

Швейцарка слухала ўважліва і не скупілася на разуменне і спачуванне няшчасцям музея, але кантакт прадаўца мне, вядома, дадзены не быў. Праўда, аўкцыённы дом звязаўся з прадаўцом самастойна і прапанаваў варыянт збыту па стартавым кошце без таргоў. Праз некалькі дзён прыйшло паведамленне, што прадавец згодны на продаж па стартавай цане. Цяпер заставалася самае складанае — знайсці грошы. На выручку прыйшоў ганаровы консул Андрэй Нажэскін: ён пагадзіўся выкупіць карціну для перадачы ў дар музею. 

Хаім Суцін: цікавыя факты з жыцця і творчасці мастака

Першапачаткова цырымонія яе перадачы планавалася на май 2019 года — у прывязцы да адкрыцця выставы пейзажнай графікіЁгана Людвіга Блойлера «Падарожжа па Рэйне» з княжацкай калекцыі Дзяржаўнага музея Ліхтэнштэйна. Гэта таксама быў наш праект. Тагачасны міністр Уладзімір Макей пагадзіўся паўдзельнічаць у адкрыцці выставы і прэзентацыі карціны Глюкмана; мы, як гэта прынята, падрыхтавалі ўсе даведкі і праекты яго выступленняў на гэтай падставе; музей разаслаў запрашэнні. «БелТА» паспела выпусціць анонс. Аднак практычна ў апошні момант Андрэй Нажэскін вымушана, па сваіх прычынах, адмовіўся ад паездкі, і ў Мінск я адправіўся ўдваіх з дырэктарам княжацкага музея ў Вадуцы прафесарам Райнерам Фалькомерам для адкрыцця выставы Ліхтэнштэйна. Цырымонія перадачы карціны зрушылася на потым. 

«Потым» наступіла 4 лістапада 2019 года — у дзень афіцыйнага святкавання 80-гадовага юбілею Нацыянальнага мастацкага музея. Мы з Андрэем Нажэскіным прыехалі на юбілей не з пустымі рукамі: прывезлі тры карціны Фердынанда Рушчыца, якія, зноў жа, дзякуючы Нажэскіну пасля доўгіх перамоў удалося выкупіць у Варшаве ва ўнука мастака.

Праз год міністр культуры будзе адкрываць у музеі выставу да 150-годдзя Рушчыца і будзе гаварыць пра спадчыну вялікага майстра, да якой можа дакрануцца беларускі глядач. Да гэтага папаўнення калекцыі дакранацца асабліва не было да чаго: у галоўным мастацкім музеі краіны была толькі адна праца Рушчыца. Але гэта ўжо іншая гісторыя. Прыкра, што ўсе гэтыя яркія падзеі адсунулі «Аголеную» Глюкмана на другі план і яна засталася па-за ўвагай, якой вартая. 

Дарога назад з Мінска ў Бёрн таксама не была пустой: прывезлі ў Швейцарыю гранітную памятную шыльду, вырабленую скульптарам Максімам Пятрулём, з выявай Магдалены Радзівіл і герба яе роду. Падтрымку гэтаму праекту аказваў Швейцарскі дабрачынны фонд імя Магдалены Радзівіл на чале з Аляксандрам Сапегам. Шыльда была ўсталявана пазней і ўжо без мяне ў ліпені 2021 года на сцяне ля капліцы ў Бургільёне, побач з першапачатковым месцам пахавання княгіні — да таго, як яе парэшткі былі эксгумаваны і перавезены ў Мінск, але і гэта ўжо іншая гісторыя.

Прыкладна так можа працаваць культурная дыпламатыя. Для гэтага дзяржава павінна, як мінімум, паводзіць сябе прыстойна. Інакш мала хто з людзей, якія паважаюць сябе, і бізнесу за мяжой стане дапамагаць, баючыся запэцкаць сваю рэпутацыю нават культурнымі сувязямі.