Ад дынаміту да ядзернай зброі: двухбаковы меч навуковага прагрэсу

У гэты дзень у 1867 годзе Альфрэд Нобэль запатэнтаваў сваё вынаходніцтва. Тое, што ён стварыў, зьмяніла сьвет – дынаміт, прызначаны для будаўніцтва і здабычы карысных выкапняў, стаў у хуткім часе зброяй. Паглядзім на парадокс навуковага прагрэсу: як вынаходніцтвы праклалі шлях да беспрэцэдэнтных разбуральных магчымасьцей.

Стварэньне сучасных выбуховых рэчываў

Да дынаміту сьвет абапіраўся на чорны парашок, адносна слабое і непрадказальнае рэчыва для выбуховых працаў у горназдабыўной справе і будаўніцтве. І вось зьяўляецца Альфрэд Нобэль, швэдзкі вынаходнік і хімік, які меў вялізную цікавасьць да прамысловых выбуховых рэчываў. Шлях Нобэля да стварэньня дынаміту быў такім жа выбуховым, як і само вынаходніцтва.

Гісторыя пачылася з трагічнага выпадку ў 1864 годзе, калі выбух на фабрыцы Нобэля забіў некалькі чалавек, у тым ліку яго малодшага брата Эміля. Гэтая трагедыя падштурхнула Альфрэда да распрацаўкі больш бясьпечнай, але магутнай выбухоўкі. Яго адкрыцьцё прыйшло са стабілізацыяй нітрагліцэрыну, вельмі лятучай вадкасьці, шляхам адмысловых маніпуляцыяў на сьвет зьявіўся дынаміт - бясьпечная, магутная і простая ў карыстаньні выбухоўка, чым любая ранейшая.

Гэта было дасягненьне, якое абяцала зрабіць рэвалюцыю ў будаўніцтве і здабычы карысных выкапняў, шлях для нябачных дагэтуль інжынэрных ідэяў быў адамкнёны.

Дарога аднак пайшла далёка за межы шахтаў і будоўляў. Яго разбуральны патэнцыял хутка стаў відавочным, і неўзабаве дынаміт трапіў у армейскія арсэналы і ў рукі анархістаў. Тое, што пачыналася як інструмэнт для будаўніцтва, неўзабаве пераўтварылася ў інструмэнт вайны і палітычнага гвалту.

Выкарыстаньне дынаміту ў ваенных дзеяньнях сьведчыла аб рэзкай эскаляцыі разбуральнай сілы, дасяжнай удзельнікам баявых дзеяньняў. Бітвы і аблогі, калісьці працяглыя, цяпер маглі скончыцца з раптоўнай і разбуральнай сілай. Здольнасьць зьнішчаць тоўстыя сьцены або нішчыць марскія караблі з беспрэцэдэнтнай лёгкасьцю, цалкам зьмяніла ваенную стратэгію і абарону.

Вынаходніцтва, якое было гатовае будаваць масты і прабіваць тунэлі, у выніку разрывала вуліцы і будынкі палітычнымі забойствамі і выбухамі.

Альфрэд Нобэль, пацыфіст у душы (наколькі гэта вядома), быў глыбока занепакоены разбуральным выкарыстаньнем яго дынаміту. Гэтая бяда ў урэшце стала адной з прычынаў рашэньня заснаваць Нобэлеўскія прэміі, у тым ліку Нобэлеўскую прэмію міру, каб у нейкім сэнсе загладзіць ролю дынаміту ў эскаляцыі глябальнага гвалту.

Нобэлеўскія ляўрэаты прэміі міра, якія не апраўдалі ганаровае званьне

Паміж першай і другой

Першая сусьветная вайна, якую называюць «вайной хімікаў», прывяла да выкарыстаньня хімічнай зброі, якая адкрыла новае, жахлівае вымярэньне магчымасьцей рэчываў, якіх раней не існавала ў прыродзе. Дзякуючы працы безьлічы навукоўцаў сьвет стаў узбагачацца новымі і новымі прыкладамі страшэннай зброі.

Хімічная зброя аж да сёньня выкарыстоўваецца тыранамі для масавых забойстваў суграмадзянаў альбо тых, хто ўяўляе пагрозу для існаваньня злачынных рэжымаў па-за межамі канкрэтнай краіны. Самы яскравы нядаўні прыклад – Сірыя пад кіраваньнем Башара Асада.

У першай сусьветнай пачалі масава выкарыстоўваць бомбы з тратылам. Заходні фронт, які характарызаваўся акопнай вайной, быў сьведкам жахлівай эфектыўнасьці артылерыйскіх снарадаў, якія маглі зьнішчыць траншэі і бункеры, што прывяло да нябачнага раней ўзроўню ахвяраў.

Падчас Другой сусьветнай вайны тэхналягічны прагрэс у галіне выбуховых рэчываў яшчэ больш павялічыўся. У гэты перыяд былі створаныя новыя магутныя бомбы, у тым ліку так званыя бомбы-блёкбастары, якія маглі зраўняць цэлыя гарадзкія кварталы. Выкарыстаньне запальных бомбаў выклікала масавыя ахвяры сярод мірнага насельніцтва ў такіх гарадах, як Дрэздэн і Токіа.

Падчас абедзьвюх сусьветных войнаў навукоўцы апынуліся ў цэнтры ваенных дасьледаваньняў, перад імі была пастаўленая задача распрацаваць больш эфектыўную і разбуральную зброю.

Манхэтэнскі таемны праэкт ЗША падчас Другой сусьветнай вайны, зьяўляецца найбольш прыкметным прыкладам, дзе такія бліскучыя розумы, як Опэнгеймэр, Фэрмі і ў пэўнай ступені Эйнштэйн, адыгралі галоўную ролю ў пачатку ядзернай эры чалавецтва.

Удзел гэтых навукоўцаў у ваенных дасьледаваньнях выклікаў глыбокія этычныя пытаньні. Ці былі навукоўцы проста інструмэнтамі ў руках дзяржаваў якія ваявалі, ці яны несьлі маральную адказнасьць за вынікі сваіх вынаходніцтваў?

Манхэтэнскі праэкт

Галоўнымі людзьмі былі асобы, якія стануць сінонімамі як вяршыні навуковых дасягненьняў, так і найніжэйшай кропкі маральных цяжкасьцей. Робэрт Опэнгеймэр, якога часта называюць "бацькам атамнай бомбы", кіраваў праэктам. Энрыка Фэрмі, яшчэ адна ключавая асоба, адыграў вырашальную ролю ў дасягненьні першай кіраванай ланцуговай ядзернай рэакцыі. Альберта Эйнштэйн, хаця і не ўдзельнічаў непасрэдна, заклаў тэарэтычныя асновы, якія апынуліся галоўнымі для посьпеху праэкта.

Распрацоўка атамнай бомбы была дасягненьнем навуковага і інжынэрнага майстэрства. Гэта была гонка на час і супраць верагоднасьці нацысцкай Нямеччыны дасягнуць падобнага прарыву.

Кульмінацыяй Манхэтэнскага праэкту стаў жнівень 1945 года, калі ЗША скінулі атамныя бомбы на японскія гарады Хірасіму і Нагасакі. Гэтыя падзеі засьведчылі першае і адзінае выкарыстаньне ядзернай зброі ў ваенных дзеяньнях.

Для навукоўцаў падзеі ў Хірасіме і Нагасакі прынеслі глыбокую расплату. Шмат хто, у тым ліку Опэнгеймэр, змагаліся з маральнымі наступствамі сваёй працы.

Што прыдумалі самыя разумныя з усяго чалавецтва? Атамную бомбу.

Гэты крызіс сумленьня быў увасабленьнем Опэнгеймэра, які пасьля першага ядзернага выпрабаваньня працытаваў вядомую цытату з Бхагавадгіты: «Цяпер я стаў Сьмерцю, разбуральнікам сусьветаў». Навукоўцы змагаліся з пытаньнямі, на якія не было простых адказаў: ці павінны яны несьці адказнасьць за выкарыстаньне ці няправільнае выкарыстаньне сваіх вынаходак? Як яны маглі сумясьціць сваю пагоню за навуковымі ведамі з патэнцыяльнымі катастрафічнымі вынікамі?

Пэрспэктывы навуковых дасягненьняў працягваюць утрымліваць велізарны патэнцыял — ад лекаваньня хваробаў да дасьледаваньня космасу. Аднак прывід злоўжываньня гэтымі дасягненьнямі ў дэструктыўных мэтах застаецца суровай рэальнасьцю.