Кароткі курс гісторыі пераходнага перыяду

У сакавіку 2002 года, выступаючы з праграмным дакладам, прысвечаным «беларускай мадэлі», АП правёў смелую паралель паміж вопытам Беларусі і Кітая. Чаму ж тады пры максімальным падабенстве вопыту вынік атрымліваецца процілеглым, нават калі два вопыты аб’ядноўваюцца ў працы над агульным праектам?

Чым добрая «беларуская мадэль»? Калі верыць адзі­наму палітыку (АП), яна даказала сваю эфектыўнасць для пераходнага перыяду развіцця дзяржавы. Іншага і не магло быць з мадэллю, пабудаванай народам, які «жыве сваім розумам, абыходзіцца ўласнымі сіламі, не шукае прарокаў у чужой айчыне і ніколі не будзе закладнікам знешніх уплываў».

Нешта мне гэты пералік нагадаў. Я звярнуўся па дапамогу да інтэрнэту — і адразу ж знайшоў першакрыніцу: «Мы за апору на ўласныя сілы!» Ну як жа я мог забыць пра вялікага правадыра кітайскага народа Маа Цзэдуна! Гэта пад яго мудрым кіраўніцтвам кітайцы ў 1958 годзе ўласнаручна стварылі экалагічную катастрофу. Знішчыўшы вераб’ёў, яны справакавалі нашэсце саранчы. У выніку збор рысу спачатку крыху вырас, а потым спікіраваў.

Поспех да кітайцаў прыйшоў толькі пасля таго, як яны да свайго розуму дадалі чужы, да ўласных сілах — сілу найбуйнейшых транснацыянальных карпарацый, да сваіх прарокаў (Дэн Сяапіна, напрыклад) — чужых, накіраваўшы сотні тысяч маладых людзей у лепшыя амерыканскія ўніверсітэты. Але калі кітайцы ўпісаліся ў працэс глабалізацыі, зрабілі сваю эканоміку закладніцай не толькі сусветнага росту, але і сусветных крызісаў.

У сакавіку 2002 года, выступаючы з праграмным дакладам, прысвечаным «беларускай мадэлі», АП правёў смелую паралель паміж вопытам Беларусі і Кітая: «І ў іх, і ў нас выявіліся такія асаблівасці пераходнага перыяду (вылучана. — С.Н.), як рэгулюючая роля дзяржавы, прынцып эвалюцыйных пераўтварэнняў, стварэнне моцнай і эфектыўна дзеючай вертыкалі дзяржаўнай улады, дакладная сістэма заканадаўства, якая забяспечвае агульнасць інтарэсаў дзяржавы і кожнага яе грамадзяніна паасобку, беражлівае захаванне таго добрага, што было створана раней, а не бяздумнае яго разбурэнне».

Два тыпы бандытаў

Чаму ж тады пры максімальным падабенстве вопыту вынік атрымліваецца процілеглым, нават калі два вопыты аб’ядноўваюцца ў працы над агульным праектам? Уся справа — у рознай прыродзе сілы і эфектыўнасці вертыкаляў дзяржаўнай улады.

Асноўнай сельскагаспадарчай культурай Кітая на працягу тысячагоддзяў быў рыс. Яго вырошчванне запатрабавала стварэння гіганцкіх ірыгацыйных сістэм. Без цэнтралізаванай дзяржавы, здольнай не толькі мабілізаваць насельніцтва для сумеснай працы, але і вырашаць складаныя інжынерныя задачы, рэалізацыя праектаў такога маштабу была б немагчымая. Вось чаму, каб займаць дзяржаўныя пасады, яшчэ з часоў Канфуцыя (551–479 гг. да н.э.) кандыдаты ў чыноўнікі павінны былі здаваць экзамены.

Родная ж «дзяржава для народа» з’яўляецца правапераемніцай дзяржаў, чыю прыроду найлепшым чынам апісвае мадэль «аселага бандыта» амерыканскага эканаміста Мансура Олсана.

У адрозненне ад «бандыта-гастралёра», мэтай якога з’яўляецца атрыманне максімальнай выгады ў рэжыме «тут і цяпер», «стацыянарны бандыт» імкнецца ўзяць пад свой кантроль пэўную тэрыторыю для атрымання даходаў у доўгатэрміновай перспектыве. Але для гэтага асаблівых інжынерных здольнасцяў не трэба. Галоўная функцыя такой дзяржавы — ваенна-паліцэйская. Ваенная — для абароны свайго насельніцтва ад набегаў чужых «бандытаў-гастралёраў» (хто ж хоча дзяліцца!). Паліцэйская — для збору даніны з падданых.

Са сказанага вышэй становіцца зразумела, чаму кітайскія таварышы на працягу тысячагоддзяў здолелі на практыцы рэалізаваць савецкую мару пра адзінства партыі (дзяржавы) і народа. Без такога адзінства не змагла б выжыць ні дзяржава, ні народ.

Нясмелая ж спроба Гарбачова разбавіць савецкую цэнтралізаваную сістэму дазаванай колькасцю галоснасці прывяла да страты кіравальнасці і краху дзяржавы, а ў рамках мадэлі, якая паўстала на абломках сацыялізму, так і не ўдалося сфармаваць рынкавыя механізмы самаарганізацыі.

«У адрозненне ад савецкай, — тлумачыць акадэмік Сяргей Глазьеў, — кітайская сістэма кіравання эканомікай навучылася яе тэхналагічна і інстытуцыйна перабудоўваць, своечасова згортваць састарэлыя вытворчасці, адсякаючы ад рэсурсаў неэфектыўныя прадпрыемствы і дапамагаючы перадавікам асвойваць найноўшыя тэхналогіі». Пры гэтым дзяржава захавала цэнтралізаванае кіраванне ў фінансавай сферы, у інфраструктурных і базавых галінах, якія забяспечваюць умовы для росту прадпрымальніцкага сектара.

Хацець не шкодна

17 лістапада 2017 года спраўдзілася мара АП. Ён адкрыў пад Барысавам сумеснае беларуска-кітайскае прадпрыемства па зборцы легкавых аўтамабіляў «Джылі». Была абвешчана бліжэйшая задача — выхад на вытворчасць 60 тысяч аўтамабіляў на год. Планавалася, што калі гэта задача вырашыцца, «мы будзем павялічваць магутнасць у два разы» — да 120 тысяч.

І што мы маем па факце на сённяшні дзень? Адкрываем афіцыйную статыстыку. Вытворчасць легкавых аўтамабіляў у снежні 2017 года да снежня 2016 года склала 28,9% — гэта значыць, што запуск завода прывёў да скарачэння вытворчасці ў 3,5 разы! Ну зусім як у папулярнай рэкламе шакаладнага батончыка: «Шок — гэта па-нашаму!»

Згодна з наяўнай інсайдарскай інфармацыяй, што маецца ў аўтара «Азбукі паліталогіі», у лютым на канвееры пад Барысавам збіраліся 3–4 аўтамабілі на дзень. Цэх афарбоўкі падвёў. Ці то пэндзлікі апынуліся не таго ДАСТа, ці то якасць фарбы падвяла. Я не ведаю. Але завод у пажарным парадку вымушаны пераглядаць першапачатковыя напалеонаўскія планы і рыхтавацца да скарачэння персаналу. У гэтай сувязі нагадаю чытачам яшчэ адно выказванне АП ад 17 лістапада 2017 года: «Хачу, каб гэта прадпрыемства было рэнтабельным. У адваротным выпадку атрымаецца цацка, ваша і мая, на якую будзем глядзець, радавацца і прадаваць 10 тысяч аўтамабіляў на год, не маючы даходу на гэтым прадпрыемстве. Для выхаду на рэнтабельнасць неабходна рэалізоўваць мінімум 35 тысяч аўтамабіляў на год».

Хацець не шкодна, шкодна не хацець. На дварэ ўжо сакавік, а на сайце завода пад Барысавам у раздзеле «Вакансіі» размешчана інфармацыя за 2017 год.

Мост з аднабаковым рухам

Поспех кітайскай мадэлі не ў апошнюю чаргу тлумачыцца тым, што яна стартавала з нізкай базы. Згодна з перапісам 1964 года, у сельскай мясцовасці пражывала 81,7% насельніцтва краіны. Такім чынам, транснацыянальным карпарацыям было адкуль чэрпаць працоўную сілу, якая прызвычаілася працаваць ад ранку да цямна «за талерку рысу». Аднак ужо ў 2014 годзе сярэднестатыстычны кітаец зарабляў 733 долары на месяц, апярэдзіўшы ў паўтара разы паводле гэтага крытэру рускіх. Цалкам прыстойны заробак для краіны, якая здзейсніла пераход з аграрнай у індустрыяльную эканоміку!

Ці будзе Кітай гэтак жа паспяховы пры пераходзе да постіндустрыяльнай эканомікі — пытанне адкрытае. Свет не ведае паспяховых прыкладаў падобнага пераходу ва ўмовах манаполіі камуністычнай партыі на ідэалогію.

На стадыі пераходу, калі меркаваць па шматлікіх заявах АП, знаходзіцца і «беларуская мадэль». Аднак я не ўпэўнены, што галоўны архітэктар мадэлі ўсведамляе, адкуль і куды гэты пераход ажыццяўляецца. Маю няўпэўненасць пацвярджае наступная цытата: «У нас вельмі моцная прэзідэнцкая ўлада, сапраўды, з элементамі аўтарытарызму, у гэтым я заўсёды сумленна прызнаваўся. Такая ў нас Канстытуцыя і законы ў гэты пераходны перыяд» (23 верасня 2004 года).

Але няма нічога больш пастаяннага, чым часовае. Мяркуючы па нежаданні АП дзяліцца ўладай, пераходны перыяд у Беларусі працягваецца. Нічога беларускага ў такім нежаданні няма. Для таго, каб у гэтым пераканацца, дастаткова паглядзець на ўсходняга суседа Беларусі.

У якасці каментара прывяду выказванне расійскага эканаміста Яўгена Гантмахера: «Створаныя на падставе забеспячэння стабільнасці аўтарытарныя рэжымы самі аказваюцца крыніцай узрушэнняў. Аўтакрат у сучасным грамадстве, як правіла, вымушаны пастаянна даказваць, што яго рэжым — часовая мера, пераходны перыяд, пасля якога ён абавязкова адновіць дэмакратыю».

А як інакш? Пагібель савецкай імперыі не азначала масавую смерць «чалавека савецкага», які прызвычаіўся атрымліваць даброты ад улады. Таму ад дэмакратыі да аўтарытарызму яму не было асабліва цяжка перабрацца па мосце сумленных выбараў (прыгадаем 1994 год). Здзейсніць жа зваротны шлях ад аўтарытарызму да дэмакратыі ў «чалавека савецкага» асаблівага жадання да гэтага часу не паўстала, дый мост уладнай вертыкаллю ўзяты пад кантроль.

Праблема, аднак, у тым, што ўзмацненне аўтарытарызму не вырашыла ніводнай з праблем сацыяльна-эканамічнага развіцця. «Замарожванне» палітычнай сістэмы абярнулася падзеннем эфектыўнасці дзяржавы. У канцы мінулага года АП спахапіўся і пачаў штампаваць пастановы і дэкрэты, накіраваныя на разняволенне дзелавой ініцыятывы.

Нескладана здагадацца, чым скончыцца такое «разняволенне» ў рамках эканамічнай мадэлі, у сваёй аснове не прадпрымальніцкай, а бюракратычна-алігархічнай.