Час перастаць называць польскім, літоўскім, рускім тое, што належыць беларусам
Старшы аналітык «Цэнтра новых ідэй» і экс-дыпламат Павел Мацукевіч піша пра рэпатрыяцыю нацыянальных культурных каштоўнасцей Беларусі, як пра важную задачу дзяржавы, якой цяпер, на жаль, займаюцца адно энтузіясты і дыяспара.
Каложскі парк у Гродне. Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
Беларускія «скарбы» за мяжой — ці трэба іх вяртаць беларусам і хаця б часткова, нават у выглядзе права, называць беларускім тое, што ў свеце прынята лічыць толькі польскім, літоўскім ці яшчэ чыімсьці? Напрыклад «Слуцкія паясы», якія ў практычна любой замежнай калекцыі або музеі падпісваюцца няйначай як польскія...
Нельга сказаць, што ўлады зусім не заклапочаныя пытаннем рэстытуцыі, піша Павел Мацукевіч на «Пульсе Леніна». Двойчы на год у Мінску пад старшынствам намеснікаў міністра замежных спраў і культуры збіраецца на пасяджэнне спецыяльная камісіі па выяўленні, вяртанні, сумесным выкарыстанні культурных каштоўнасцей, якія знаходзяцца па-за межамі Беларусі. Апошняя нарада прайшла ў снежні мінулага года, наступная, як мяркуецца, павінна адбыцца найбліжэйшым часам.
Фармальна працэс ідзе, камісія працуе, складае планы і дае справаздачу аб іх выкананні. Рэальна ж зрабіць што-небудзь практычнае ў тых умовах канфрантацыі са светам і суседзямі, акрамя Расіі, у якія Беларусь пагрузілі ўлады, складана. Не асабліва атрымлівалася і ў іншых больш спрыяльных абставінах і адносінах. Цяпер, напрыклад, Масква на многае гатовая дзеля свайго адзінага саюзніка, і здаецца, можна было б падняць перад ёй пытанні пошуку і вяртання, якім няма ліку — ад крыжа Еўфрасінні Полацкай да калекцыі магнацкага роду Сапегаў. Але гэтага не адбываецца. Не цікава, мабыць. У нашых адносінах з Расіяй ёсць рабочыя групы па ўсіх тэмах, акрамя адной — культурнай спадчыны. Між тым, такія камісіі ў Беларусі былі і з Польшчай, і з Украінай, і з Літвой.
Глабальна праблема Беларусі вось у чым. У сферы музейных, бібліятэчных і архіўных каштоўнасцей беларуская зямля стала донарам для іншых краін, народаў і культур. Пра гэта казаў яшчэ прафесар Адам Мальдзіс, які прысвяціў жыццё пошуку, атрыбуцыі і вяртанню скарбаў матэрыяльнай і духоўнай культуры беларусаў. Менавіта ён, напрыклад, яшчэ ў 1970-х першым расказаў, адкуль і пры якіх абставінах знікла ўжо згаданая вышэй галоўная святыня Беларусі.
Дык вось Мальдзіс справядліва лічыў, што «гістарычны лёс Беларусі склаўся так, што стагоддзямі, уваходзячы ў розныя дзяржаўныя аб'яднанні разам з суседзямі, яна выракалася на добраахвотны або прымусовы вываз большай часткі сваіх матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей у агульныя сталіцы і культурныя цэнтры, якія апынуліся сёння за мяжой нашай суверэннай краіны».
Гэта цытата з яго кнігі «Беларускія скарбы за мяжой», выдадзенай у 2009 годзе. Шмат вады выцякла з той пары. Самога Мальдзіса ўжо паўтара года як няма ў жывых, і дзяржава, мякка кажучы, не спяшаецца хоць бы неяк разлічыцца за заслугі, ушанаваўшы вялікага чалавека, але яго справа і памяць пра яго перажывуць і гэтую несправядлівасць, і гэтую няўвагу, як і саму ўладу.
Практычна ў кожнай дзяржавы ў свеце ёсць свае рэстытуцыйныя прэтэнзіі. Польшча накіравала ў Расію ўжо, напэўна, звыш 20 заяў пра вяртанне каштоўнасцей у якіх фігуруюць тысячы прадметаў мастацтва. Або прыклад з навінавай стужкі месячнай даўнасці: жыхары ПАР апублікавалі петыцыю з патрабаваннем вярнуць брыльянт са здабытага на яе тэрыторыі алмаза «Зорка Афрыкі», які цяпер упрыгожвае скіпетр караля Вялікабрытаніі.
Беларусь — унікальная краіна ў тым сэнсе, што нацыянальных культурных каштоўнасцей на радзіме менш, чым па-за яе межамі. Прафесар Мальдзіс быў упэўнены, што па іх колькасці наша краіна, збяры яна ўсё, магла б супернічаць з іншымі еўрапейскімі дзяржавамі. І гэта не перабольшанне — калі ўспомніць багацце Нясвіжскай калекцыі Радзівілаў.
Ёсць ацэнкі, што на тэрыторыі сучаснай Беларусі знаходзіцца толькі адзін працэнт культурных і гістарычных каштоўнасцей, усё астатняе раз'ехалася па свеце. Такую лічбу можна сустрэць у пісьменніка-гісторыка Уладзіміра Арлова і ў першага кіраўніка МЗС Беларусі Пятра Краўчанкі. Краўчанка пры гэтым спасылаецца на дадзеныя ЮНЕСКА. Адам Мальдзіс гаварыў пра страту Беларуссю 90% сваіх культурных каштоўнасцей і 95% бібліятэчных фондаў. Найбольшую шкоду нанеслі Другая Сусветная вайна і савецкая ўлада.
З такімі стратамі задача вяртання выглядае непад'ёмнай, але была б воля дзяржавы. Калі яе няма, то любая, і нават з выгляду лёгкая, справа ператвараецца ў гіблую або ў даўгабуд.
Так, грошы на надмагільны помнік пісьменніку Змітраку Бядулю, парэшткі якога яшчэ тры гады таму былі перавезеныя з Казахстана і перапахаваныя на Усходніх могілках, збіраюцца Дзяржаўным музеем гісторыі беларускай літаратуры, наколькі можна меркаваць, ужо два гады. Эскіз манумента гатовы і прадстаўлены публіцы. Для яго стварэння і ўстаноўкі неабходна сабраць суму ў памеры 12,5 тысяч беларускіх рублёў. Няўжо такая цана ўшанавання да памяці класіка беларускай літаратуры аказалася для дзяржавы непад'ёмнай, тым больш што на вяртанне парэшткаў класіка ў Беларусь траціцца наогул ніяк не прыйшлося?
У нашай дзяржавы ў прынцыпе іншыя клопаты, таму сфера вяртання нацыянальнай спадчыны застаецца ідэяй і клопатам неабыякавых энтузіястаў і патэнцыйнай дыяспары, якая цяпер разрастаецца якраз у месцах збору страчаных каштоўнасцей (калі не браць пад увагу Расію). Што ж, няма ліха без дабра, і менавіта ў гэтым яно выяўляецца ў нацыянальнай драме адтоку беларусаў з краіны. Спадчыннікі апынаюцца побач са спадчынай.
Вяртанне спадчыны не варта ўспрымаць ўсюды і літаральна як фізічнае вяртанне. У вельмі многіх выпадках гаворка можа ісці пра магчымасці сумеснага карыстання, выраб копій, дзе гэта дарэчы, ці нават проста пра права беларускім называцца, асабліва калі казаць пра агульных выбітных гістарычных асоб.
Ідэя складаецца ў тым, каб праз здабыццё сваёй спадчыны ў тым ці іншым выглядзе аднавіць уласную гісторыю — тое самае мінулае, без якога, як вядома, няма будучыні. І, можа быць, нарэшце, знайсці там вычарпальныя адказы на адвечныя беларускія пытанні: хто мы і дзе наша месца.