«Нашчадкі будуць зайздросціць нам»

Мы адкрываем новую рубрыку пад назвай «Валадары думак» — серыю сустрэч з людзьмі, якія маюць уплыў на грамадскую думку і якіх можна лічыць валадарамі думак: у пэўным сэнсе, для пэўных адсекаў грамадства — а нават і для ўсяго грамадства. Мы плануем запрашаць у рэдакцыю НЧ палітыкаў, публіцыстаў, грамадскіх дзеячаў розных пакаленняў для абмеркавання самага шырокага кола праблем сучаснасці. І ў якасці зачыну мы гутарым з Валянцінам Акудовічам як з першым (і пакуль апошнім) беларускім філосафам у найноўшай гісторыі.



Мы адкрываем новую рубрыку пад назвай «Валадары думак» — серыю сустрэч з людзьмі, якія маюць уплыў на грамадскую думку і якіх можна лічыць валадарамі думак: у пэўным сэнсе, для пэўных адсекаў грамадства — а нават і для ўсяго грамадства. Мы плануем запрашаць у рэдакцыю НЧ палітыкаў, публіцыстаў, грамадскіх дзеячаў розных пакаленняў для абмеркавання самага шырокага кола праблем сучаснасці. І ў якасці зачыну мы гутарым з Валянцінам Акудовічам як з першым (і пакуль апошнім) беларускім філосафам у найноўшай гісторыі.

Аляксей Кароль: Найперш я хацеў бы вызначыць і для чытача, і для сябе: каго ў сучасным грамадстве можна лічыць валадаром думак? Асобы якой прафесіі ўплываюць сёння на стан грамадскай думкі, на ўспрыняцце і фармаванне новых ідэй, тэндэнцый? За савецкім часам такімі амаль агульнапрызнанымі валадарамі думак былі пісьменнікі. З аднаго боку, пісьменнікі, аблашчаныя ўладай і фактычна прызначаныя на ролю валадароў думак, з іншага — тыя, што з’явіліся спантанна і ў пэўным сэнсе падрывалі савецкую ідэалогію, скажам, у нас гэта былі Васіль Быкаў, Уладзімір Караткевіч, яшчэ раней — у некаторай ступені — Іван Мележ. Яго «Людзі на балоце» былі ўспрынятыя як з’ява. Я помню сябе дзесяцікласнікам, калі тая частка нашага класа, якая ведала літаратуру, ці не ўпершыню была пад уражаннем ад беларускага пісьменніка, чытала і перачытвала. Спадару Валянціне, якая Ваша думка наконт валадара думак сучаснасці і для Беларусі?
Валянцін Акудовіч: Перад тым, як адказаць Вам, я хачу зрабіць заяву: ніяк не бачу сябе сярод валадароў думак. Я прыйшоў сюды, не ведаючы, што гэтую высокую і пафасную тэму хоць нейкім чынам спраецыруюць на мяне. Я думаў проста пагаварыць пра гэты феномен, што для інтэлектуала цалкам нармальна. Да таго ж я лічу, што валадары думак — ці тое, што мы пад гэтым прызвычаіліся разумець, — у сучасным грамадстве ўвогуле не магчымыя. І я хацеў распавесці, чаму.
Дзіця крызісу
Для нас, еўрапейцаў, фігура валадара думак вядомая яшчэ з часоў антычнай Грэцыі — праз вобраз Арфея, якога, калі ён пачынаў гаварыць, слухалі людзі, звяры і птушкі. Зрэшты, кожная традыцыйная культура мела падобнага міфічнага персанажа — скажам, вяшчун Баян у старажытнарускай традыцыі. Але досыць перадгісторыі. Зараз я ў агульных рысах зазначу, калі і ў якіх умовах ужо ў новыя часы праяўляліся тыя, каго мы называем валадарамі думак.
Па-першае, валадар думак — гэта зазвычай нефарматная і нефармальная фігура. Ім не мог называцца, да прыкладу, князь ці біскуп. Валадаром думак мы называем таго, хто паўстае з нефармальных дыскурсаў культуры, рэлігіі альбо ўлады. Па-другое, з’яўлялася гэтая фігура пераважна ў радыкальна крызісныя эпохі. Пакуль усталяваныя ўладай правілы, нормы і законы, якімі б жорсткімі і несправядлівымі яны ні былі, адпавядалі сваёй цывілізацыйнай стадыі, валадарам думак не было месца ў грамадстве. Але калі выспяваў радыкальны злом, паколькі старая мадэль знасілася і больш не працавала, калі час набрыняў ужо нечым іншым, а тыя, хто трымаўся мінуўшчыны, працягвалі яе абараняць — тады і паўставала асоба, якая прамаўляла: «Усё дрэнна, трэба рабіць інакш». Найбольш яскравыя прыклады ў Новы час для нас, еўрапейцаў, выявіліся ў рэлігіі: Марцін Лютэр, Жан Кальвін, стваральнікі англіканства, якія распачалі рэфармаванне кансерватыўнай каталіцкай царквы. Такім чынам, валадар думак — нефармальнае дзіця крызісу. Якога заўгодна: рэлігійнага, эканамічнага, палітычнага…
Народ і геній
У Еўропе валадары думак як пэўны інстытут былі «пастаўленыя на паток» у эпоху рамантызму. Тады адбыліся дзве канцэптуальныя рэчы. З’явіўся панятак «народ» як прааснова ўсіх будучых нацыяналізмаў. Да эпохі рамантызму катэгорыі народу не было: раней грамадства дзялілася на саслоўі, але панятку, які аб’ядноўваў бы народ у адно цэлае, не існавала. Шляхціц, скажам, XVI стагоддзя ні ў якім кантэксце не мог сябе бачыць паяднаным з халопам. Павінны былі мінуць эпохі, адбыцца радыкальныя сацыяльныя і інтэлектуальныя зрухі, каб прыйшло разуменне: у нейкім кантэксце ўсе мы — ад халопа да Радзівілаў — можам быць задзіночаныя ў адно цэлае, усе разам.
Спачатку з’явіўся народ, а потым сфармавалася гэтая надзвычай цікавая мне бінарная апазіцыя «народ — геній». Геній павінен быў выхоўваць, адукоўваць народ і весці яго да светлай будучыні. Не рамеснікаў, не сялян, не шляхту — а ўвесь народ разам.
З супрацьпастаўлення генія народу пазней паўстаў рускі інтэлігент, які і спарадзіў у Расіі (і шэрагу блізкіх да яе культураў) гэты феномен валадара думак. Для французаў такім валадаром думак стаўся Віктор Гюго. Ён быў апошнім французам, якога можна назваць валадаром думак, — таму што далей у Францыі пачыналася дэмакратыя. Ды і ўвогуле, у тых дзяржавах, якія пераходзілі на парламенцкі тып улады, валадары думак пачалі знікаць як від. Грамадства праз інстытут галасавання пачало само выбіраць сваім думкам валадароў.
Андрэй Расінскі: А Сартр? А Камю?
ВА: Пабойцеся Бога! Якія ж яны валадары думак? Для простых французаў яны былі маргіналамі! Хаця, безумоўна, для праслойкі інтэлектуалаў усяго свету нейкі час яны нешта значылі. Але не будзем перабольшваць: не яны вырашалі лёсы як асобных краінаў, так і ўсёй Еўропы.
АК: Аднак на інтэлектуалаў іх уплыў быў каласальны.
ВА: Давайце разводзіць паняцці «валадар думак» і «аўтарытэт для экспертнай групы». Так мы і Віктара Пялевіна назавем валадаром думак пуцінскай Расіі. Яго чытае 50 тысяч прасунутых расіян, ён адзін з самых вядомых пісьменнікаў. Але ж гэта зусім іншае.
Апошнія валадары
Дэмакратыя знішчыла валадароў думак, таму што пры нармальным функцыянаванні дэмакратычнай мадэлі крызісныя сітуацыі шырока абмяркоўваюцца ўсім грамадствам і вырашаюцца праз выбары — і валадар думак становіцца на чале парламента ці ўрада.
Апошнія валадары думак з’явіліся на нашай прасторы, калі развальваліся старыя інстытуты ўлады. У нас гэта былі Зянон Пазняк і Васіль Быкаў, у літоўцаў — Вітаўтас Ландсбергіс, у чэхаў — Вацлаў Гавел, у палякаў — Лех Валенса. Але амаль усе яны сталі валадарамі думак, перайшоўшы ў палітыку з творчасці, культуры (як між іншага — са спазненнем — Уладзімір Някляеў, адзін з кандыдатаў на апошніх прэзідэнцкіх выбарах). Бо валадарыць над розумам грамадства сёння можна толькі праз палітычныя інстытуты. Праз свае вершы, прозу, кіно, філасофію — не.
Сёння мы не маем нармальнай дэмакратыі, у нас няма сапраўднага парламента. Таму наперадзе нас чакае вялізны крызіс. Таму, тэарэтычна, у нас яшчэ мусіў бы з’явіцца валадар думак. Але, хутчэй за ўсё, ён не з’явіцца.
АК: Магчыма, таму, што структура грамадства ўжо іншая.
ВА: Менавіта так. Хаця пакуль у нас яшчэ ёсць адзін валадар думак, які заняў гэтую пазіцыю сямнаццаць гадоў таму і нікому яе не збіраецца саступаць.
АК: Ён — валадар думак, бо ён валадар дзяржавы...
ВА: Але ніхто не можа параўнацца з ім, асабліва калі браць першыя дзесяць год яго кіравання. Ні Быкаў з Пазняком, ніхто, апроч хіба (у мінулым) Пятра Машэрава — але Машэрава не выбіралі, а прызначылі. А яго людзі выбралі на ўладу над імі за тое, што яго думкі былі думкамі большасці.
АР: Як тут увогуле можна казаць пра валадара думак? Я б назваў гэта «валадаром бяздум’я»!
ВА: Ат, гэта ўсё інтэлігенцкія штучкі… Валадар — той, хто валадар, а не той, хто прыгожа разважае пра любоў і свабоду.

Мастак Аляксей Марачкін. «За Свабоду. Плошча Каліноўскага»

Агенты Хайдэгера
АК: Я цалкам згодзен з вашай інтэрпрэтацыяй, але хацеў перавесці яе ў іншы план. Захоўваецца ўплыў некаторых асобаў на пэўныя сегменты грамадства. Яны паказваюць напрамак і прыводзяць да нейкага рашэння праз палітычныя дэмакратычныя механізмы. Якія мультыплікатары грамадскай думкі, уплывовыя асобы могуць спрыяць пераменам у агульнанацыянальным рэчышчы, адыходзе ад традыцыйнага таталітарнага грамадства, якое мы перажываем сёння нібы ў рэжыме «рэха»?
ВА: Адназначнага адказу тут няма, і найперш таму, што нашае грамадства не мае структурнай цэласнасці. Яно спрэс падзеленае на самыя розныя сегменты. Вось мы з вамі належым хутчэй да нацыянальна заангажаванага сегменту. У гэтым сегменце вельмі шмат яркіх, таленавітых людзей, асабліва ў сферы творчасці. Але я не магу сказаць, каб яны былі надта ўплывовымі, бо няма на каго ўплываць — хіба на саміх сябе. У той жа час у прадзяржаўным сегменце такіх фігур вобмаль, калі, канешне, не браць маскультуру.
Марыя Мартысевіч: Валадароў думак аддзялілі ад народу, на які яны маглі б паўплываць.
ВА: Хіба што так. Дарэчы, гэта было вельмі прафесійна прароблена. Нябачны мур без спеху нарошчваўся цягам многіх гадоў, і цяпер патэнцыйныя валадары думак апынуліся адлучанымі ад Беларусі. Можа, перадусім дзеля таго, каб Беларусі застаўся адзін валадар думак.
Певень і світанак
ММ: Ёсць меркаванне, што сэнс так званых «чорных спісаў» і любых падобных забаронаў і абмежаванняў менавіта ў тым, каб аддзяліць уплывовых асобаў ад каналаў распаўсюду «шкодных ідэяў». Лявон Вольскі, безумоўна, быў валадаром думак майго пакалення (сённяшнія трыццацігадовыя), але цяпер яму забаронена гастраляваць, і такім чынам ён можа проста не трапіць у поле зроку сваіх патэнцыйных слухачоў маладзейшага веку. Такім чынам, у сферы культуры ідзе татальная зачыстка. Хто прыходзіць у гэту сферу, калі з яе выцесненыя сапраўдныя ідэйныя лідары? Хто ў нас выконвае іх функцыю?
ВА: У Васіля Гросмана ёсць такое назіранне. Бываюць эпохі, калі каламуць ляжыць на дне, схаваная празрыстай вадой, а бываюць часы, калі каламуць усплывае наверх. Мы сёння апынуліся ў гэтай другой сітуацыі. Сучасная цывілізацыя — цывілізацыя масавага чалавека, і гэтаму грамадству валадары думак ніяк не патрэбныя. Гэтаму грамадству патрэбныя яркія медыя-героі, мультыплікатары думак. Самая яркая медыя-фігура Расіі — Уладзімір Жырыноўскі. Прыйшоў новы герой. Ён не павінен быць залішне разумным і этычна занураным, але мусіць мець яркую харызму, якая б праз масмедыя прываблівае масавага чытача, слухача, але найперш — гледача. І толькі для экспертных супольнасцяў сапраўды яшчэ існуюць валадары думак і агенты ўплыву Канта, Хайдэгера, Сартра, Фуко...

Аляксей Марачкін. «Здані (пераможцы)»

АК: Так, я бачу гэту падмену. Апошняя хваля шасцідзесятнікаў — Васіль Аксёнаў, Яўген Еўтушэнка, папулярныя ў тыя часы кнігі Рэмарка і Хэмінгуэя падштурхнулі нас да пераасэнсавання савецкай рэчаіснасці і па сутнасці зрабілі ўспрымальнымі для ідэй перабудовы і (у выпадку Беларусі) нацыянальнага адраджэння на аснове дэмакратыі. Цяпер адбываецца менавіта падмена, пра якую вы гаворыце. Падмена на шоў-герояў. Беларускія «чорныя спісы» — невыпадковая з’ява. З шоў-герояў на расійскіх падмостках штучна ствараюць валадароў думак — уплывовых асоб, робячы акцэнт на іх асабістае жыццё, прыцягваючы ўвагу насельніцтва да іх асобаў і адцягваючы ўвагу ад новых ідэяў, магчымых пераменаў у бок дэмакратыі. У нас, на шчасце, такіх зорак не з’явілася.
ММ: Хоць дзяржаўныя ідэолагі прыкладалі ўсе намаганні для іх з’яўлення...
АК: І людзі пацягнуліся да патэнцыйных валадароў думак. Гэта страшна для ўлады, і таму гэтыя людзі трапілі пад забарону. Звычайныя меры таталітарнага рэжыму. Якія думкі і ідэі могуць стаць асноватворнымі ў сучасны момант для розных слаёў нашага грамадства — не толькі тых, хто прытрымліваецца каштоўнасцей нацыянальнага адраджэння, але і тых, хто выступае за палітычную рэструктурызацыю грамадства?
ВА: Нядаўна я надрукаваў кнігу «Архіпелаг Беларусь», якая складаецца з фрагментаў маіх інтэрв’ю за апошніх чатырнаццаць год. Там шмат розных выказванняў пра тое, што трэба рабіць, як жыць. Ну і што? Што з таго, што нейкі певень пракукарэкаў світанак? Світанак наступае незалежна ад пеўня.
Дыктатура ХХІ стагоддзя
Шасцідзясятнікі сапраўды падрыхтавалі атмасферу для пераменаў. Увогуле, унутры імперскай камуністычнай цывілізацыі СССР стварылася іншая ўнікальная цывілізацыя. Гэта была цывілізацыя чытачоў тоўстых літаратурных часопісаў, дзе і друкаваліся «шасцідзесятнікі». Але чаму ў нас сёння немагчыма такая сітуацыя? А таму, што хоць у нас тыранія, але гэта тыранія ХХІ стагоддзя. Хто хоча гаварыць — мае магчымасць публічна гаварыць тое, што хоча. Мяне ўжо колькі год не друкуюць у дзяржаўных выданнях, а я гэтага нават не заўважаю, бо ўсё, што меўся надрукаваць, — надрукаваў у незалежных выданнях і выдавецтвах. Ад таго, што Някляеву, Арлову, Хадановічу і шматлікім іншым таленавітым аўтарам не дазваляюць прысутнічаць у інтэлектуальнай прасторы, якую патрануе дзяржава, іх уплыў не змяншаецца, ужо хаця б таму, што сапраўднае мастацтва сёння не патрэбнае «ні там, ні тут».
Новыя людзі
АК: Я вам крыху запярэчу як гісторык. Інтэлектуальнае дысідэнцтва, базаванае на каштоўнасцях, незаўважна ўплывае на шырокую свядомасць, значна больш, чым гэта здаецца яго творцам. Сучаснае беларускае дысідэнцтва — спадчына савецкага шасцідзясятніцтва. І калі ў шэсцьдзясят восьмым годзе на Чырвоную плошчу выйшла восем чалавек, то ў 2010 на плошчу Незалежнасці ў Мінску — 30–40 тысячаў. У СССР нацыянальна-свядомасны падмурак не быў заўважны, але агульнапратэстны, у тым ліку супраць сістэмы — ужо быў. Другое маё пярэчанне асноўваецца на тым, што на сённяшнім узроўні асэнсавання рэчаіснасці інтэлектуальная плынь спрашчаецца і ператвараецца палітыкамі ў больш простыя ідэі і напрамкі. Плошча — таму прыклад. У апытанні tut.by «Што вас найбольш хвалюе?» прыкладна аднолькавы працэнт за мінулы тыдзень набралі адказы «суды» і «кошты». Грамадства палітызуецца і больш цікавіцца пэўнымі феноменамі, чым яно цікавілася раней. Таму ваш як філосафа ўплыў на грамадства цяпер на стадыі практычнай рэалізацыі, і стрымліваецца ён толькі рэпрэсіўнымі мерамі. Крыху вольніцы на выбарах — імітацыйнай свабоды, і ўжо «валадару ўлады» падалося: яшчэ крыху — і ён не зможа кантраляваць працэс. І ў гэтым ён не памыляўся.
ВА: Я з вамі пагаджуся. Калі пасля 19-га снежня мы пачалі аналізаваць, хто выйшаў на Плошчу, то перадусім вызначылі тры тыпы адважнікаў. Самы нешматлікі — палітычна заангажаваныя грамадзяне ад усіх партый і рухаў разам узятых.
АК: Дзве тысячы, не больш.
ВА: Другая частка — значна большая, але ўсё адно меншая за асноўную, — звычайны пратэстны электарат. 8% кожнага грамадства незадаволеныя любой уладай. Яны будуць пратэставаць і за пазухай у Бога
АК: Гэтак жа заўжды ёсць 8%, якія любой уладай задаволеныя.
ВА: А асноўная маса ўдзельнікаў Плошчы — гэта новыя людзі. На Плошчу вышлі тыя, хто ў нейкім сэнсе пераняў новыя каштоўнасці, выхаваўся ці перайначыўся праз інтэрнэт, незалежную прэсу, адукацыю за мяжой, розныя грамадзянскія ініцыятывы — выйшла грамадзянская супольнасць, якая, хаця б у Мінску, ужо досыць актыўна фармуецца. Яны і склалі асноўную масу Плошчы. І выйшлі яны таму, што былі не згодныя з тымі каштоўнасцямі, якія ім прапаноўваюць улады. Дарэчы, яны сваёй масавасцю стварылі праблемы палітычнай апазіцыі. Пабачыўшы такую масу народу, палітычныя лідары вырашылі, што гэтыя людзі прыйшлі змагацца з уладай. А яны не змагацца прыйшлі, а толькі прадэманстраваць сваю нязгоду. Не больш. І як толькі пабачылі небяспеку — усе разышліся. Засталіся толькі лідары з рэвалюцыйнымі лозунгамі, звернутымі да змагароў, якіх на Плошчы, лічы, і не было.
Пагарэльцы на папялішчы
ММ: Мы стаім на парозе крызісу, прычым крызісу нетыповага. Калі ў 1990-я разруха ахапіла ўвесь Усходні блок Еўропы, то цяпер праз няправільную рэакцыю беларускага рэжыму на глабальную рэцэсію 2008 года сітуацыя склалася ўнікальная — гэта толькі наш крызіс. Хто выжыве пасля гэтага лакальнага Армагедону? Што вырасце на папялішчы?
ВА: Усё будзе залежаць ад таго, што застанецца на гэтым папялішчы. Ці выгарыць усё, ці нам толькі здаецца, што крызіс будзе такім татальным і брутальным. Але самым страшным будзе не пажар — пажар для нас стане хутчэй вызваленнем. Самым страшным будзе адбудова таго, што згарыць. Ці зможам мы аднавіць, ды пры гэтым яшчэ мадэрнізаваць былое, ці пойдзем па свеце як пагарэльцы? Песіміст скажа: «Не адбудуем». Аптыміст скажа: «Не, адбудуем!»
АР: А што скажаце Вы?
ВА: Мяне як чалавека нацыянальна заангажаванага найбольш турбуе, ці не страцім мы незалежнасці. Тут я хутчэй аптыміст: палітычна Беларусь застанецца незалежнай. А вось эканамічная незалежнасць змінімізуецца — і на досыць працяглы час. Чаму мы застанёмся палітычна незалежнымі? Гэта паказвае практыка. З 1990-х гадоў з’явілася безліч дзяржаваў і паўдзяржаваў — і ніводная з іх незалежнасці не страціла. Як казаў адзін польскі даследчык Беларусі, у наш час значна прасцей стварыць новую дзяржаву, чым загубіць яе.
Ментальна Расія — рускі чалавек і расійская ўлада — ніколі не адмовіцца ад дзвюх рэчаў: тых некалькі Курыльскіх астравоў, на якія прэтэндуе Японія, і ад Беларусі. Ну вось навошта Расіі тыя заняпалыя ва ўсіх сэнсах Курыльскія астравы? Але ўчапіліся і не аддаюць... Тое самае — з Беларуссю. Гэта праблема расійская ментальнасці, а не геапалітыкі ці здаровага клёку. Але палітычна Расіі нас не залучыць.
АР: А культурніцкі?
ВА: Культурніцкі, я думаю, дыктат Расіі (нафта ў абмен на мову) другі раз ужо не паўторыцца. Калі наступіць квазідэмактатычная сітуацыя (квазі — таму што шлях да сапраўднай дэмакратыі доўгі і пакручасты), новаму кіраўніцтву дзяржавы давядзецца рабіць хаця б выгляд нацыянальнага адраджэння. Дыктатуры нерэпрадуктыўныя. Не было яшчэ такога ў гісторыі. У гэтым пажары беларуская дыктатура загіне найперш.
Патрэбныя Экскурсаводы
АР: А ці хопіць беларускаму грамадству сілаў, каб адрадзіць мову і культуру?
АК: Ці ператворыцца ваш «архіпелаг Беларусь» у цэласны мацярык?
ВА: Я калісьці напісаў, што толькі тэктанічны зрух можа ператварыць архіпелаг Беларусь зноў у мацярык. Цяпер я так не думаю. Сумная і скрушная тэза, якую я сфармуляваў даўно і насуперак сваім жаданням: Беларусь ніколі не будзе беларускай. Час нацыяналізму імкліва мінае. Цяпер у мяне з’явіўся іншы двухсказавы лозунг: «Нацыянальным каштоўнасцям — так, нацыянальнай ідэі — не!» Мая візія Беларусі — гэта візія грамадства, пабудаванага па прынцыпе грамадзянскай супольнасці, дзе на папялішчы Беларусі пасля пажару будуць дамінаваць не «адраджэнскія» мроі, а агульны для ўсіх Закон. Калі ў аснове дзяржбудовы ляжыць нацыянальная ідэя, то ўрад, парламент, культура і эканоміка завязаныя на Нацыі і Мове. Гэта логацэнтрычная мадэль, якая сёння немагчымая. Яшчэ і таму валадар думак больш не можа паўстаць, бо знік логацэнтрычны свет. Усе логацэнтрычныя канструкцыі ды ідэалогіі скончылі сваё існаванне ў ХХ стагоддзі. Васіль Быкаў быў апошнім валадаром думак на Беларусі. І болей нікога ўжо не будзе.
І вось тую грамадзянскую супольнасць, што паўстане, варта, наколькі гэта магчыма, напоўніць нацыянальнымі каштоўнасцямі. Вярнуць старыя нацыянальныя каштоўнасці, стварыць новыя... Нам патрэбныя не валадары думак. У грамадстве на папялішчы нам патрэбныя Экскурсаводы ў шырокім сэнсе гэтага слова. Гісторыкі, краязнаўцы, археолагі, стваральнікі навукова-папулярных выданняў. Ужо сёння ў нашым грамадстве надзвычай запатрабаваны беларускі экскурсавод, які не стварае новых сэнсаў, а але вяртае грамадству тое багацце, якое ўсюды, куды ні глянь.
АК: Якія думкі і ідэі можна вылучыць як асноватворныя для беларускага чалавека, для беларускай нацыі?
ВА: Важна ўсвядоміць, што дваццацігоддзе з канца васьмідзясятых і да гэтага дня — гэта самая вялікая эпоха, якую перажывалі беларусы. Не Другая сусветная вайна — вайна была хутчэй агульнай бядою. І нават калі глядзець нашу гісторыю з больш шырокай рэтраспектывай (уключна з часамі ВКЛ) — то гэтыя 20 год цяжка параўнаць з якім-кольвек перыядам. Нашы рамантычныя нашчадкі будуць зайздросціць нам: Божа, у які яны жылі час! Калі быў першы (і апошні, дай Бог) дыктатар! Калі былі масавыя пратэсты, акцыі, змаганне ў самых розных фарматах ды формах, і арышты, арышты, арышты… Якім мужнымі, змагарнымі і ахвярнымі мы будзем выглядаць для нашых нашчадкаў… А можа, мы і сапраўды такімі былі.