Навуковец-бунтар: як непадпарадкаваньне Галілея зьмяніла сьвет

Уявіце сабе сьвет з нязьменнай упэўненасьцю у тое, што Зямля непарушна стаіць у цэнтры сусьвету. У гэты сьвет бясспрэчных ісьцінаў увайшоў чалавек, чыя непакорлівасьць кінула выклік тагачаснай касмалёгіі і заклала асновы для новай эры навуковых дасьледаваньняў. Гэтым чалавекам быў Галілеа Галілей.

Будучы навуковец нарадзіўся роўна 460 гадоў таму ў Пізе, якая ў той перыяд была нядаўна заваяваная Флярэнтыйскім герцагствам, а ў пяцігадовым узросьце Галілей стаў падданым новай дзяржавы, якая існавала з 1569 па 1859 – Вялікага герцагства Тасканскага.

Да зьяўленьня рэвалюцыйнага ўкладу Галілеа Галілея ў навуку, касмалягічнае разуменьне Сусьвету трывала ўкаранілася ў геацэнтрычнай мадэлі. Што гэта значыць? Гэта была нябесная архітэктура, якая зьмяшчала Зямлю ў цэнтры Сусьвету. Гэтая мадэль навуковым кансэнсусам, глыбока пераплеценым са сьветапоглядам Касьцёла.

Геацэнтрычная мадэль, якую адстойваў Клаўдзій Пталемей у ІІ стагодзьдзі, была бясспрэчнай сістэмай, праз якую інтэрпрэтаваліся нябёсы, зоркі, плянэты.

Але напачатку, за некаторы час да Галілея, у прызнаны ўсімі нябесны парадак справаў увайшоў Мікалай Капернік, польскі сьвятар і астраном. У 1543 годзе, у год сваёй сьмерці, Капернік апублікаваў працу «Аб абарачэньнях нябесных сфэраў», якая прапанавала радыкальна іншую мадэль Сусьвету: геліяцэнтрызм. У цэнтры мадэлі Каперніка было сонца, нерухомае і велічнае, з Зямлёй і іншымі плянэтамі, якія круцяцца вакол яго.

Такім чынам была падрыхтаваная глеба для дзейнасьці Галілея. Празь некалькі дзесяцігодзьдзяў пасьля польскага навукоўца менавіта Галілей пачаў адстойваць сістэму Каперніка. Ён падмацоўваў гэта эмпірычнымі назіраньнямі, якія сталі магчымымі дзякуючы паляпшэньню тэлескопа. Назіраньні Галілея далі матэрыяльныя доказы, неабходныя для таго, каб аспрэчыць геацэнтрычную мадэль. Такім чынам тэарэтычная спрэчка часоў Каперніка пераўтварылася ў канфрантацыю паміж новай навукай і ўсталяванай дактрынай у час Галілея.

Тэлескоп

У аснове астранамічных дасягненьняў Галілея было ўдасканаленьне тэлескопа. Гэтая рэч, па сутнасьці, навінка свайго часу, была ператворана Галілеем з цікавосткі ў магутны інструмэнт адкрыцьцяў. З дапамогай тэлескопа ўласнай канструкцыі, які мог пахваліцца павелічэньнем (набліжэньнем), значна лепшым, чым любы раней, Галілей назаўсёды зьмяніў наш погляд на Сусьвет.

Адным з яго самых істотных вынікаў назіраньняў было адкрыцьцё чатырох найбуйнейшых спадарожнікаў Юпітэра — Іа, Эўропы, Ганімеды і Каліста, — цяпер вядомых як спадарожнікі Галілея. Гэта адкрыцьцё было сэнсацыйным. Яно дало дакладныя доказы таго, што нябесныя целы круцяцца вакол аб'екта, адрознага ад Зямлі, што наўпрост супярэчыла геацэнтрычнай мадэлі, паводле якой Зямля была цэнтрам усіх нябесных арбітаў.

Існаваньне гэтых спадарожнікаў паказала, што Сусьвет быў больш складаным і дзівосным, чым меркавалі мадэлі Арыстоцеля і Пталемея. У далейшым аспрэчваючы веру Арыстоцеля ў нязьменную дасканаласьць нябёсаў, Галілей назіраў фазы Вэнэры. Гэтыя фазы, падобныя фазам Месяца, можна было б растлумачыць толькі ў тым выпадку, калі б Вэнэра круцілася вакол Сонца. Гэта стала чарговай пераканаўчай падтрымкай мадэлі Каперніка. Менавіта гэтае назіраньне анулявала тлумачэньне плянэтарных арбітаў Пталемея.

Пасьля назіраньні Галілея распаўсюдзіліся на Месяц, дзе ён выявіў, што яго паверхня не гладкая і ідэальная, як меркавалася раней, а няроўная, з гарамі і кратэрамі. Гэта адкрыцьцё яшчэ больш разбурыла арыстоцелеўскую ідэю нябеснай дасканаласьці і выказала здагадку, што нябёсы падпарадкоўваюцца тым жа законам фізыкі, што і Зямля.

Зямля

Галілей не абмяжоўваўся нябёсамі, але глядзеў і пад ногі. На Зямлі яго эксперымэнты і тэарэтычныя працы заклалі аснову для клясычнай мэханікі. Галілей заўважыў, што аб'екты паскараюцца з пастаяннай хуткасьцю незалежна ад іх масы, што супярэчыла даўняму меркаваньню, што больш цяжкія аб'екты падаюць хутчэй. Яго разуменьне парабалічнай траэкторыі снарадаў і прынцыпу інэрцыі кідала сур’ёзны выклік фізыцы Арыстоцеля.

Канфлікт з Касьцёлам

Прапаганда Галілеем геліяцэнтрычнай мадэлі Каперніка, якая ставіла Сонца ў цэнтр Сусьвету, успрымалася не толькі як новая навуковая прапанова, але і як выклік аўтарытэту Касцёла і яго інтэрпрэтацыі Сьвятога Пісаньня.

Непасрэднай прычынай канфлікту Галілея з Касьцёлам стала публікацыя ім «Дыялёгу аб дзьвюх галоўных сусьветных сістэмах» у 1632 годзе. Гэтая праца, напісаная на італьянскай, а не на лацінскай мове, была дасяжная шырокай аўдыторыі і прадстаўляла аргумэнты на карысьць сістэмы Каперніка. Выкарыстаньне Галілеем выдуманага дыялёгу для параўнаньня сістэм Каперніка і Пталемея было расцэненае як абраза Касьцёла, у прыватнасьці таму, што гэта здавалася высьмейваньнем Папы, які раней быў прыхільнікам Галілея.

«Дыялёг» Галілея прывёў да таго, што ён быў выкліканы Рымскай інквізыцыяй у 1633 годзе. Падрабязьней пра інквізыцыю мы пісалі тут:

Інквізыцыя: праўда і міты. Дарэчы, яна дзейнічае і сёньня

Суд над Галілеем перад гэтым органам стаў крытычным момантам у гісторыі навукі. Абвінавачаньні супраць яго грунтаваліся на эдыкце 1616 года, які абвяшчаў геліяцэнтрызм фармальна ерэтычным, паколькі ён нібы супярэчыў Сьвятому Пісаньню. Галілей быў ўрэшце прызнаны «моцна падазраваным у ерасі».

Галілей адмовіўся ад сваёй падтрымкі сістэмы Каперніка і знаходзіўся пад хатнім арыштам да канца жыцьця.

Да Галілея многае з таго, што лічылася «навукай», было атрыманае з філязофскіх разважаньняў або некрытычнага прыняцьця старажытных аўтарытэтаў. Галілей, аднак, адстойваў ідэю, што назіраньні і эксперымэнты павінны кіраваць нашым разуменьнем сьвету прыроды.

У 1758 годзе Папа Бэнэдыкт XIV загадаў выкрасьліць працы, якія абаранялі геліяцэнтрызм, з «Індэкса забароненых кнігаў».

З 1979 па 1981 гады па ініцыятыве Папы Яна Паўла II працавала камісія па рэабілітацыі Галілея, і 31 кастрычніка 1992 года Папа Ян Павал II афіцыйна прызнаў, што інквізыцыя ў 1633 годзе зрабіла памылку, сілай вымусіўшы навукоўца адмовіцца ад сваіх ідэяў.