Вызваленне — пераход з адной турмы ў іншую

На разуменне таго, што я зараз жыву не ў турме, мне спатрэбілася чатыры дні. Да гэтага часу, калі б мяне вярнулі назад, я б папросту нічога не адчуў — мой кароткатэрміновы выхад забыўся б, як шараговая прагулка ў дворыку ПКТ. Па­мяць выкрасліла б гэтае здарэнне, як яго і не было.

Звычайны вечар на вуліцы Дабралюбава, 16 у горадзе Горкі. 14-я камера ПКТ. Папраўчая калонія №9. Жнівень.

Вячэра прайшла, вячэрняя праверка — таксама. У рэжымнай установе і ўвесь арганізм пачынае жыць па рэжыму: хацець спаць, есці, піць і хадзіць у прыбіральню па раскладзе. Вось і мы з Грыням (мой сукамернік) на сваіх 5-ці квадратных метрах падрыхтаваліся прайсці традыцыйны рытуал — вячэрняе піццё гарбаты. Гарбаты і ласункаў хапае — тыдзень таму была атаварка. Мы падрыхтаваліся, назапашваючы «нішцякі» і прадчувалі, як усё гэта рубанём заўтра, у мой дзень народзінаў. У чатырох бетонных сценах, у поўнай аднастайнасці, радасцяў не так шмат. І кава з шакаладкай — гэта адно з таго, што хоць часам прымушае мозг зэка выкідваць у кроў эндарфіны.

Ледзь дапіўшы гарбату, мы пачулі лязг «тармазоў». Нешта дзіўнае. Было каля 18 гадзін вечару, і ў гэты момант ніхто не мусіў прыходзіць. Тармазы адкрываюцца, за імі — краты. На парозе стаяць двое афіцэраў:

— Дзядок, збірай усё і збірайся. Пойдзем.

На душы стала трывожна. Звычайна такія змены нічым добрым не заканчваюцца. Куды? І чаму ў такі час? Зразумела, выконваць загад не спяшаюся:

— Куды збірацца? Навошта? У іншую хату? Ці на этап? У чым справа?

— Збірайся хутчэй, потым усё скажам! Галоўнае — рэчы свае забірай, усе цалкам.

Я не сыходжу, спрабую разгадаць гэты рэбус. У іншую хату? А сэнс? На этап і ў іншую зону? Але гэта робіцца зусім у іншы час і па іншай працэдуры. Можа, ПКТ мне нейкім цудам адмянілі і падымаюць назад у лагер? Але чаму тады не кажуць аб гэтым?

Пасля доўгіх спрэчак рэжымнік кажа:

— Коля. Усё будзе нармальна. Вось пабачыш. Збірайся.

Гляджу яму ў вочы і, здаецца, не хлусіць. Што рабіць — трэба ісці, калі захочуць — вынесуць. Сабраў амаль усе свае рэчы. Усе прысмакі, палову капэртаў, паштовак і стрыжняў пакінуў Грыню.

Выводзяць з ПКТ, ідзем на КПП (прапускны пункт паміж рознымі сегментамі зоны). Па дарозе яшчэ раз цікаўлюся ў рэжымніка: куды?

— Дамоў, — кажа.

Канешне ж, не верую. Наадварот, нарастае злосць — з такім нельга жартаваць.

Прыходзім на прапускны пункт, падымаемся на другі паверх. Я бачу — усе мае клункі, што былі пакінутыя ў атрадзе (тое, што ў ПКТ «не положено»), стаяць тут. Кажуць, што я вызвалены, і зараз мяне выведуць за межы калоніі.

Гэта было як удар па галаве. Мне падавалася, што вакол мяне адбываецца нейкі спектакль, што зараз з-за дзвярэй выскачыць опер у касцюме клоуна і пачне рагатаць: «Падманулі дурачка на чатыры кулачка!» Але нічога не адбывалася. Я сеў, і, напэўна, змяніўся ў твары. Рэжымнік, пабачыўшы мой стан, расхваляваўся, нават хацеў выклікаць доктара.

— Як вызвалены? На падставе чаго? Дзе дакумент? — я паспрабаваў прыйсці ў сябе і зразумець, што адбываецца.

— Нічога не ведаю... Мне сказалі цябе вызваліць — я вызваляю!

На КП, што вядзе на волю, — некалькі кодавых дзвярэй. Прайшлі адну. Перад другой у акенцы сядзіць яшчэ адзін, які пачынае правяраць маю асобу. Пытаецца імя, прозвішча, год нараджэння, адрас. На годзе нараджэння пачынаю блытацца ў месяцах і днях, перапытваць яго — мозг зусім іншым заняты. Пачынае пакрыкваць.

Перабранка цягнецца паўхвіліны, пакуль не ўстраваюць тыя, што мяне выводзілі. Але на мой настрой гэта ніяк не паўплывала — дзіўна, што тыя падзеі ўвогуле засталіся ў маёй памяці. Даюць даведку аб вызваленні. У графе «Нагода вызвалення» — «Указ прэзідэнта «Аб памілаванні». Ну, вось пазл і склаўся...

Адчыняюцца дзверы. Перада мной — вольны свет.

Радасць? Захапленне? Эйфарыя? Нічога падобнага. Я ў разгубленасці. Не разумею, што вакол мяне адбываецца. Трывога, адчуванне падазронасці. Шок. Як рыба, якую выкінулі на бераг, — лепшая метафара для таго стану, у якім я ў той момант знаходзіўся. Падавалася б, варта радавацца, што тое, чаго я так доўга чакаў, ажыццявілася, прытым так нечакана і безумоўна. Але я ў разгубленасці. Я выйшаў з іншага свету, дзе поўная прадказальнасць, распарадак. Упэўненасць — не смейцеся! — у заўтрашнім дні. Дзе батончыкі бабруйскай халвы ў атаварцы, бібліятэка раз на тыдзень, сукамернік Грыня са сваімі гісторыямі. Я ведаў, як рухацца, як жыць, у чым быць упэўненым, а ў чым — не. А зараз я — у новым сусвеце, і не ведаю, што ад яго чакаць.

Перад уваходам стаіць патрыманая «Лада». Каля яе — два нейкіх чувакі. Гэбэшнікі, канешне. Падыходзяць.

— Сядай, паехалі.

— Ну паехалі, — кідаю сумкі ў багажнік.

Спрабую іх разгаварыць. «З якой структуры? Мясцовыя-немясцовыя?» Маўчаць. Сонца хіліцца на захад. Я гляджу ў акно, як зачараваны. Гэтага не можа быць. Палі, лясы... Каровы нейкія пасвяцца. Як быццам бы глядзіш фільм. Не, гэта адбываецца не са мной.

За ўсю паездку я ні разу не запытаўся іх, куды едзем. Палічыў, што альбо ў Оршу, альбо ў Магілёў. Прыехалі ў Оршу на чыгуначны вакзал. Пайшоў у прыбіральню, каб зняць лішняе адзенне — амаль усё, што дазволена ў ПКТ, было на мне апранута. А тут  — камфортна. Я не мерзну. У камернай сістэме не бывае камфортна. Амаль увесь час табе альбо надта холадна — і ты апранаешся як капуста, альбо табе надта спякотна — і ты ходзіш у майтках. А тут —  звычайна, і няма патрэбы ўцяпляцца... Прыйшлося зняць лішняе. Там жа, на месцы, выкінуў палову змесціва кешараў. Яшчэ перад выхадам з зоны хацеў пакінуць гэта тым, хто мае патрэбу. Не далі.

Старая целагрэйка, ватныя штаны (усё — хэндмэйд з крытай), тапкі, у якіх адтупацеў усе 5 гадоў, туалетная папера, некалькі пачакаў цыгарэт, паплаўленая пластыкавая кружка, выцвілая роба... Хаця не, робу пакіну на памяць. Сабраў торбу, але выкінуць у сметніцу рука не паднялася. У зоне гэта — цэлы скарб, а тут нікому не патрэбна. Пакінуў кешар побач са сметніцай — можа, нейкі бяздомны забярэ. Усё ж такі целагрэечка не такая ўжо і дрэнная!

У нагруднай кішэні ў гэбэшніка бачу білет на цягнік. Зразумела — чакае, каб мяне адправіць. Спрабую выпрасіць білет: сам даеду, кажу, не прападу. Не дае. Загад, ясная справа...

Цягнік прыходзіць. Мяне суправаджаюць да самага вагону. Гэбіст дае білет. Праходжу ў вагон, аглядваюся. У мяне дзве здаровыя клетчатыя торбы. Я падобны на мяшанцу беспрытульніка і чаўнака. Спрабую прыйсці ў сябе.

Потым быў званок родным з тэлефона спадарожнікаў: выпадковых, але вельмі добрых людзей, нявесткі і свякрові, што ехалі ў Кобрын. Даведаўшыся, што я толькі вызваліўся, узяліся паіць мяне гарбатай, карміць бананамі і снікерсамі. Праразмаўлялі з імі ўсю дарогу, і 2,5 гадзіны прайшлі незаўважна.

Выходжу на перон. Там ужо стаіць адзін у цывільным з відэакамерай. Хто б сумняваўся...  З боку падземнага пераходу на мяне літаральна ляціць дзясятак чалавек: хто бягом, хто на ровары. Я кідаю кешары на асфальт і абдымаюся з усімі, з кожным па чарзе. Божа мой, як вы змяніліся... Некаторых пазнаў далёка не адразу. А людзі ўсё прыходзілі. Усе тыя, хто быў часткай майго папярэдняга жыцця, каго я не бачыў пяць гадоў. Яны не забыліся пра мяне. Яны прымчаліся на вакзал, у апошнюю хвіліну даведаўшыся, што мяне вызвалілі. Многіх не чакаў пабачыць: Вольга Мікалайчык, Дзмітры Дашкевіч. А вось і журналісты. Задаюць пытанні, я ў адказ нясу нейкія шаблонныя ўра-антырэжымныя глупствы. Але за адно пытанне гатовы літаральна прыбіць: «Якія вашы планы?»

Рабяты, якія яшчэ планы?! Я толькі што з бетоннай каморкі 2х2 метры, у мяне свет звузіўся ў кропку. Я яшчэ не зразумеў, дзе я. Мой мозг, душа і ўспрыманне дагэтуль у 14-й хаце. Яшчэ 4 гадзіны таму мае планы былі: зранку прыбраць хату, зрабіць ёгу і ўзяцца за Джэка Лондана з бібліятэкі. Аб чым вы ўвогуле пытаецеся?!

Так атрымалася, што на момант майго вызвалення нікога з родных не было ў Мінску. Але яшчэ да паўночы мы ўжо сустрэліся.

У тую ноч я ніяк не мог зас­нуць. Арганізмам авалодаў нейкі зусім не зразумелы стан. Я хадзіў па кватэры і рабіў на аўтамаце нейкія рэчы, якія не рабіў гадамі: адкрываў хала­дзільнік, заходзіў у інтэрнэт, умываўся гарачай вадой. Рукі памяталі, як абыходзіцца з усім гэтым, а свядомасць — не.

На разуменне таго факту, што я зараз жыву не ў турме, мне спатрэбілася чатыры дні. Да гэтага часу, калі б мяне вярнулі назад, я б папросту нічога не адчуў — мой кароткатэрміновы выхад забыўся б, як шараговая прагулка ў дворыку ПКТ. Па­мяць проста выкрасліла б гэтае здарэнне, як яго і не было.

Але ў гэтым, калі прыгля­дзецца, ёсць глыбокі філасофскі сэнс. Бо ўсё, што адбылося са мной, — толькі пераход з адной турмы ў іншую. Жыццё, якое мы прывыклі лічыць вольным, насамрэч такім не з'яўляецца. Свабода — гэта як вялікі крэмавы торт, і яго немагчыма з'есці ў адзіночку — метафара не мая, але ж дужа трапная.

Пакуль несвабодны нехта адзін — несвабодныя ўсе мы. І адзінае, што нас між сабой адрознівае, — хіба што рэжымы ўтрымання.

Фота з архіву аўтара