Як і дзе вучыліся нашы продкі: яскравыя гісторыі з мінулага

Традыцыйна 1 верасня ў Беларусі пачынаецца новы навучальны год у шкаляроў і студэнтаў. Хтосьці з радасцю, а хто і не, ідзе атрымліваць веды. Адукацыя стала даступнай і… абясцэнілася. Гэта павеў ХХІ стагоддзя. Як, хто і дзе навучаўся ў былыя часы? Што было дзіўным, а што варта і пераняць? Разбіраемся з гэтым у Дзень ведаў.

У эпоху XVІ–XVІІІ стагоддзяў, калі імпульс «залатога веку» яшчэ не згас, узровень адукацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім мала адрозніваўся ад еўрапейскага. У Рэчы Паспалітай існавалі парафіяльныя, сярэднія і вышэйшыя школы. Час патрабаваў выкладаць па-сучаснаму! 

Развіццё сеткі самых разнастайных школ прывяло да таго, што розныя саслоўі атрымалі доступ да адукацыі. Канечне, моладзь шляхецкага паходжання складала значны адсотак студэнтаў, але ў розных гарадскіх цэнтрах гэтыя долі былі рознымі. Гараджане таксама адчувалі патрэбу ў навучанні сваіх сыноў. Не мінала адукацыя і сялянскіх і святарскіх дзяцей.

Сын у закладніках, дачка без спадчыны. Бацькі і дзеці ў ВКЛ

Самымі пашыранымі былі парафіяльныя школы — аналаг пачатковых. Акрамя таго, адукацыю давалі езуіцкія калегіумы (сярэдняя адукацыя), школы пры розных кляштарах, якія давалі досыць высокі ўзровень адукацыі. Канечне, адукацыю атрымлівалі ў Вялікім Княстве Літоўскім не ўсе запар, пры вялікім жаданні атрымаць адукацыю магчымасць была, толькі было б чым за яе заплаціць. Адукаваныя людзі цаніліся і шанаваліся.

Што трэба ведаць, каб пайсці на службу?

Аб тым, які быў узровень адукацыі ў асяродку сярэдняй шляхты ў XVІ стагоддзі, можна даведацца ад яе прадстаўніка Фёдара Еўлашоўскага. Ён пра гэта напісаў у сваіх мемуарах. Дарэчы, першых у Вялікім Княстве Літоўскім. І гэта ўжо сведчанне: калі чалавек вырашае запісваць тое, што з ім адбываецца на паперы, разважаць над сваім жыццём і жыццём краіны, то гэта істотны паказчык культуры і адукаванасці. Невукі дзённікаў не вялі.

Еўлашоўскі нарадзіўся ў сям’і праваслаўнага святара шляхецкага паходжання, уласнай зямлі ў сям’і не было, займець яе — мэта жыцця. А каб яе дасягнуць, трэба ісці на службу. Зразумела, што для службы патрэбныя здольнасці і веды. І ў Еўлашоўскага яны былі!

Як піша ён сам, навучаць яго пачалі яшчэ ў пяцігадовым узросце «навукаю рускаю», што значыць — вывучэннем старабеларускай мовы. Мемуарыст адзначыў, што іншых навук у той час яшчэ не было. Але разам з тым ён навучыўся польскай мове, а таксама пісаць па-яўрэйску. Гэтага было дастаткова, каб пачаць службу!

Ужо потым, так бы мовіць, на практыцы Еўлашоўскі вывучыў арыфметыку і абучыўся вядзенню рахункаў, засвоіў асновы юрыспрудэнцыі. А гэта ўжо адкрывала шлях угору па кар’ернай лесвіцы. Еўлашоўскі паспяхова па ёй узыходзіць. Канечне, цягам жыцця ён удасканальваўся ў гуманітарных ведах — тэалогіі, літаратуры, іншых навуках пра свет і жыццё, але асновай была — родная і польская мовы, навыкі вядзення рахункаў.        

Каму былі адкрыты ўніверсітэты? 

У часы Вялікага Княства Літоўскага былі магчымасці адправіць сваіх дзяцей навучацца і ў замежныя ўніверсітэты. Гэта не было рэдкасцю. Канечне, большасць такіх студэнтаў — дзеці магнатаў, але магчымасці былі для ўсіх. Красамоўныя прыклады: сын полацкага купца Францыск Скарына і сын лоўчага Мікола Гусоўскі выправіліся ў Кракаў, а пасля і ў Еўропу. Купец і паляўнічы — яўна ж не магнаты, але магчымасці даць сынам еўрапейскую адукацыю былі.

А вось паказальным прыкладам навучання сына магната за мяжой — вучоба Мікалая Крыштафа Радзівіла Сіроткі. Па адукацыю ў Еўропу Сіротка адправіўся ў 1563 годзе. Шлях прывёў у Страсбург. Гімназія ў Страсбургу, а з 1566 года — акадэмія, была даволі вядомай сярод пратэстанцкіх колаў Вялікага Княства Літоўскага. У праграме навучання там рабіўся ўпор на вывучэнне замежных моў і асабліва лаціны. Навучанне там лічылася даволі складаным.

Мікалай Крыштаф «Сіротка» пачаў навучанне ў жніўні 1563-га і працягваў да жніўня 1564 года. Акрамя лаціны вывучаў нямецкую мову, магчыма, французскую, але апошняй не авалодаў, вывучыў асновы геаметрыі Эўкліда і атрымаў уяўленні пра грамадзянскае права. Радзівіл «Сіротка» даволі паспяхова навучаўся ў Страсбургскай гімназіі. Яго апякун пан Язерскі, у сваю чаргу, дужа нахвальваў Радзівілу Чорнаму, бацьку «Сіроткі», поспехі свайго падапечнага. «Сіротка» быў надзвычай здольным вучнем, аб гэтым сведчыць велізарная колькасць прысвячэнняў яму ад розных вядомых тагачасных інтэлектуалаў.

Вучыўся ў Еўропе, быў супраць Люблінскай уніі, хварэў на сіфіліс. Маладосць Мікалая Радзівіла «Сіроткі»

У жніўні 1564 года, з прычыны заразы ў Страсбургу, Мікалай Крыштаф пакінуў гэты горад і накіраваўся ў Цюбінген, дзе пачаў хадзіць на заняткі ў мясцовую акадэмію, а таксама слухаў прыватныя лекцыі. Акадэмія мела артадаксальны лютэранскі характар і паводле праграмы нагадвала Страсбургскую гімназію. Сіротка працягваў вывучаць лаціну і нямецкую мову, паглыбляў веды ў рыторыцы і класічным рымскім грамадзянскім праве.

Галоўная школа Вялікага Княства

На радзіму ён вярнуўся адукаваным чалавекам. Аб гэтым казала яго пазнейшая рэпутацыя інтэлектуала. Праверыць гэта можна і сёння: вынік навучання ўвасобіўся ў яго пісьменніцкай дзейнасці. Наўрад ці невук змог бы напісаць твор узроўню яго знакамітай «Перэагрынацыі…» аб вандроўцы на Святую Зямлю. У Еўропе вучылі нашых хлопцаў добра.

Самы знакаміты турыст Вялікага Княства Літоўскага: што ўразіла Радзівіла Сіротку ў далёкай Афрыцы

Як вучыліся пры кляштарах?

Пра гэта можна даведацца дзякуючы знакамітым вучням, жыццё якіх дасканала вывучана. Напрыклад, нам добра вядома пра вучня Адама Міцкевіча. 13 верасня 1807 году з бацькоўскага дому і за кошт бацькоў будучы паэт сусветнага ўзроўню пайшоў у першы клас павятовай Наваградскай школы, якою тады кіравалі мясцовыя айцы дамініканцы ў сваім кляштары.

У першым класе ўсе абавязковыя дысцыпліны вёў адзін настаўнік: рэлігію, польскую і лацінскую мовы, этыку, геаграфію Еўропы, арыфметыку і каліграфію. Іншыя мовы — французская, нямецкая, руская — былі неабавязковымі. Школьны дзень па завядзёнцы пачынаўся а 6-й гадзіне раніцы, затым наведванне кароткай касцельнай літургіі, сняданак, пасля якога ад 8-й да 10-й ішлі заняткі. Пасля доўгага перапынку, на якім праводзіліся разнастайныя мерапрыемствы, вучоба працягвалася з 14-й да 16-й. Потым — вольны час вучняў. Прыкладна па такой жа схеме навучаліся па ўсіх школах.

Як жыла беларуская шляхта

Ці добра вучыўся Міцкевіч? Дзякуючы дакументам, якія захаваліся і ў якіх адлюстраваныя поспехі яго па вучобе, пра гэта можна даведацца. Адзнакі тады ставіліся не лічбамі, а словамі: пасрэдны, надзвычайны, добры, выдатны, нядбайны… У «дзённіку» Міцкевіча было рознае — у адзін год у геаметрыі, латыні і чыстапісанні пасрэдны, а ў другі ў маральным праве, красамоўстве, гісторыі — добры, а то і надзвычайны. Абагуленае меркаванне пры яго выпуску было такое: здольнасць да навук — добрая, поспехі і паводзіны — добрыя.

Нечаканы Адам Міцкевіч: 10 фактаў пра паэта, якія здзьмухваюць бронзавы пыл

Але за гады вучобы не абышлося без інцыдэнтаў! З-за свайго другога паэтычнага твору Адам Міцкевіч быў спярша пасаджаны ў карцар, а пасля ўшанаваны! Тэмай для другога верша Міцкевіча — «Ода аб Міндоўгу» — паслужыла знакамітая наваградская легенда, аб душы караля Літвы, якая блукае ў розных вобразах чалавечых і звярыных на могілках. Калі Адам прынёс у школу гэты свой твор, дык дырэктар Ракіцкі пасадзіў яго ў карцар, не верачы, што хлопчык мог напісаць такі верш. Канешне, хутка памылка педагогаў адкрылася, а імя маладога паэта ўпісалі ў залатую кнігу школы.

Ці было патрыятычнае выхаванне?

Некаторыя бакі навучання ў ордэнскай школе апісвае Генрык Жавускі на старонках твору «Успаміны пана Севярына Сапліцы». Канешне, гэты твор — пераважна мастацкі, але ж ці можа быць уся факталогія ўзятая са столі? Здаецца, некаторыя аспекты навучання ў школах аўтарам прыводзяцца праўдападобныя.

Напрыклад, пра патрыятычнае выхаванне. Жавускі піша, што ў сваіх школах ксяндзы ўвялі нямала цікавых гульняў, заснаваных на старасвецкіх традыцыях. Адна з такіх гульняў — бой на дубінках, якая дужа падабалася шкалярам. За кляштарам на шырокім пляцы, з двух бакоў якога насыпалі пагоркі, усе вучні разбіваліся на дзве групы, нібы два войскі перад бітвай. Гульня канчалася, калі адна група займала табар другой. З дапамогай дубінак вучні стараліся: абараніць свой табар i заваяваць чужы. Звычайна падзяляліся на сваіх i маскалёў, цягнулі паперкі, дзе было напісана, каму за каго выступаць.

А яшчэ ў школах практыкавалі самакіраванне ў традыцыях шляхецкай дэмакратыі. Справа ў тым, што ў студэнтаў пастаянна бывалі ў горадзе нелады з гандляркамі, якія прафесарам часта скардзіліся на ix: то гаршкі патрушчаць, то прылавак перавярнуць, то яшчэ якой шкоды наробяць.

Ксяндзам прыйшла цікавая думка, каб стварыць свой школьны суд з ліку выбраных самімі студэнтамі вучняў, які хутка вырашаў бы ўсе спрэчкі. Калі так зрабілі, то напачатку гандляркі пабойваліся спадзявацца на справядлівасць суддзяў-студэнтаў, але потым толькі радаваліся такой завядзёнцы, бо пераканаліся, што большай справядлівасці яны нідзе пад сонцам не знойдуць. Суды ладзіліся кожны чацвер пасля абеду, яны складаліся з прэзідэнта, чатырох суддзяў, двух пісараў i рэгента. Студэнты самi вялi ўсю справу, нават скаржнікам давалі студэнта абаронцу. Усё рабілася так, як у гродскім судзе, студэнты праз гэта няблага практыкаваліся ў вядзенні справаводства, публічных выступленнях. На сваіх сейміках студэнты штогод выбіралі ўсіх судовых чыноўнікаў.

Паглядзеўшы як было тады, становіцца крыху сумна ад таго, як робіцца зараз.

Як сабраць дзіця ў школу?

Гэтае пытанне актуальнае і зараз! Зборы ў школу — тыя яшчэ выдаткі, клопаты і мітусня. Пачатак навучальнага году быў заўжды «гарачым часам». Досыць камічны выпадак пра зборы ў школу і пачатак навучальнага году адбыўся ў 1820-я.

Прыехаў раз пан Францішак Сапега ў сваіх уладаннях у адну капліцу, каб ушанаваць тамтэйшае распяцце. Калі прыехаў на месца, каплічка была зачыненая, слугі ледзь адшукалі ксяндза, князь увайшоў і памаліўся, а падняўшыся, агледзеўся ў гэтай убогай пабудове і з абурэннем заўважыў, што скульптура Езуса, пакрытая пылам і павуціннем, была ў вялікім запушчэнні. Рэзка сказаў пра гэта плябану, але той, прызнаючы сваю віну, расказаў князю, што з’яўляецца сапраўдным галадранцам, а поле, якое належыць цэркаўцы, зусім неўрадлівае, што няма чым падняць гаспадарку, а абцяжараны сваёй сям’ёй, ледзь можа выжыць. «Вось і зараз, міласцівы князю, павінен двух старэйшых хлопцаў адвезці ў Жыровічы ў школы ксяндзоў базыліянаў, якія з міласэрнасці даюць памяшканне і стол бедным дзецям, але трэба іх апрануць і абуць, а, бачыць Бог, за душой не маю ні грашу, і сэрца рвецца з жалю, што не змагу выправіць іх на вучобу».

Князь Францішак абяцаў яму дапамагчы і, вярнуўшыся дадому, у Дзярэчын, загадаў нагрузіць некалькі вазоў збожжам і вяндлінай, а камердынеру сказаў, каб падабраў з гардэробу некалькі пар адзення, якое ўжо не носіцца, і разам з некалькімі дзясяткамі рублёў з касы даслаў таму гаротнаму святару. 

Праз нейкі час выпала князю зноў выбрацца ў далёкую дарогу. Дык вось, паехаў ён у тую капліцу, каб заручыцца апекай Пана Езуса. Але як жа быў здзіўлены Сапега, калі пасля адкрыцця фіранкі ўбачыў Пана Езуса ў тафтовай камізэльцы і ў фраку з бліскучымі гузікамі!

Дабрадушны ксёндз зразумеў так, што гэтакія прыгожыя рэчы не маглі быць дасланыя для яго хлопцаў, але гэта павінна было быць для аздобы алтара. Застаецца толькі гадаць: у чым жа дзеці святара паехалі ў школу?

Хто вучыў сялян?

Аб выхаванні і адукацыі сялян свае назіранні добра выказаў Уладзіслаў Сыракомля. Ён піша, што селяніна выхоўвала праца. Калі надыходзіў адпаведны ўзрост, сяляне мусілі хадзіць на летнія талокі, і менавіта там яны паглыналі асноўныя жыццёвыя веды. Маральнае і духоўнае навучанне сялян абмяжоўвалася засваеннем простых малітваў, мясцовых песень і казак. Настаўнікамі былі дарослыя, а часцей — дзед ці баба.

Жыццёвую практыку сяляне бралі з уласных назіранняў, з жыццёвага досведу старэйшых, з прымавак. На гэты конт Сыракомля заўважае: «У прымаўках люду ёсць і здаровае зерне, але ж і атрута. Таму не трэба дзівіцца падуладнасці яго цела і духу».

У тыя часы не было каму растлумачыць селяніну небяспечнасць ад двурушніцтва і фальшу, эгаізму, крадзяжу, ашуканства, нізкага падхалімства, што хаваюцца ў многіх народных прымаўках. Але хто павінен гэтым займацца? Калі ж і з’яўляўся ў вёсках які настаўнік для дзяцей, то аказваўся ці то п’яніцам, ці то зладзеям…  

Як навучалі дома?

У XVIII стагоддзі пашыраецца мода на хатняе выхаванне і адукацыю. Асабліва ў асяроддзі магнатаў. Навошта кудысьці ехаць, калі можна настаўнікаў запрасіць да сябе? Пра сваё выхаванне згадвае Адам Чартарыйскі — знакаміты палітык і магнат з пакалення захаду Рэчы Паспалітай.

Яго адукацыя пачалася, калі сям’я пераехала ў свой маёнтак у Пулавах. Дагэтуль, згадвае Чартарыйскі, навучанне было элементарным і з вялікімі перапынкамі. Але потым за справу ўзяліся сур’ёзна. Кожны ранак, як усе толькі прачыналіся, а падымаліся вельмі рана, пачынаўся з урокаў фехтавання ў садзе. Затым былі заняткі.

Навучанне праводзілі запрошаныя настаўнікі. Сімон Люілье выкладаў матэматыку і гісторыю, Францішак Дыянізы Князьнін — літаратуру і лацінскую мову, старажытныя мовы даваў запрошаны датчанін Шоу, а пасля — Готфрыд Эрнст Гродэк. Гувернёрам для вучняў быў Элетер Ірэнэ Дзюпон.

Папярэдні слайдНаступны слайд

І хто ж усе гэтыя людзі? Сучасніку яны, канешне ж, мала знаёмыя. Але гэта не проста настаўнікі, гэта — навукоўцы і творцы з сусветным імем. І тое, што Адам Казімір Чартарыйскі запрасіў іх для сваіх дзяцей — моцнае сведчанне магчымасцей і статусу вяльможаў з Рэчы Паспалітай. Так, хто ж навучаў Адама Чартарыйскага-малодшага?

Сімон Люілье — выбітны швейцарскі матэматык, вядомы сваімі працамі па аналізе і тапалогіі (якая тады яшчэ нават не сфармавалася!), сябар шэрагу акадэмій навук. Францішак Дыянізы Князьнін — паэт, драматург, перакладчык. Готфрыд Эрнст Гродэк — будучы прафесар Віленскага ўніверсітэта, філолаг-класік нямецкага паходжання, спецыяліст па старажытных мовах. Элетер Ірэнэ Дзюпон — хімік і прамысловец, заснавальнік карпарацыі DuPont (амерыканская хімічная кампанія, адна з найбуйнейшых у свеце, заснавана як прадпрыемства па вытворчасці пораху).

А яшчэ формай навучання былі зборы накшталт соймаў, дзе вучні абмяркоўвалі розныя палітычныя пытанні. Пры гэтым пытанні не ўзроўню «што есці на абед», не! Будучыя палітыкі выхоўваліся з дзяцінства, і ўзровень дэбатаў быў адпаведны. Напрыклад, Чартарыйскі згадвае, як аднойчы абмяркоўвалі, які дзяржаўны лад трэба прызнаць пераважным: свабоднае кіраванне ці моцную цэнтральную ўладу. 

У такіх варунках Адам Чартарыйскі атрымаў выдатную адукацыю. Шкада толькі, што дзяржава, якой ён мог бы паслужыць гэтым, знікла з палітычнай карты Еўропы.