Нобэлеўскія ляўрэаты прэміі міра, якія не апраўдалі ганаровае званьне

Сёньня стане вядомае імя альбо назва арганізацыі, якая атрымае чарговую ўзнагароду Нобэлеўскай прэміі ў справе міра. Штогод чалавецтва спадзяецца на няспынную працу па стварэньні ўмоваў для мірнага суіснаваньня на Зямлі. Але праз некаторы час тыя ці іншыя ляўрэяты выклікаюць пытаньні. Глянем на неадназначныя выпадкі.

Нобэлеўская прэмія міру прысуджаецца «чалавеку, які зрабіў найбольшую або найлепшую працу для братэрства паміж народамі, для скасаваньня або скарачэньня пастаянных армій і для правядзеньня і прасоўваньня мірных кангрэсаў». На працягу шматлікіх гадоў некаторыя ляўрэаты Прэміі міру выклікалі спрэчкі або дыскусіі наконт таго, ці сапраўды іх дзеяньні або пазыцыі адлюстроўваюць ідэалы, якія прэмія павінна была ўшанаваць.

Істотна вядома напачатку адзначыць, што Нобэлеўскі камітэт, які выбірае ляўрэатаў, робіць гэта на падставе інфармацыі, дасяжнай на момант прыняцьця рашэньня. Прэмія міру прысуджаецца ў надзеі заахвоціць працягваць мірныя намаганьні.

Генры Кісінджэр і Ле Док То ў 1973 годзе

Два гэтыя чалавекі атрымалі ўзнагароду за іх ролю ў Парыжскіх мірных пагадненьнях, якія мелі на мэце завяршыць працяглую вайну ў В'етнаме. Пры вывучэньні кар'еры, рашэньняў і дзеяньняў абодвух мужчынаў у сьвятле ідэалаў, якія імкнецца прасоўваць Нобэлеўская прэмія міру, узьнікаюць пытаньні аб тым, ці была ўзнагарода апраўданай.

Генры Кісінджэр, які быў дарадцам па нацыянальнай бясьпецы, а пазьней дзяржсакратаром пры прэзідэнтах Рычардзе Ніксане і Джэральдзе Фордзе, займаў цэнтральнае месца ў прыняцьці зьнешнепалітычных рашэньняў ЗША адносна вайны ў В'етнаме. Хоць ён удзельнічаў у мірных перамовах, якія ў канчатковым выніку прывялі да Парыжскіх мірных пагадненьняў, іншыя яго дзеяньні даюць больш складаны партрэт.

Некаторыя гісторыкі сцьвярджаюць, што Кісінджэр і адміністрацыя Ніксана імкнуліся працягнуць вайну дзеля палітычных выгодаў. «Тэорыя вар'ята» Ніксана, якую, як мяркуюць, падтрымаў Кісінджэр, спрабавала прымусіць лідэраў Паўночнага В'етнама паверыць, што Ніксан быў ірацыянальным і схільным да выкарыстаньня ядзернай зброі, з надзеяй запалохаць іх і прымусіць іх заключыць спрыяльнае мірнае пагадненьне. Такі падыход не дасягнуў пастаўленых мэтаў, і насуперак гэтаму -  павялічыў пакуты незьлічонай колькасьці людзей.

Пры ўдзеле Кісінджэра ЗША таемна пашырылі вайну на суседнія Камбоджу і Лаос, каб зьнішчыць шляхі паставак Паўночнага В'етнама. Гэтыя захады былі не толькі сумніўнымі з маральнага пункту гледжаньня, але яны таксама дэстабілізавалі рэгіён і адыгралі ролю ва ўздыме чырвоных кхмераў у Камбоджы, што прывяло да генацыду амаль чвэрці насельніцтва Камбоджы.

З іншага боку Ле Док То быў жорсткім удзельнікам перамоваў, які імкнуўся забясьпечыць выжываньне сваёй дзяржавы і яе камуністычнага рэжыму. Ле Док То адмовіўся ад Прэміі міру. Ён абгрунтаваў адмову тым, што ЗША і, адпаведна, Кісінджэр, парушылі перамір'е. Гэты беспрэцэдэнтны крок выклікаў пытаньне: калі адзін з узнагароджаных лічыў, што мір, за які ён быў узнагароджаны, не выконваецца, ці не было прысуджэньне прэміі заўчасным?

Зрэшты, Парыжскія мірныя пагадненьні не прывялі да трывалага міру. Паўднёвы В'етнам перайшоў да Паўночнага ў 1975 годзе, чым зрабіў намаганьні і дамоўленасьці на Парыжскіх перамовах, на думку шмат каго, несапраўднымі. Улічваючы, што Нобэлеўская прэмія міру прысуджаецца за канкрэтныя намаганьні па судзейнічаньні міру, крах мэтаў мірнага пагадненьня за такі кароткі прамежак часу зрабіў вельмі супярэчлівай узнагароду 1973 года.

Ясір Арафат, Шымон Перэс і Іцхак Рабін у 1994 годзе

У 1994 годзе Нобэлеўская прэмія міру была прысуджаная тром ключавым дзеячам блізкаўсходняга геапалітычнага ляндшафту: Ясіру Арафату, Шымону Перэсу і Іцхаку Рабіну. Гэтае рашэньне Нобэлеўскага камітэту было абумоўленае намаганьнямі тройкі ў дасягненьні пагадненьняў у Осла, скіраваных на ўрэгуляваньне доўгага ізраільска-палестынскага канфлікту.

Ясір Арафат, шматгадовы лідэр Арганізацыі вызваленьня Палестыны (АВП), быў сымбалем палестынскага нацыяналізму. Аднак яго кар'ера была азмрочаная асацыяцыямі з тэрорам і гвалтам. Заснаваная ў 1964 годзе АВП пад кіраўніцтвам Арафата першапачаткова выступала за поўнае вызваленьне Палестыны шляхам узброенай барацьбы і тэрарызму. Гэтыя дзеяньні пакінулі незгладжальны сьлед на рэпутацыі Арафата, пачынаючы ад захопу самалётаў і сканчваючы бойняй на Мюнхенскай Алімпіядзе ў 1972 годзе.

У той час як Арафат у рэшце прызнаў права Ізраіля на існаваньне ў міры і бясьпецы напрыканцы 1980-х, крытыкі сцьвярджаюць, што яго публічныя заявы на арабскай мове часта супярэчылі яго выказваньням на ангельскай мове, што прывяло да шматлікіх прэтэнзій.

Абодва ізраільскія дзяржаўныя дзеячы, Шымон Перэс і Іцхак Рабін, адыгралі вырашальную ролю ў заснаваньні і абароне дзяржавы Ізраіль. Хаця пазьней яны сталі асацыявацца з мірнымі намаганьнямі, іх ранейшыя дзеяньні ўскладнілі іх спадчыну: І Перэс, і Рабін займалі высокія пасады ў перыяды, калі Ізраіль пашыраў свае паселішчы на тэрыторыях, якія лічацца незаконнымі паводле міжнароднага права.

Іцхак Рабін, як міністар абароны Ізраіля падчас першай інтыфады (паўстаньня палестынцаў), падтрымаў сілавыя метады задушэньня пратэстаў, што прывяло да ахвяраў.

Асновай для прысуджэньня Нобэлеўскай прэміі сталі пагадненьні ў Осла, але гэтыя пагадненьні, хоць і былі наватарскімі ў дачыненьнях габрэяў і арабаў, былі нетрывалымі і ў рэшце сарваліся. Крытыкі сцьвярджаюць, што пагадненьні былі занадта неадназначнымі па істотных пытаньнях, такіх як статус Ерузалема і права палестынскіх бежанцаў на вяртаньне.

Надзея на тое, што пагадненьні ў Осла прывядуць да рашэньня аб стварэньні дзвюх дзяржаваў, так і не спраўдзілася. У наступныя гады ўсе сталі сьведкамі Другой Інтыфады і бесперапынных сутычак, што сьведчыць аб тым, што мір, за які было ўзнагароджанае гэтае трыа, застаўся няўлоўным.

Барак Абама ў 2009 годзе

У 2009 годзе Нобэлеўская прэмія міру была прысуджана Бараку Абаме, 44-му прэзідэнту ЗША, усяго праз дзевяць месяцаў пасьля пачатку яго першага прэзідэнцкага тэрміну. Нобэлеўскі камітэт у якасьці падставы для прысуджэньня прэміі назваў яго «выключныя намаганьні па ўмацаваньні міжнароднай дыпляматыі і супрацоўніцтва паміж народамі».

Рашэньне было сустрэтае з шырокім зьдзіўленьнем, і ў наступныя гады шэраг гісторыкаў, палітолягаў вельмі крытычна разглядалі падставы для такога прызнаньня.

Галоўная крытыка вынікае з самога часу прысуджэньня прэміі. Нобэлеўская прэмія міру павінна быць адлюстраваньнем рэальных дасягненьняў і адчувальных вынікаў. Узнагароджанне Абамы на такім раньнім этапе яго прэзідэнцтва выклікала зьдзіўленьне, таму што, здавалася, гэта больш зьвязана зь яго патэнцыялам умацаваньня міру, а не з канкрэтнымі дасягненьнямі.

Адміністрацыя Абамы ў кааліцыі з хаўрусьнікамі ўмяшалася ў сітуацыю ў Лібіі ў 2011 годзе. Нягледзячы на тое, што гэта прадухіліла бойню ў Бенгазі, наступная дэстабілізацыя дзяржавы і зьяўленьне экстрэмісцкіх груповак выклікалі пытаньні аб доўгатэрміновай стратэгіі і прадбачаньні.

Нягледзячы на перадвыбарчыя абяцаньні пакласьці канец войнам, Абама працягваў ваенную дзейнасьць у Афганістане і Іраку, праз што шмат хто адзначае відавочную супярэчнасьць паміж Прэміяй міру і рэаліямі яго вонкавай палітыкі.

Адным з галоўных перадвыбарчых абяцаньняў Абамы было закрыцьцё лягера ў Гуантанама. Аднак гэта аказалася прасьцей сказаць прэзідэнту-дэмакрату, чым зрабіць, і лягер для зьняволеных працягваў працаваць напрацягу ўсяго тэрміну яго прэзідэнцтва.

Аун Сан Су Чжы ў 1991 годзе

Адной з самых спрэчных ляўрэатак зьяўляецца Аун Сан Су Чжы, знакамітая бірманская лідарка. Першапачаткова яе хвалілі за негвалтоўную барацьбу за дэмакратыю і правы чалавека ў М'янме.

Дачка Аун Сана, заснавальніка сучаснай М'янмы (тады Бірмы), гэтая жанчына правяла шматлікія гады пад хатнім арыштам, і ахвяравала асабістай свабодай дзеля большай мэты. Праводзячы паралелі з такімі асобамі, як Нэльсан Мандэла і Махатма Гандзі, прыхільнасьць Су Чжы негвалтоўнасьці зрабіла яе міжнародным сымбалем мірнага непадпарадкаваньня аўтакратыі.

Яе партыя, Нацыянальная ліга за дэмакратыю, пасьлядоўна выступала супраць ваеннай хунты, і імкнулася ажыцьцявіць дэмакратычны пераход у М'янме.

Гэта стала прычынай прысуджэньня ёй прэміі міру.

Нягледзячы на тое, што яе барацьба ў апазыцыі была бясспрэчна адважнай, знаходжаньне Су Чжы ва ўладзе стала катастрафічным.

Мабыць, самае страшэнная крытыка зьвязаная з гуманітарным крызісам рахінджа. Пачынаючы з 2017 года вайскоўцы пачалі жорсткія рэпрэсіі супраць мусульманскай меншасьці рахінджа. Тысячы былі забітыя, а больш за 700 тысячаў зьбеглі ў суседні Бангладэш. Аун Сан Су Чжы, у той час фактычны лідар М'янмы, не толькі не спыніла дзеяньні вайскоўцаў, але і абараняла іх на міжнароднай арэне.

Нягледзячы на яе абяцаньні спрыяць развіцьцю дэмакратыі, пад яе кіраўніцтвам у М'янме арыштоўвалі журналістаў і абмежавалі свабоду прэсы. Яна адыйшла ад сваіх дэмакратычных ідэалаў, калі яны сталі нязручныя для яе ці захопу ўлады яе партыяй.

Варта падкрэсьліць напрыканцы, што ўсё ж часьцей ляўрэятамі прэміі міру становяцца сапраўды вартыя асобы ці арганізацыі, як наш Алесь Бяляцкі ў 2022 годзе.