Пратэст роспачы. Як хваля самаспаленняў захліснула СССР, Польшчу і Чэхаславакію

Пяцьдзесят гадоў таму чэшскі студэнт Ян Палах выйшаў на Вацлаўскую плошчу ў Празе, дзе абліў сябе бензінам і падпаліў. Праз трое сутак, 19 студзеня ён памёр у бальніцы.

Палах пратэставаў супраць акупацыі Чэхаславакіі войскамі СССР і краін-сатэлітаў. Пра яго ўчынак гаварыла ўся Чэхаславакія, на пахаванне прыйшлі тысячы чалавек. Некалькі маладых людзей у ЧССР і за межамі гэтай краіны пазней ўзялі прыклад Палаха і таксама спалілі сябе.
У СССР і краінах Усходняга блока былі і іншыя людзі, якія звярталіся да апошняй, самай адчайнай формы пратэсту. Дзякуючы рассакрэчаным ва Украіне архівам КДБ currenttime.tv даведаўся яшчэ пра некалькі імёнаў тых, хто адважыўся на падобны ўчынак.
Але пачалася хваля самаспалення зусім у іншым месцы зямнога шара, аддаленага ад Усходняй Еўропы на тысячы кіламетраў.

Цэнзура, прапаганда і барацьба за мір

У чэрвені 1963 года ўвесь свет абмяркоўваў фота, зробленае ў Паўднёвым В'етнаме карэспандэнтам Associated Press Малькомам Браўнам на адным з самых ажыўленых скрыжаванняў Сайгона. Замежныя журналісты напярэдадні даведаліся, што ў паказаным месцы будзе адбывацца «нешта важнае».
Ва ўмоўлены час карэспандэнты ўбачылі працэсію будысцкіх манахаў. Служыцелі выйшлі з некалькіх манастыроў, яны неслі лозунгі з патрабаваннямі рэлігійнага раўнапраўя. На чале працэсіі рухаўся аўтамабіль «Осцін Вэстмінстэр». Калі працэсія дасягнула мэты, з машыны выйшлі трое манахаў. Адзін з іх, Тхіць Куанг Дык, сеў на зямлю ў позе лотаса. Іншы дастаў з багажніка каністру бензіну. Астатнія манахі ўсталі колам вакол.

Тхіць Куанг Дык памаліўся, перабіраючы ружанец, а потым дастаў запалкі. Полымя імгненна ахапіла цела манаха. Паліцыянты не змаглі прабіцца праз кальцо і перашкодзіць самаспаленню. У жніўні таго ж года пакончылі з сабой яшчэ чацвёра манахаў.
Будысцкія манахі стагоддзямі практыкавалі самаспаленне — але не ў палітычных, а ў рытуальных мэтах. Французы-каланізатары спрабавалі выкараніць гэтую традыцыю, але не дамагліся поспеху. Ім удалося прадухіліць адно самаспаленне, але манах усё роўна памёр — ён адмовіўся ад ежы.
Праз некалькі месяцаў «будысцкага крызісу» рэжым Нго Дзінь З'ема звергнула армія Паўднёвага В'етнама пры падтрымцы ЦРУ, сам прэзідэнт быў забіты.
Савецкія газеты не перанялі прыклад заходніх калегаў. Фатаграфіі Малькольма Браўна ў архівах самых масавых выданняў таго перыяду currenttime.tv знайсці не ўдалося. Прапагандзе было не да Паўднёвага В'етнама: самаспаленне Тхіць Куанг Дыка супала з палётам у космас Валянціны Церашковай. Акрамя таго, савецкая прэса імкнулася пазбягаць шакавальных малюнкаў.
У 1965 годзе скончылі жыццё самаспаленнем пяцёра ўдзельнікаў антываенных акцый у ЗША. Першай была 82-гадовая актывістка Эліс Герц, потым адзін за адным спалілі сябе буддыстка японскага паходжання, квакер, член «Руху каталіцкіх працоўных» і маладая маці, якая неўзабаве пасля родаў страціла дзіцяці.
Годам пазней у Паўднёвым В'етнаме зноў пачаліся пратэсты будыстаў. І калі першая хваля была негвалтоўнай, то зараз зброю ўжывалі і ваенная дыктатура, і яе апаненты. У 1966 году самаспаленне здзейснілі не менш за 12 манахаў. Апісання некаторых выпадкаў атрымалася знайсці ў публікацыях савецкай прэсы.
Вось кароткая нататка ў «Камсамольскай праўдзе» ў чэрвені 1966 года.

У чэрвені 1967 года «КП» зноў абмяжоўваецца кароткімі «тассоўкамі»: нататкамі з інфармацыйнай стужкі, дзе цытуюцца сусветныя агенцтвы.

А вось аглядны артыкул у «Известиях», апублікаваны ў кастрычніку 1967 года пасля прэзідэнцкіх выбараў, на якіх перамог стаўленік ваеннай дыктатуры. У ім канстатуецца, што «пачасціліся выпадкі самаспалення», але не прыводзіцца ніякіх падрабязнасцяў.

Нататка газеты «Праўда» пад назвай «Трывожныя будні В'етнама», якая выйшла ў тым жа годзе, дае крыху больш інфармацыі: «Асобы трагізм і вастрыню ім [хваляванням] надало самаспаленне ў горадзе Катхон 27-гадовай манашкі. Яна зрабіла гэта ў знак пратэсту супраць урадавай палітыкі. Гэты трагічны акт кажа аб напале антыўрадавых і антыамерыканскіх настрояў у гарадах Паўднёвага В'етнама. Каля ста будысцкіх бонзаў і манахінь заявілі аб тым, што гатовыя паўтарыць акт самаспалення».

Нягледзячы на ​​цэнзуру, грамадзяне СССР і краін-сатэлітаў ведалі пра пратэсты ў Паўднёвым В'етнаме, а савецкая прапаганда выкарыстала самаспаленні будысцкіх манахаў у сваёй прапагандзе, успамінае дысідэнт Уладзімір Букоўскі. У той перыяд ён некалькі разоў быў пад арыштам: спачатку ў псіхбальніцах, а потым у лагеры, таму не мог даведацца аб самаспаленні з эфіру «варожых галасоў» («Радыё Свабода», «Голас Амерыкі», Deutsche Welle або ВПС) — крыніцай пэўна былі афіцыйныя выданні.
«Будыстаў — [прапаганда] мусіравала. Я выразна памятаю, што чытаў у газетах. Яны, вядома, не падавалі манахаў як узор для пераймання», — распавёў Букоўскі.

Не палітычнае, але дэманстратыўнае

Дакладна ўсталяваць, дзе і калі ў пасляваенным СССР адбыліся першыя самаспаленні, не ўяўляецца магчымым — у адрозненне ад Паўднёвага В'етнама або заходніх краін, шырокай агалоскі такія выпадкі не атрымлівалі. Самае ранняе паведамленне КДБ аб падобным здарэнні, якое ўдалося знайсці ў архіве Службы бяспекі Украіны, датавана красавіком 1966 года.
У Маскве наклаў на сябе рукі Мікалай Дзядык — 26-гадовы шафёр аптэкі з Зугрэс Данецкай вобласці. Самаспаленне адбылося на плошчы Дзяржынскага (цяпер Лубянская) — гэта значыць побач з галоўным будынкам КДБ.
Палітычных матываў ва ўчынку мужчыны не знайшлі. Да фатальнага рашэння яго падштурхнулі канфлікты на працы і адчуванне сацыяльнай несправядлівасці.
«Па месцы працы знаходзіўся ў непрыязных адносінах з загадчыцай аптэкі Пісковай У.І., 26 лютага 1966 года ён яе збіў. З 25 да 30 сакавіка Дзядык выязджаў у Маскву са скаргамі на несправядлівае да яго стаўленне. Пасля вяртання з Масквы 4 красавіка быў звольнены за самавольны сыход з працы. 5 красавіка Дзядык быў на прыёме ў пракурора горада і наведаў гаркам партыі, а затым выехаў у Маскву», — паведамлялі КДБшнікі.
Раней лекары дыягнаставалі ў Дзядыка істэрычную псіхапатыю. За паўгода да самагубства ён выпісаўся з псіхлячэбніцы.
Пасля гэтага інцыдэнту КДБ працягне інфармаваць партыйную вярхушку пра ўсе выпадкі самаспалення — незалежна ад матываў. Аб любых іншых самагубствах паведамлялася толькі тады, калі яны мелі палітычную падаплёку, альбо ж калі самазабойцам быў чыноўнік, партработнік, супрацоўнік самой спецслужбы або замежнік. Гэта значыць самаспаленне па змаўчанні адносілі да падзей незвычайных, якія патрабуюць павышанай увагі.
Другі эпізод, зафіксаваны ў лютым 1968 года, меў нямала агульнага з першым — зноў жыхар Данбаса, зноў цэнтр Масквы. 59-гадовы шахцёр з Луганскай вобласці Іосіф Куцяба спрабаваў спаліць сябе на Чырвонай плошчы. Яго паспелі выратаваць, пагасіўшы полымя.

Мужчыну затрымалі. Матывы яго ўчынку ў дакуменце не пазначаны, але яны цалкам маглі быць палітычнымі. У 1944 годзе Куцябу, які тады яшчэ жыў у Львоўскай вобласці, судзілі за антысавецкую дзейнасць. Таксама не выключана, што спроба самаспалення была пратэстам супраць кіраўніцтва шахты — мужчына неаднаразова пісаў скаргі на начальства.
Язэпа Куцябу адправілі на псіхіятрычную экспертызу, прызналі хворым і адправілі на прымусовае лячэнне. Далейшы яго лёс невядомы.
Не заўсёды за паведамленнямі аб самаспаленні хаваецца трагічная гісторыя. У сакавіку 1968 гады ў Крывым Рогу выявілі ўлёткі, аўтар якіх папярэджваў, што падпаліць сябе 1 красавіка на плошчы каля гаркама. Напісаў і распаўсюдзіў іх слесар-мантажнік Уладзімір Раманаў. Мужчына прызнаўся, што хацеў такім чынам «папалохаць» мясцовую ўладу, каб яму далі кватэру. Зводзіць рахункі з жыццём ён не збіраўся. Раманава паўшчувалі ў прысутнасці партыйнага сакратара і начальства, пасля чаго адпусцілі, паабяцаўшы ў выпадку паўтарэння падобнай «акцыі» пакараць.

Папярэдні слайдНаступны слайд

Пазней у Днепрапятроўскай вобласці п'яны электраслесар С. Маркавіч падпаліў сябе пасля таго, як сваякі адмовіліся даць яму грошы на гарэлку. Гэты выпадак таксама трапіў у зводкі КДБ.

Агонь пратэсту

Увосень 1968 гады пачалася новая хваля самаспалення, апагей якой прыйшоўся на пачатак 1969-го. На гэты раз агонь палаў не ва В'етнаме ці Амерыцы, а ў Савецкім Саюзе і ўсходнееўрапейскіх краінах «народнай дэмакратыі». Падзеяй, якая падахвоціла людзей на страшныя самагубства, стаў жнівеньскі ўвод войскаў Варшаўскага блока ў Чэхаславакію. Часта ініцыятары самаспалення ў краінах сацлагеру нічога не ведалі пра сваіх папярэдніках — вялікую частку выпадкаў уладам удалося захаваць у таямніцы.
Першым стаў паляк Рышард Сівец. Месцам правядзення сваёй акцыі ён абраў маштабны фестываль, які праходзіў 8 верасня ў гонар свята ўраджаю на галоўнай арэне краіны — варшаўскім Стадыёне Дзесяцігоддзя.
Стоячы на ​​трыбуне, ахоплены агнём мужчына прасіў навакольных не ратаваць яго, а паглядзець, што ляжыць у тэчцы, якую ён прынёс з сабой і паклаў побач. Там былі два дзясяткі самаробных улётак, якія пачынаюцца са слоў: «Пратэстую супраць нічым не справакаванай агрэсіі супраць братняй Чэхаславакіі». Тэчку тут жа забралі міліцыянты. Сіўца, які атрымаў жудасныя апёкі, яны гвалтам вывелі са стадыёна і адвезлі ў бальніцу, дзе ён памёр праз чатыры дні.


Дзякуючы дакументам, якія захоўваюцца ў архіве польскага Інстытута нацыянальнай памяці, мы ведаем, што рабіла Служба бяспекі ПНР, каб схаваць інфармацыю пра ўчынак Сіўца. Развітальны ліст, які ён перадаў жонцы, паспелі перахапіць: жанчына прачытала яго толькі пасля падзення камуністычнага рэжыму. У бальніцы пацыента змясцілі ў асобную палату. Лекарам «людзі ў цывільным» загадалі нікому не распавядаць пра здарэнне (нават калегам) і ні ў якім разе не пускаць да Сіўца журналістаў.
Вядома, тысячы гасцей фестывалю сталі сведкамі здарэння, але ніхто не зразумеў матываў учынку мужчыны. Яшчэ нейкі час па горадзе хадзілі чуткі аб згарэлым чалавеку, аднак усё спісвалася на праблемы з псіхікай. У нашы дні часам вылучаецца здагадка, што версію пра вар'ята самагубцу спецыяльна запусціла СБ.
«Калі мой калега патлумачыў, што адбылося, людзі пачалі казаць: вар'ят, псіхапат і гэтак далей. Адзін з іх злосна сказаў, што ўвесь польскі народ настолькі лёгка паддаецца намовы, што калі будыйскія манахі падпальвалі сябе на знак пратэсту, мы называлі іх святымі, але калі адзін з нас зрабіў тое ж самае, скажам, па палітычных прычынах, мы назвалі іх псіхапатамі, чокнутымі», — гэтыя словы польскага пажарнага, якія прагучалі ў дакументальным фільме пра Сіўца «Пачуйце мой крык», шмат у чым характарызуюць і пазіцыю камуністычнай улады ў пытанні самаспалення.
Самаспаленне Сіўца стала адзіным у краінах сацлагеру, кадры якога мы можам убачыць. Адразу пасля здарэння ў прысутных на стадыёне фатографаў і аператараў канфіскавалі плёнкі, і два дзесяцігоддзі яны ляжалі ў архіве, пакуль не былі рассакрэчаныя.

«Прадухіленне распаўсюджвання звестак аб факце самаспалення»

Першае самаспаленне ў Савецкім Саюзе, якое сапраўды мела палітычны характар, адбылося праз два месяцы, 5 лістапада. На шматлюдную галоўную вуліцу Кіева — Крэшчацік — з пад'езда дома выбег падпалены чалавек. «Няхай жыве свабодная Украіна! Далоў акупантаў!» — крычаў ён на ўкраінскай мове.

Васіль Макух — так прадставіўся мужчына, які атрымаў 70% апёкаў цела, калі яго прывезлі ў бальніцу. Чэкістам гэтае імя было даўно знаёма: пасля вайны Макух сядзеў у лагерах як «удзельнік бандоунаўскага падполля». Сваім учынкам ён выказаў пратэст супраць русіфікацыі Украіны (пра што раней пісаў ліст у ЦК КПУ) і ўварвання ў Чэхаславакію. На наступны дзень Макух сканаў.
«Камітэтам дзяржбяспекі пры СМ УССР сумесна з органамі міліцыі прымаюцца меры па прадухіленні распаўсюджвання звестак аб факце самаспалення Макуха, зместу пакінутага ім ліста, недапушчэння выкарыстання таго, што здарылася, антысавецкім элементам у варожых мэтах, а таксама папярэджання непажаданых эксцэсаў падчас пахавання Макуха», — адзначалася ў паведамленні КДБ.

Інфармацыя пра Макуха ўсё ж трапіла ў самвыдат, аднак была скупой і недакладнай. Напрыклад, «Хроніка бягучых падзей» напісала пра тое, што здарылася амаль праз чатыры месяцы, з памылкай у даце (5 снежня, а не лістапада) і прозвішчы (Макуха, а не Макух). Пасля за распаўсюд матэрыялаў пра кіеўскае самаспаленне былі арыштаваныя ўкраінцы Сцяпан Бедрыла (асуджаны на чатыры гады лагераў) і Багдан Чабан.
А вось пра самаспаленне Яна Палаха пачуў увесь свет.

«Ахвяра змоўшчыкаў» і «халодны агонь»

Ігнараваць трагедыю Палаха чэхаславацкія ўлады не змаглі. Цэнзура ў краіне не была гэтакай жорсткай, як у СССР, інфармацыя пра ўчынак студэнта з'явілася ў газетах. Людзі выйшлі на вуліцы Прагі і іншых гарадоў практычна адразу пасля весткі аб самаспаленні. Яшчэ больш іх стала пасля весткі аб смерці Палаха. Маўклівая акцыя пратэсту працягвалася некалькі дзён, да пахавання.
Вельмі хутка вестка дайшла да Савецкага Саюза — відавочна, у першую чаргу дзякуючы «варожым галасам». 22 студзеня, праз тры дні пасля смерці праскага студэнта, у бібліятэцы Кіеўскага універсітэта знайшлі ўлётку са словамі: «Слава Яну Палаху!!! Мы ўзрушаны тваёй гераічнай смерцю, сэрцы нашы з табой!!! Камсамольцы».

Гісторыя Яна Палаха прыцягнула ўвагу свету і да папярэдніх самаспаленняў у сацыялістычных краінах — у прыватнасці, заходнія газеты ўпершыню напісалі пра Рышард Сіўца.
Тады ўладамі ЧССР і СССР была абраная іншая тактыка — абвясціць самаспаленне не свядомым учынкам студэнта, а вынікам працы падбухторшчыкаў з ліку «варожых элементаў». У 20-х чыслах студзеня выйшла некалькі афіцыйных паведамленняў на гэтую тэму. Прэзідэнт краіны Людвіг Свабода «выказаў шкадаванне з нагоды самагубства студэнта Яна Палаха» і «асудзіў спробы выкарыстання гэтага трагічнага эпізоду ў антысацыялістычных мэтах».

Заявы афіцыйнай Прагі перадрукоўвалі вядучыя савецкія газеты. 30 студзеня ў іх выйшаў прысвечаны самаспаленню артыкул «Правакатары і іх ахвяры». Са спасылкай на чэхаславацкія СМІ ў матэрыяле сцвярджалася, што Палах не хацеў гінуць, але стаў ахвярай нейкай групы, якая прымусіла яго яго падпаліць сябе.

«... Я. Палаха запэўнілі, быццам гаручае, якое ён павінен быў выкарыстаць, выкліча толькі "халоднае полымя", толькі "свячэнне"», — сцвярджаў аўтар.
Пасля версіі аб наўмысным выкарыстанні Палаха і «халодным агні» былі абвергнутыя.
Тых жыхароў Чэхаславакіі, якія ў дні пасля смерці Палаха спрабавалі рушыць услед яго прыкладу, мясцовыя, а ўслед за імі і савецкія СМІ ахрысцілі крымінальнікамі, якія такім спосабам «імкнуліся пазбегнуць пакарання за рознага роду злачынствы».
Усяго ў першыя месяцы пасля акцыі Палаха спалілі сябе як мінімум пяцёра жыхароў Чэхаславакіі і адзін — Венгрыі. Яшчэ дзве спробы адбыліся ў СССР, але ў абодвух выпадках пацярпелых — Мікалая Бераслаўскага ў Кіеве і Іллю Рыпса ў Рызе — паспелі выратаваць. Першы пасля гэтага трапіў у лагер, другі — у псіхлячэбніцу.
Рыпс пасля рэпатрыірааўся ў Ізраіль і стаў вядомым матэматыкам. У інтэрв'ю ён успамінае, што ідэя самаспалення прыйшла да яго менавіта пасля акцыі Палаха, пра якую ён даведаўся ад «варожых галасоў».

Літоўцы і крымскія татары

У 1971-1972 гадах прайшла новая чарада самаспалення ў Паўднёвым В'етнаме. Прынамсі шасцёра чалавек аддалі сябе агню. І зноў, выпадкова ці не, падобнае адбылося ў СССР. У траўні 1972 года з крыкам «Свабоду Літве!» у цэнтры Коўна пакончыў з сабой студэнт Ромас Каланта. Упершыню ў краіне такая трагедыя не толькі стала вядомая большасці гараджан, але і выклікала масавыя хваляванні, якія часам называюць «Каўнаскай вясной».
КДБ спрабаваў пазбегнуць збору людзей на пахаванні Каланты, таму цырымонію правялі на дзве гадзіны раней, чым планавалася. Даведаўшыся пра тое, што пахаванне ўжо скончыліся, тысячы літоўцаў сабраліся каля дома загінулага, адкуль адправіліся ў цэнтр горада. Яны білі вітрыны, пераварочвалі лаўкі і спалілі міліцэйскі матацыкл. Беспарадкі працягваліся два дні (18 і 19 траўня) і з цяжкасцю былі спыненыя намаганнямі КДБ, міліцыі і курсантаў. Сотні ўдзельнікаў стыхійнай акцыі затрымалі, васьмярых у выніку судзілі.


Афіцыйна Каланту прызналі псіхічна хворым, аднак пазней літоўскія лекары аспрэчвалі гэта сцвярджэнне.
Літоўская дыяспара, даведаўшыся пра лёс Каланты, правяла антысавецкія акцыі ў розных кутках свету.
Як сцвярджаюць гісторыкі з Літвы, пасля гібелі Каланты на працягу 1972 года ў рэспубліцы спалілі сябе яшчэ 13 чалавек.
Праз шэсць гадоў пасля каўнаскія падзеі маглі паўтарыцца, але зараз ужо ў Крыме. Тут, у вёсцы Данское Сімферопальскага раёна, спаліў сябе крымскі татарын Муса Мамут. У 1975 годзе ён прыехаў на роднай паўвостраў з Узбекістана, куды быў дэпартаваны ў дзяцінстве разам з бацькамі. Мужчыну не дазвалялі жыць у набытым доме ў Данскім і пасадзілі на два гады за парушэнне пашпартнага рэжыму. Выйшаўшы на волю, Мамут не пакінуў спробаў пасяліцца ў Крыме, але ў чэрвені 1978 года супраць яго зноў распачалі крымінальную справу. Калі ўчастковы з двума дружыннікамі прыйшлі ў дом мужчыны, той абліў сябе бензінам і падпаліў. Памёр Мамут у бальніцы праз тры дні.
Па паведамленні КДБ, «татарскі экстрэміст» М. Асманаў раіў ўсім супляменнікам, якія жывуць у Крыму без прапіскі, трымаць дома банкі з бензінам, каб у выпадку неабходнасці ўзяць прыклад Мамута. «Камітэтчыкам» прыйшлося праводзіць прафілактычныя гутаркі з многімі з крымскіх татар. Каб асабіста кантраляваць сітуацыю, на паўвостраў прыбыў намеснік начальніка пятага (ідэалагічнага) упраўлення КДБ рэспублікі.
На пахаванне загінулага павінны былі прыехаць крымскія татары з іншых абласцей Украіны, а таксама з Узбекістана. Чэкісты звярталіся да розных метадаў, каб іх прыбыло як мага менш. Напрыклад, у адным з дакументаў спецслужбы паведамляецца: «... праз магчымасці ўпраўлення сувязі ажыццёўлена кароткачасовая затрымка адрасатам 26 тэлеграм з выклікамі на пахаванне татараў, якія пражываюць у іншых рэспубліках і абласцях».
У выніку працэсія сабрала каля 450 чалавек. Падчас пахавання гучалі рэзкія выказванні на адрас уладаў (у першую чаргу міліцыі), але радыкальных дзеянняў, як у Каўнасе, не было.

«Толькі такім спосабам можна пратэставаць у Савецкім Саюзе»

Пра абгарэлы труп з адкрытай ранай жывата, знойдзены раніцай 21 студзеня 1978 года ў Каневе Чаркаскай вобласці, амаль ніхто не ведаў. Гэта было хоць і знакавае для Украіны, але малалюднае месца — Чарнеч'я гара, магіла Тараса Шаўчэнкі. На месцы здарэння, акрамя каністры з бензінам, нажа, якім самазабойца пасля падпалу ударыў сябе, і запальніцы, выявілі рукапісныя ўлёткі з пратэстам супраць русіфікацыі. Дзевяць сотняў лістоў утрымлівалі тэкст, які завяршаўся словамі: «Толькі такім спосабам можна пратэставаць у Савецкім Саюзе».
Загінулым быў Олекса Гірнык, пенсіянер з Івана-Франкоўскай вобласці, які сядзеў у лагерах за дачыненне да АУН. Відавочна, месца для самагубства ён выбраў не выпадкова.
«Былі прыняты меры да прадухілення распаўсюджвання непажаданых звестак пра здарэнне. З асобамі, якія бачылі труп і ўлёткі, праведзены папераджальныя гутаркі. У выніку шырокага распаўсюджвання дадзеныя пра здарэнне не атрымалі», — рапартаваў Камітэт дзяржбяспекі. «Адзінкавыя чуткі» аб тым, што адбылося сярод мясцовых усё ж пайшлі, але людзі казалі аб бытавым характары таго, што здарылася. Чэкісты «праз аператыўныя магчымасці» гэтую версію падтрымлівалі.
Жонцы Гірныка паведамілі, што ён загінуў у аўтамабільнай катастрофе. Сям'і доўгі час не хацелі вяртаць цела загінулага, але ў выніку вярнулі ў закрытай труне, якую забаранілі адчыняць. Праўду пра смерць мужчыны родным распавёў канеўскі лекар Міхаіл Ішчанка, што аглядаў знойдзены труп. У далейшым ён многія гады збіраў звесткі аб тым самаспалення і стаў аўтарам першай кнігі пра Олекса Гірныка.
У канцы 70-х і 80-х масавых самаспаленняў у В'етнаме (які ўжо быў аб'яднаны пад уладай камуністаў) і на Захадзе ўжо не адбывалася. На многія гады спыніліся і палітычныя самаспаленні ў краінах сацлагеру. Пасля акцыі Мусы Мамута было зафіксавана толькі самаспаленне паляка Валенція Бадыляка (якога, як і многіх іншых, абвясцілі вар'ятам). Некалькі жыхароў Літвы звялі рахункі з жыццём ужо ў апошнія гады існавання СССР.