Інквізыцыя: праўда і міты. Дарэчы, яна дзейнічае і сёньня

З кім змагалася інквізыцыя на працягу свайго існаваньня? Колькі ахвяраў за стагодзьдзі дзейнасьці гэтай установы? Чым інквізытары займаюцца ў наш час? Адказы – у матэрыяле «Новага Часу».

Чаму ўзьнікла інквізыцыя?

ХІІ і ХІІІ стагодзьдзе ў Эўропе прынеслі буйны росквіт гарадоў. Пашыраліся гандлёвыя шляхі і адзначалася магутнасьць каталіцкага касьцёла. Па меры таго, як Эўропа перажывала ўздым, пачалі зьяўляцца розныя ідэі, якія кідалі выклік статус-кво. Сярод іх былі рэлігійныя ідэі, якія адыходзілі ад артадаксальнасьці Касьцёла. Такія рухі, як катары на поўдні Францыі, прапаведавалі вераваньні, якія рэзка кантраставалі з афіцыйнай каталіцкай дактрынай.

Менавіта насуперак гэтым выклікам Касьцёл адчуў неабходнасьць пацьвердзіць сваю духоўную гегемонію. Калі ерэтычныя рухі набылі моц, каталіцтва пад кіраўніцтвам Папы Грыгорыя IX у 1229 годзе зрабіла рашучы крок. Ён выдаў дэкрэт, які заклаў аснову інквізыцыі, ён даў інквізытарам — часта дамініканскім і францішканскім манахам — паўнамоцтвы выяўляць, распытваць, і судзіць ерэтыкоў.

Міты

Інквізыцыя адказная за забойства мільёнаў людзей

Уявім сабе Эўропу, якая ўсё яшчэ знаходзіцца ў палоне цёмнага сярэднявечча, сутыкаецца з праблемамі ўзьнікненьня рэлігійных сектаў і новых ідэяў. Каталіцкі касьцёл адчуваў пагрозу і заснаваў інквізыцыю, каб змагацца з ерасямі.

У наш час з розных бакоў мы чуем, што інквізыцыя адказная за забойства мільёнаў. Лічба ашаламляльная, і гэта ідэальна падыходзіць для падручнікаў па гісторыі, якія імкнуцца шакаваць.

Але такія заявы разыходзяцца са скрупулёзнай працай сапраўдных гісторыкаў. Нягледзячы на тое, што інквізыцыя, несумненна, была сілай страху і сапраўды прывяла да пакараньня сьмерцю шматлікіх людзей, заява пра мільёны ахвяраў зьяўляецца значным перабольшаньнем. Навукоўцы мяркуюць, што іх колькасьць знаходзіцца дзесьці паміж 2000 і 5000 на працягу трох з паловай стагодзьдзяў. Асабліва гэта датычна да сумна вядомай гішпанскай інквізыцыі. Усё роўна трагічная лічба, але далёкая ад тых мільёнаў, якія часта згадваюцца.

Чаму стала распаўсюджвацца такое перабольшаньне? Часткова гэта можна аднесьці да рэлігійнай і палітычнай прапаганды, асабліва падчас пратэстанцкай Рэфармацыі, калі ганьбаваньне каталіцкага касьцёлу стала звычайнай справай для некаторых дэнамінацый. З іншага боку казкі павялічваліся з часам, як гэта часта бывае ў гісторыях, асабліва калі яны пераказваюцца ў цьмяным сьвятле сьвечак сярэднявечнай Эўропы.

Інквізыцыя выкарыстоўвала катаваньні пры дапамозе знакамітай па фільмах «Жалезнай Панны»

Жахлівы вобраз Жалезнай Панны, меркаванай прылады катаваньняў, з формай, падобнай да труны, і шыпамі, скіраванымі ўсярэдзіну, якія чакаюць, каб праткнуць няшчасную ахвяру. Уявілі? Гэта прыдумка, якая захавалася на працягу стагодзьдзяў, узьнікла ў папулярнай літаратуры, фільмах жахаў і нават у хэві-мэтал – гурт Iron Maiden перакладаецца менавіта так.

Гэтая знакамітая прылада, якая, здаецца, крычыць пра «сярэднявечныя катаваньні», не была задакументаваным апаратам інквізыцыі. Фактычна, існуе мала доказаў таго, што такая прылада наогул шырока выкарыстоўвалася ў Сярэднявеччы. Катаваньні выкарыстоўваліся, хаця і ў адпаведнасьці з пэўнымі інструкцыямі і не так шырока, як прынята лічыць.

Таму Жалезная Панна – гэта хутчэй гатычны вобраз.

Кожны мог быць аддадзены ў рукі інквізыцыі

Распаўсюджаная думка кажа нам, што ў эпоху інквізыцыі простая памылка ў размове, нявінны жарт пра Касьцёл ці нават кур'ёзнае пытаньне маглі прывесьці чалавека да гібелі. Згодна з народнымі паданьнямі, ніхто не быў у бясьпецы. Кожны быў патэнцыйнай мішэньню гневу інквізыцыі.

Вельмі істотна зразумець асноўную мэту інквізыцыі. Створанай Касьцёлам, яе галоўнай мэтай было не кантраляваць паўсядзённыя дзівацтвы эўрапейскага жыцьця, а забясьпечыць рэлігійную артадоксальнасьць і змагацца з сапраўднымі пагрозамі веры, такімі як ерась або таемная практыка іншых рэлігій пасьля прымусовага навяртаньня.

Нягледзячы на тое, што злоўжываньні, несумненна, адбываліся і сістэма была далёкая ад дасканаласьці, яна не была такой дзіка раптоўнай, як гэта часта малююць. Існавалі дэталёвыя працэдуры, і многія з тых, каго судзілі інквізытары, былі вызваленыя без пакараньня. У шматлікіх выпадках жаданым вынікам было прымірэньне з Касьцёлам, а не сьмерць ахвяры.

Аднак менавіта непрыстойныя гісторыі аб неправамерных абвінавачваньнях і драматычных пакараньнях захапілі народнае ўяўленьне, і ўвекавечылі міт пра ўсюдыісную і крывавую інквізыцыю.

Усё апанаванае таямніцай, ніхто ня ведаў, што там робіцца

Адным з самых захапляльных мітаў, якія атачаюць гэтую ўстанову, зьяўляецца думка, што гэта была таемная супольнасьць, якая хавалася ў цені і дзейнічала пад покрывам найвялікшай таямніцы. Згодна з гэтым меркаваньнем, ніхто ня ведаў пра працу інквізыцыі, а яе працэсы заставаліся таемнымі.

Ці была інквізыцыя сапраўды сярэднявечным эквівалентам таемнага шпіёнскага агенцтва, ці гэта яшчэ нешта?

Зноў зьвернем увагу на мэту інквізыцыі: барацьба з ерасямі. Цалкам таямнічая структура будзе супрацьстаяць гэтай мэты. Людзям трэба было ведаць пра інквізыцыю калі не кожную яе дэталь, але хаця б пра яе прысутнасьць і мэты.

Фактычна шматлікія працэсы інквізыцыі былі вельмі далёкімі ад таемных. Калі людзей абвінавачвалі ў ерасі, іх часта публічна асуджалі. Судовыя працэсы, асабліва вядомыя, маглі прыцягнуць значную ўвагу мясцовых жыхароў. Такія пакараньні, як публічнае пакаяньне або, у цяжкіх выпадках, пакараньне сьмерцю, выконваліся адкрыта. Разам з тым нюансы — метады допытаў, імёны інфарматараў і нутраныя абмеркаваньні — заставаліся за зачыненымі дзьвярыма.

Касьцёл ніколі не прасіў прабачэньня за час дзеяньня інквізыцыі

Гэты аспект мінулага Каталіцкага Касьцёла доўгі час быў крыніцай спрэчак, выклікаў дыскусіі, раманы і нават фільмы. Сярод шматлікіх тэмаў абмеркаваньня ёсьць сцьвярджэньне, што Каталіцкі Касьцёл, нягледзячы на час і зьмены ў глабальных настроях, ніколі не прасіў прабачэньня за гэта.

Сапраўды, на працягу стагодзьдзяў Касьцёл захоўваў маўчаньне на гэтую тэму, магчыма, разглядаючы інквізыцыю як неабходны, хаця і жорсткі, сродак захаваньня рэлігійнага адзінства.

Ян Павел ІІ пра Беларусь: да народзінаў вялікага Пантыфіка

Пералом наступіў напрыканцы ХХ стагодзьдзя. Папа Ян Павал ІІ зрабіў моцны жэст. У 2000 годзе ён правёў цырымонію «Дзень прабачэньня» ў саборы Сьвятога Пятра. Падчас гэтай гістарычнай падзеі Папа ад імя Касьцёла прасіў прабачэньня за памылкі Касьцёла, у тым ліку за выкарыстаньне гвалту на службе праўдзе, выразна спасылаючыся на інквізыцыю сярод такіх падзеяў.

Асноўнымі ахвярамі інквізыцыі былі вядзьмаркі

Калі мы згадваем вобразы інквізыцыі, у думках часта ўсплываюць цёмныя, ночы з навальніцамі, калі нявінных жанчынаў, закляймаваных вядзьмаркамі, схоплівалі, каб пазьней спаліць. У гэтай гісторыі тэрору вядзьмаркі — містычныя жанчыны, нібыта зьвязаныя з д'яблам, якія накладаюць злыя заклёны на сваіх суседзяў. Але ці дакладны гэты вобраз?

Барацьба з ерасьсю — вераваньнямі, якія адыходзілі ад афіцыйнага вучэньня каталіцкага касьцёлу, была адказам на такі рух, як катары, што кінулі выклік дактрынам. Такім чынам, у цэнтры ўвагі было тэалягічнае адступніцтва, а не абавязкова старая кабета, што жыла на ўскрайку вёскі, якая, магчыма, варыла дзіўнае зельле ці мармытала заклёны.

Варта адрозьніваць інквізыцыю ад паляваньня на вядзьмарак. У той час, як гішпанская і рымская інквізыцыі былі больш заклапочаныя пытаньнямі рэлігійнай артадоксіі, мясцовыя інквізыцыі ў такіх месцах, як Нямеччына, сапраўды былі ўцягнутыя ў гістэрыю вядзьмарак. Аднак нават у гэтых выпадках "вядзьмаркі" не заўсёды былі ў цэнтры ўвагі.

Таксама неабходна адзначыць, што падчас піку вар'яцтва эўрапейскіх вядзьмарак у канцы XVI і пачатку XVII стагодзьдзяў цэнтральныя органы інквізыцыі часта адхілялі абвінавачваньні супраць меркаваных вядзьмарак, яны ставілі пад сумнеў сапраўднасьць доказаў або надзейнасьць прызнаньняў, атрыманых пад ціскам.

Інквізыцыя вяла вайну з навукай

Гісторыя Галілеа Галілея нібы служыць яскравым прыкладам такому меркаваньню. Гісторыя пра перасьлед з боку інквізыцыі легендарная, яна ператварыла Галілея ў пакутніка навукі, адважную душу, якая адважылася кінуць выклік геацэнтрычнаму сьветапогляду Касьцёла сваёй радыкальнай геліяцэнтрычнай тэорыяй.

Але ці так гэта?

Выяўляць інквізыцыю ў першую чаргу як антынавуку — значыць празьмерна спрашчаць яе. Яе галоўным клопатам была тэалёгія. Любыя перакананьні, навуковыя ці іншыя, якія, здавалася, супярэчылі вучэньню Касьцёла, разглядаліся з падазрэньнем. Аднак шматлікія навуковыя ідэі квітнелі ў гэты перыяд без умяшаньня касьцёла.

Суд над Галілеем, які часта разглядаецца як сымбаль гэтай меркаванай бітвы, быў у такой жа ступені зьвязаны з палітыкай, асобай і нюансамі тэалягічных дэбатаў, як і з навукай. Хаця геліяцэнтрычныя погляды Галілея сапраўды былі яблыкам разладу, яго дзёрзкія паводзіны і палітычныя наступствы яго ідэй адыгралі ключавую ролю ў яго сутыкненьні з касьцёльнымі ўладамі.

Акрамя таго, Касьцёл на працягу Сярэднявечча і Рэнэсансу быў значным заступнікам навукі. Кляштары захоўвалі старажытныя тэксты, духавенства дасягнула посьпехаў у такіх галінах, як астраномія і матэматыка, а ўнівэрсітэты пад патранажам Касьцёла сталі сапраўдным рассаднікам для інтэлектуальных дасьледаваньняў.

Суд над Галілеем, несумненна, зьяўляецца цёмным раздзелам у гісторыі адносінаў Касьцёла з навукай, але не зьяўляецца рэпрэзентатыўным крыжовым паходам супраць навуковай думкі.

А што сёньня?

Калі Эўропа адкрыла эпоху Адраджэньня і Асьветніцтва, інквізыцыя ў яе традыцыйнай форме пачала слабець. Да канца ХІХ стагодзьдзя некалі магутная ўстанова істотна зьмянілася. Яго місія перайшла на абарону веры і маралі Каталіцкага Касьцёла.

У 1908 годзе Папа Пій X рэфармаваў апошнюю рэшту інквізыцыі, калі заснаваў «Найвышэйшую Сьвятую Кангрэгацыю Сьвятога Сабору». У той час як назва пераклікалася з ўрачыстасьцю свайго папярэдніка, у цэнтры ўвагі было іншае. Гэтаму органу было даручана старанна вывучаць багаслоўскія творы, сачыць за тым, каб яны адпавядалі касьцёльнай дактрыне, і прапагандаваць артадаксальнае каталіцтва. Часы сутарэньняў і інквізыцыйных трыбуналаў зьмяняліся навучнымі спрэчкамі і дыскусіямі.

У гэтай гісторыі рэбрэндзінгу быў яшчэ адзін разьдзел. У 1965 годзе сярод шырокіх зьменаў, выкліканых Другім Ватыканскім Саборам, Папа Павал VI зьмяніў Сьвятую Кангрэгацыю Сьвятога Сабору. На сьвет зьявілася «Кангрэгацыі Веравучэньня». Гэтая зьмена была больш чым касметычнай: яна адлюстроўвала больш калегіяльны і кансультацыйны падыход да захаваньня цэласнасьці вучэньня Касьцёла. У 2022 годзе Папа Францішак зьмяніў кангрэгацыю на дэкастэрыю веравучэньня.

Некаторыя з кіраўнікоў установы, што на сёньня мае назву Дэкастэрыя веравучэньня, а раней зьяўлялася Інквізыцыяй, станавіліся Папамі:

Павал IV (1555-1559), Пій V (1566-1572), Павал V (1605-1621) і нядаўні Пантыфік Бэнэдыкт XVI (2005-2013), які кіраваў легендарнай установай з 1981 па 2005 год.