Канстытуцыя нам гарантуе…

Нашы правы, свабоды і абавязкі замацоўваюцца ў Канстытуцыі для таго, каб выкарыстоўвацца ў паўсядзённым жыцці. Галоўны ж абавязак дзяржавы — стварыць умовы і магчымасці для іх выканання.



Галоўнае — умовы

Згодна з артыкулам 59 Канстытуцыі, дзяржава абавязана прымаць усе даступныя ёй меры для стварэння ўнутранага і міжнароднага парадку, неабходнага для поўнага ажыццяўлення правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь, гарантаваных Асноўным законам.

У частцы 2 артыкула 59 Канстытуцыі спецыяльна падкрэсліваецца: «Дзяржаўныя органы, службовыя і іншыя асобы, якім даверана выкананне дзяржаўных функцый, абавязаны ў межах сваёй кампетэнцыі прымаць неабходныя меры для ажыццяўлення і абароны правоў і свабодаў асобы». Гэта датычыцца кожнага прадстаўніка ўлады — ад кіраўніка дзяржавы да самага дробнага чыноўніка. Не збіваць, не прынiжаць грамадзян, не патрабаваць ад іх выплаты новых падаткаў, а ствараць умовы для лепшага жыцця.

Канстытуцыя пісалася ўсё ж разумнымі людзьмі. І гэтыя асобы разумелі: галоўнае — даць магчымасць грамадзяніну рэалізоўваць свае правы і свабоды. У такіх варунках грамадзянін добраахвотна падзеліцца часткай сваіх заробкаў (падаткамі) з тымі, хто гэтыя правы, свабоды і магчымасці яму забяспечвае. Грамадзянін будзе і адказным у выкананні сваіх абавязкаў. А калі свае абавязкі не выконвае дзяржава, паводзячы сябе часам па-хамску? Чаму тады грамадзянін павінен выконваць свае абавязкі перад дзяржавай? Лагічнае пытанне, ці не праўда?

Прадстаўнік улады — гэта слуга грамадзян і народа ў цэлым. Калі ён забываецца на сваё прызначэнне і пачынае «забаўляцца» (злоўжываць уладай), яму трэба адмовіць у даверы — то бок, пазбавіць пасады. На гэта дакладна ўказвае частка 3 артыкула 59 Канстытуцыі: «Органы і асобы нясуць адказнасць за дзеянні, якія парушаюць правы і свабоды асобы».

Ці выконваецца гэтая норма на практыцы? Відавочна, што органы ўлады не прымаюць «неабходных мер» для ажыццяўлення правоў і свабод грамадзян, і ніхто не нясе адказнасці за дзеянні, «якія парушаюць правы і свабоды асобы». Такога кшталту дзеянні можна кваліфікаваць у адных выпадках як «бяздзейнасць службовай асобы», а ў іншых — і ўвогуле як «перавышэнне ўлады або службовых паўнамоцтваў».

Суд — абаронца?

Па ідэі, абскарджваць парушэнне сваіх правоў можна ў судзе. Згодна з артыкулам 60 Канстытуцыі, кожнаму гарантуецца абарона яго правоў і свабод кампетэнтным, незалежным і неперадузятым судом у вызначаныя законам тэрміны.

Гэтая норма — адкрыццё для тых, хто яшчэ не зразумеў, у чым па законе павінна быць прызначэнне суда. Не караць тых, хто паўстаў перад ім, а абараняць! Суд існуе, перш за ўсё, для абароны грамадзян, а не для іх асуджэння. У гэтым — прынцыповае адрозненне суда ў дэмакратычнай дзяржаве ад суда ў таталітарнай сістэме ўлады.

Тое ж кажа і Кодэкс «Аб судаўладкаванні і статусе суддзяў». Паводле яго, прыярытэтная задача судоў — абарона гарантаваных Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь правоў і свабод грамадзян. У Кодэксе таксама адзначаецца, што суды ажыццяўляюць правасуддзе у адпаведнасці з Канстытуцыяй і «... іншымі нарматыўнымі прававымі актамі».

Аднак зараз суддзі практычна не ажыццяўляюць праваабарончую функцыю. Суды, як правіла, не прымаюць да разгляду скаргі на неправамерныя дзеянні органаў кіравання і службовых асоб. Шмат разоў грамадзяне Беларусі спрабавалі падаць у суд на Аляксандра Лукашэнку і вышэйшых чыноўнікаў. Але заяўнікам прыходзяць адпіскі з фармулёўкай: «Разгляд іску не ў кампетэнцыі суду». Хацелася б даведацца, у чыёй жа ён тады кампетэнцыі?

У адміністрацыйных справах рашэнні суда нярэдка прымаюцца на падставе сведчанняў работнікаў міліцыі, якія нават не бачылі асоб, прыцягнутых да адказнасці. І добра яшчэ, калі сведкі-міліцыянты асабіста з’яўляюцца ў суд. Іншым разам «суткі» можна атрымаць толькі паводле напісаных міліцыянтамі шаблонных пратаколаў. У крымінальным працэсе суддзі часцей за ўсё аддаюць перавагу дзяржаўнаму абвінаваўцы, пакідаючы без увагі аргументы абароны.

Абарона — справа доўгая

Пасля рэферэндуму 1996 года ў Канстытуцыю быў уключаны артыкул 61, згодна з якім кожны мае права ў адпаведнасці з міжнародна-прававымі актамі, ратыфікаванымі Рэспублікай Беларусь, звяртацца ў міжнародныя арганізацыі з мэтай абароны сваіх правоў і свабод, калі вычарпаныя ўсе наяўныя ўнутрыдзяржаўныя сродкі прававой абароны.

Пакуль што грамадзянам Беларусі можна скардзіцца толькі ў адну інстанцыю — Камітэт ААН па правах чалавека ў Жэневе. Ён прымае да разгляду індывідуальныя скаргі на дзеянні нацыянальных уладаў, калі тыя парушаюць правы і свабоды, прадугледжаныя ў Міжнародным пакце аб грамадзянскіх і палітычных правах.

У гэтую інстанцыю могуць звяртацца грамадзяне ўсіх дзяржаў-сябраў ААН, а такіх зараз — 193 краіны. Адпаведна, скаргаў там больш чым дастаткова. Таму чакаць «чаргі» на разгляд прыходзіцца гадамі. Але найбольш прынцыповыя грамадзяне туды ўжо «праклалі дарожку».

Здавалася б, трэба прызнаць свае памылкі і выканаць патрабаванні ААН. Але ўлады не хочуць лічыцца ні з міжнароднымі абавязацельствамі, ні з нормамі Канстытуцыі. Усе рашэнні КПЧ ААН у адносінах да грамадзян Беларусі застаюцца не выкананымі. Юрыдычна гэта можна кваліфікаваць як злачынную бяздзейнасць, якая носіць працяглы характар.

А ў вас ёсць адвакат?

У адпаведнасці з часткай 1 артыкула 62 Канстытуцыі, кожны мае права на юрыдычную дапамогу для ажыццяўлення і абароны сваіх правоў і свабодаў. Гэта значыць, што ў любы момант можна карыстацца дапамогай адвакатаў і іншых сваіх прадстаўнікоў у судзе, іншых дзяржаўных органах, у адносінах са службовымі асобамі і грамадзянамі. Згодна з часткай 2 гэтага артыкула, супрацьдзеянне аказанню прававой дапамогі ў Рэспубліцы Беларусь забараняецца.

Такім чынам, дзеля абароны сваіх інтарэсаў грамадзянін мае права запрасіць не толькі адваката, але і «іншых прадстаўнікоў». Прычым абраць гэтых прадстаўнікоў па сваім жаданні. Чалавек можа карыстацца іх дапамогай не толькі ў судзе, а ў любых дзяржаўных органах (міліцыі, пракуратуры, судах, следчых ізалятарах, турмах, калоніях і інш.), прадпрыемствах, установах, арганізацыях і г.д. Для гэтага дастаткова аформіць дакументы аб прадстаўніцтве.

На самай жа справе суддзі «адводзяць» прадстаўнікоў простым пытаннем: ці ёсць у яго юрыдычная адукацыя? У заканадаўстве не замацавана такое патрабаванне, але гэта часцяком з’яўляецца падставай для нядопуску прадстаўніка, напрыклад, да ўдзелу ў судовым працэсе. Аказанне ж юрыдычнай дапамогі ў Беларусі фактычна манапалізавана адвакатамі.

З аднаго боку, гэта апраўдана, бо адвакаты з’яўляюцца найбольш кваліфікаванымі юрыстамі. Але з іншага, не кожнаму паслугі адваката «па кішэні», а бясплатная юрыдычная дапамога аказваецца толькі ў выключных выпадках.

Самі адвакаты і іх арганізацыі знаходзяцца пад шчыльным кантролем дзяржаўных органаў. Ужо неаднаразова адвакатам самім была патрэбная абарона — за абарону палітычных апанентаў улады іх проста пазбаўлялі адвакацкай ліцэнзіі.

Каму патрэбная такая дарагая і ў той жа час падкантрольная ўладзе юрыдычная дапамога? Чаму ўлады не жадаюць дапусціць шырокае прадстаўніцтва з боку іншых грамадзян, як таго патрабуе Канстытуцыя? Відавочна, што сістэма юрыдычнай дапамогі павінна быць больш даступная і разнастайная, і манаполію адвакатуры ў гэтай сферы варта скасаваць.

Абмежаванні — выключэнне

Канстытуцыя зыходзіць з таго, што грамадзянін можа разлічваць на поўнае ажыццяўленне ўсіх сваіх правоў і свабод. Абмежаванне на іх выкананне можа дзейнічаць толькі ў экстрэмальных сітуацыях. Згодна з артыкулам 63 Канстытуцыі, — толькі ў выпадку ўвядзення ў краіне надзвычайнага або ваеннага становішча.

Зразумела, што ваеннае ці надзвычайнае становішча ўводзіцца не проста так, і яно павінна ўводзіцца па законе. Але і ў такім становішчы «скасоўваюцца» не ўсе правы і свабоды грамадзянаў. Так, не дапускаецца абмежаванне права на абарону жыцця ад любых супрацьпраўных замахаў, у тым ліку з боку ўладаў (арт. 24); права не падвяргацца катаванням, жорсткаму, бесчалавечнаму або зневажальнаму годнасць абыходжанню або пакаранню (ч. 3 арт. 25); права не прызнавацца вінаватым у здзяйсненні злачынства да таго часу, пакуль віна не даказаная ва ўстаноўленым законам парадку (арт. 26); права самастойна вызначаць свае адносіны да рэлігіі (арт. 31).

Але ж, і без увядзення надзвычайнага або ваеннага становішча канстытуцыйныя гарантыі правоў і свабод грамадзян практычна «не працуюць». Дзяржава, яе органы і службовыя асобы не выконваюць сваіх абавязацельстваў перад грамадзянамі, пакідаючы іх бяспраўнымі і безабароннымі. Што з гэтым можна зрабіць?

Паважаныя чытачы! Свае пытанні па абароне правоў чалавека вы можаце задаць Міхаілу Пастухову, даслаўшы іх у рэдакцыю, альбо ў каментарах пад артыкулам на сайце novychas.info.