Спасцігла ўсенароднае гора...

Абвешчаная ў красавіку ў Туркменістане ўсенародная жалоба з-за смерці бацькі прэзідэнта — нагода ўзгадаць пра дэбаты навукоўцаў і палітолагаў наконт здольнасці сучасных дыктатараў штучна навязваць эмоцыі.

Нагадаем, што бацька туркменскага прэзідэнта памёр 18 красавіка ва ўзросце 88 гадоў. Няма сумневаў, што для блізкіх сваякоў і сына гэта быў моцны псіхалагічны ўдар. Сам Гурбангулы Бердымухамедаў на працягу сямі дзён не з’яўляўся на публіцы і дзяржаўным тэлебачанні. Нацыянальны дзень туркменскага скакуна і сабакі алабая — вельмі важныя дзяржаўныя святы, — адзначылі без яго. Правядзеннем урачыстых мерапрыемстваў і святочнымі цырымоніямі кіраваў ды прымаў падарункі сын прэзідэнта Сердар.
Аднак, як часта бывае пры дыктатурах, асабістае гора лідара краіны вырашана было зрабіць усенародным.
Перш за ўсё ў Туркменістане была абвешчаная ўсенародная жалоба. Адначасова, калі верыць некаторым СМІ, выказваць спачуванне сям’і прэзідэнта абавязалі ўсіх туркменаў. Напрыклад, мужчын абавязалі насіць нацыянальныя цюбецейкі.
Адначасова на месцах была ўведзена часовая забарона на правядзенне вясельных цырымоній. Акрамя таго, у Марыйскім і Лябапскім велаятах з бюджэтных работнікаў збіралі грошы для правядзення памінальных цырымоній з нагоды смерці бацькі прэзідэнта.
Тое, што адбываецца ў Туркменістане, прымушае ўзгадаць цікавыя дэбаты наконт здольнасці дыктатуры кантраляваць эмоцыі і ў тым ліку выклікаць у людзей пачуццё смутку.
Найбольш маштабна гэта з’ява фіксуецца цяпер у Паўночнай Карэі. Тут пасля смерці Кім Ір Сена (1994) або Кім Чэн Ына (2011) дэманстрацыя гора была вельмі шчырай і надзвычай распаўсюджанай. Людзі галасілі і біліся ў істэрыцы проста на вуліцах, не разыходзіліся амаль усю ноч. «Як ты мог нас пакінуць!» — крычалі яны. Нават вядучыя на цэнтральных каналах ледзь стрымлівалі слёзы, што сведчыла пра глыбокія асабістыя пачуцці.

Няўжо сапраўды людзі могуць так горача сумаваць з-за дыктатара-нябожчыка? Наколькі гэтыя праявы ўсеагульнай народнай любові шчырыя, а наколькі — арганізаваныя дзяржаўнай прапагандысцкай машынай?

Адзінага ўніверсальнага адказу няма. У тым ліку таму, што існуюць вельмі моцныя культурныя і псіхалагічныя дыстанцыі паміж заходнім і ўсходнім чалавекам. Не кажучы пра тое, што паўночныя карэйцы маюць спецыфічны псіхатып, таму што жывуць у інфармацыйнай ізаляцыі. Таму не выключана, што праз індактрынацыю многія з іх сапраўды адчуваюць адданасць Вялікаму Правадыру.

Да гэтай думкі схіляюцца шмат экспертаў. Напрыклад, Кэры Браўн, кіраўнік азіяцкай праграмы ў «Chatham House». На яго думку, істэрыка з нагоды смерці таго ж Кім Чэн Іра была натуральнай рэакцыяй, бо інфармацыя пра смерць лідара выклікае ў паўночных карэйцаў пытанні аб іх ідэнтычнасці, іх бяспецы і іх здольнасці выжыць.

Паводле слоў Браўна, паўночныя карэйцы — гэта нацыя, якая адчувае, што заўсёды знаходзіцца ў стане вайны і пра яе клапоціцца іх добры лідар. Як кажа эксперт: «Ім увесь час гаварылі, што яны штодзень падвяргаюцца атакам у пастаяннай вайне з ЗША, і вялікія перамогі мінулага былі абумоўленыя моцным кіраўніцтвам. Як вынік, страта лідара ў такой мадэлі ўспрыняцця свету вельмі адчувальная».Некаторыя дапускаюць, што калектыўная істэрыка магчымая праз індывідуальны страх — не выглядаць белай варонай на фоне іншых. Чалавек думае наступным чынам: у кагосьці абавязкова ўзнікне думка наконт яго палітычнай лаяльнасці, калі не енчыць разам з астатнімі «На каго ж ты нас пакінуў!». «Магчыма, гэтыя людзі хваляваліся за свой лёс і баяліся рэпрэсій, калі б адмовіліся сумаваць публічна», — мяркуе адзін з заходніх палітолагаў.
Ёсць думка, што дэманстрацыя смутку па загадзе ўлады можа мець нават характар кар’ернага спаборніцтва. Пра гэта піша ў сваёй кнізе «Нічога страшнага: звычайнае жыццё ў Паўночнай Карэі» брытанская журналістка Барбара Дэмік. Яна наведала Паўночную Карэю, калі адбывалася пахаванне Кім Ір Сена — і стала сведкай выбуху таго самага калектыўнага смутку. Назіраючы за нейкім студэнтам на вуліцах сталіцы КНДР, які па нейкіх фізіялагічных прычынах не мог плакаць, яна адчула прысмак фармальнага рытуалу.
«Тэатральная карціна гора яўна набыла канкурэнтны характар. Хто можа плакаць гучней за ўсіх? Гэта разумеў і той студэнт. Цяпер уся яго будучыня залежала ад яго здольнасці плакаць. На карту былі пастаўлены не толькі яго кар’ера і сяброўства ў Партыі Працы (паўночнакарэйскі варыянт савецкага КПСС), але і само яго выжыванне. Гэта было пытанне жыцця і смерці», — піша Дэмік. У выніку, як гаворыцца ў кнізе, студэнт прыдумаў выйсце. Юнак доўгі час трымаў павекі вачэй шырока адкрытымі, пакуль яны не пачалі слязіцца. Як толькі з’явіліся слёзы, ён пачаў галасіць, як і ўсе астатнія.
І самая правакацыйная тэорыя грунтуецца на тэзісе, што псіхалагічна кожны індывідуум вельмі лёгка трапляе пад уплыў настрою калектыву. Гэта, дарэчы, мы можам назіраць паўсюль. Нават на Захадзе былі эпізоды, калі людзі адчувалі неабходнасць выяўляць тыя ж эмоцыі, што і іншыя. Напрыклад, пасля смерці прынцэсы Дзіяны некаторыя людзі баяліся не згаджацца з масавым горам, якое панавала навокал. Праўда, усе прызнаюць, што тут ёсць велізарная розніца з дыктатурай — у плане арганізацыі прымусу.
Тэма штучнага смутку пры дыктатурах — спрэчнае пытанне. Аднак, падаецца, постсавецкаму рэгіёну гэтая з’ява не пагражае. Нават у вельмі аўтарытарным Туркменістане вялікага энтузіязму наконт абвешчанай жалобы не назіралася. Чыноўнікам, якія ігнаравалі цыркуляры наконт цюбецеек, давялося нават пагражаць звальненнямі.