«Коммерсантъ»: Уладар. Канец. Як Лукашэнка не аддаў, але страціў Беларусь

У 2020 годзе Аляксандр Лукашэнка ператварыўся ў наглядны дапаможнік пра тое, што здараецца з лідарам, які страціў сувязь з рэальнасцю. Яго рашэнне кіраваць яшчэ пяць гадоў узарвала Беларусь, і цяпер шматлікіх нязгодных сілай пераконваюць у тым, што ён прэзідэнт. Лукашэнка стварыў праблемы не толькі сабе, але і Расіі.

Яго хараство

«Любімую не аддаюць!» — так Лукашэнка скончыў зварот да беларускага народа 4 жніўня, за пяць дзён да прэзідэнцкіх выбараў. «Любімая» — гэта Беларусь, якой Лукашэнка кіруе з канца мінулага стагоддзя. Ён не шкадаваў для яе кампліментаў: «Чыстая і светлая, сумленная і прыгожая, працавітая, трошкі наіўная і ледзь-ледзь ранімая». Ён іншай такой краіны не ведае, а краіна з 1994 года не ведала іншага кіраўніка.

Улады пастараліся, каб і пасля галасавання «любімая» не дасталася нікому з тых, хто дамагаўся яе ласкі. Двух яркіх апанентаў Лукашэнкі — блогера-бунтара Сяргея Ціханоўскага і экс-банкіра Віктара Бабарыку, які набіраў папулярнасць, — загадзя ўзялі пад варту. Валерыя Цапкалу, таксама які крытыкаваў Лукашэнку, да выбараў не дапусцілі.

Бурная рэакцыя беларусаў на арышты паказвала, што нязменнасць Лукашэнкі надакучыла многім. Колькім менавіта, сказаць складана: незалежнай сацыялогіі ў Беларусі няма, а непадкантрольныя дзяржаве рэйтынгавыя даследаванні, па сутнасці, пад забаронай. Апошняе адыграла супраць улады.

Як у Беларусі пачыналася тое, што яшчэ не скончылася

Міфу аб тым, што спадара Лукашэнкі падтрымлівае не больш трох працэнтаў насельніцтва, супрацьпаставіць было няма чаго. Зневажальны мем «Саша 3%» пайшоў у народ, у выглядзе графіці упрыгожыўшы платы, аўтобусныя прыпынкі, сцены дамоў і асфальт на мінскіх дарогах. Прафесійныя сацыёлагі, кшталту, вымушанага пераехаць з Беларусі ў Польшчу Андрэя Вардамацкага, казалі «Коммерсанту», што рэйтынг Лукашэнкі вышэй. Але гэта было няважна.

Грамадства, якое ціха цярпела Лукашэнку, прачнулася і прыйшло ў рух не толькі з-за стомленасці ад кіраўніка-доўгажыхара. Улада, якая ігнаравала каронавірус, спачатку палохала грамадзян адсутнасцю палітыкі ў дачыненні да COVID-19 і падтрымкі людзей, а потым стала ў прынцыпе злаваць.

З усіх прадстаўнікоў несістэмнай апазіцыі паблажліва, быццам у насмешку, была дапушчана да выбараў жонка блогера Ціханоўскага Святлана. Нікому тады не вядомая хатняя гаспадыня выглядала бляклай, пазбягала публічнасці і не хавала, што занялася не сваёй справай. У выпадку перамогі Святлана Ціханоўская абяцала выпусціць з СІЗА арыштаваных палітыкаў і правесці новыя выбары з іх удзелам. З гэтай прапановы складалася ўся яе перадвыбарчая праграма. Мабыць, было вырашана, што суперніка з такімі дадзенымі дасведчаны Лукашэнка праглыне лёгка.

Але высветлілася, што не ў 2020 годзе ў Беларусі.

Пераможца атрымлівае бунт

Святлана Ціханоўская, падтрыманая каардынатарам штаба Віктара Бабарыка Марыяй Калеснікавай і жонкай Валерыя Цапкала Веранікай, менш чым за месяц стала зоркай беларускай палітыкі. Жаночае апазіцыйнае трыо гастралявала па краіне, збіраючы дзясяткі тысяч прыхільнікаў і ператвараючыся ў небяспеку. З імі нічога немагчыма было зрабіць. Атакі на трох пасмешлівых жанчын не спрацоўвалі або паварочваліся супраць атакуючага.

Але Лукашэнка абяцаў нікому не аддаць любімую Беларусь і слова стрымаў. Пасля выбараў 9 жніўня на табло Цэнтрвыбаркама высвяціўся вынік: дзеючы кіраўнік перамог суперніцу з разгромным лікам 80,10% супраць 10,12%. Нязгодныя запоўнілі вуліцы Мінска, дзе АМАП сустрэў іх стрэламі і светлашумавымі гранатамі.

Дыпламаты з Расіі і пасольстваў заходніх краін, якія працуюць у Беларусі, распавядалі «Коммерсанту», што ў асяроддзі Лукашэнкі нібыта выказвалася думка арганізаваць выбары з іншым вынікам — таксама на яго карысць, але каб не 80% і не з такім адрывам ад Святланы Ціханоўскай. Але думка не знайшла падтрымкі. На 80%, быццам бы, настойвала спікер верхняй палаты беларускага парламента Наталля Качанава. Былі ў атачэнні і тыя, хто запэўніваў Лукашэнку, што пратэстныя настроі ў краіне амаль адсутнічаюць, а сітуацыя пад кантролем.

Першы ж тыдзень пасля выбараў паказаў, што Лукашэнка жыў у сваім свеце. Ні масавыя затрыманні, ні катаванні затрыманых у ізалятарах, ні нават забойства пратэстоўцаў, як адбылося з Аляксандрам Тарайкоўскім 10 жніўня каля станцыі метро «Пушкінская», не збівалі пратэстную хвалю.

Як Лукашэнка не змог разглядзець большасць у меншасці

16 жніўня каманда Аляксандра Лукашэнкі здзейсніла яшчэ адну памылку, супрацьпаставіўшы шэсцям нязгодных праўладны мітынг. «Пераможца» сам прыйшоў на яго. «Мы пабудавалі з вамі пры ўсіх складанасцях, пры ўсіх недахопах прыгажуню-краіну, — зноў хваліў ён любімую Беларусь. — Каму вы яе вырашылі аддаць? Калі хто-небудзь хоча аддаць краіну, то нават калі буду мёртвым, я гэтага не дазволю!»

Гучала грозна. Але Лукашэнка выглядаў няўпэўненым і згубленым. Мітынг прыхільнікаў, названы прэс-службай сямідзесяцітысячным, наўрад ці перавышаў 15-20 тысяч. Лукашэнка, які выступаў з узвышэння, мог гэта бачыць: густа было толькі ля трыбуны.

Марш нязгодных, які адбыўся ў той жа дзень, паказаў, што вулічная дуэль ўладамі прайграная. Бел-чырвона-белае мора пратэстоўцаў затапіла Мінск — хваля ледзь не дасягнула прэзідэнцкай рэзідэнцыі. А потым забаставалі прадпрыемствы, захаванне якіх Лукашэнка заўсёды ставіў сабе ў заслугу. Рабочыя казалі, што не вераць у яго перамогу і абураныя гвалтам.

Калі 17 жніўня Лукашэнка выйшаў з бункера і, вырашыўшы паўторна акунуцца ў атмасферу вуліцы, прыйшоў на Мінскі завод колавых цягачоў, рабочыя, якіх ён лічыў на 100% «сваімі», сталі скандаваць «Сыходзь!». Здаецца, ён упершыню сутыкнуўся з рэальнасцю і зразумеў, наколькі ўсё сур’ёзна. Пасля гэтага Лукашэнка сам узяў у рукі аўтамат і ўзброіў 16-гадовага сына Колю, дэманструючы, што гатовы на ўсё.

Бі да дна

Беларусь накрыла гвалтам. Лукашэнка зрабіў стаўку на сілавікоў. Машына падаўлення пратэстаў, якая ўдасканальвалася доўгія гады, кацілася па краіне. Беларускі АМАП стаў вядомы сваёй бязлітаснасцю задоўга да мінулага лета. Але ў 2020 годзе сілавікі выйшлі на новы ўзровень. Апынуцца ў аўтазаку або моргу можа любы. Сярод супрацоўнікаў унутраных войскаў, міліцыі, спецназа, АМАПа і моцных людзей у цывільным як быццам праходзяць спаборніцтвы па жорсткасці. Колькасць відэаролікаў, на якіх захаваная «праца» сілавікоў па грамадзянскіх, не паддаецца падліку, а колькасць затрыманых з пачатку акцый пераваліла за 30 тысяч.

Сілавая машына дазволіла Лукашэнку ўседзець у прэзідэнцкім палацы. Але пратэсты працягваюцца, нягледзячы на холад, а з надыходам вясны можа вярнуцца іх размах. У нязгодных няма лідараў — яны ці за мяжой, як Святлана Ціханоўская, або ў ізалятары, як Марыя Калеснікава і іншыя. Пытанне «біць ці не быць» Лукашэнка вырашыў на карысць «біць». А колькі будзе доўжыцца «быць», ніхто не ведае. Ён кажа аб канстытуцыйнай рэформе, пераразмеркаванні прэзідэнцкіх паўнамоцтваў і, магчыма, новых выбарах кіраўніка дзяржавы. Толькі незразумела, як сысці пасля карных аперацый гэтага года.

Любімая Беларусь між тым азіраецца па баках у пошуках іншага: сацыёлагі, вымушаныя з-за мяжы даследаваць грамадскую думку, кажуць аб узроўні падтрымкі прэзідэнта ў раёне 20%. Столькі апытаных, са слоў аднаго з суразмоўцаў «Коммерсанта», які настаяў на ананімнасці, на пытанне «за каго б вы прагаласавалі» называюць цяпер прозвішча Лукашэнкі.

У верасні Лукашэнка прызнаваўся, што, «магчыма, крыху засядзеўся» ў прэзідэнцкім крэсле. Каб ён дзейнічаў па прыкладзе казахскага калегі Нурсултана Назарбаева, які запусціў у сябе ў краіне ціхі транзіт улады, глядзіш, і не было б цяперашняга шторму. З іншага боку, дзякуючы Лукашэнку для аўтарытарных постсавецкіх прэзідэнтаў-доўгажыхароў зараз ёсць два кейса: казахстанскі і беларускі.

Між тым праблемы беларускага прэзідэнта тычацца не толькі яго. Сацыялогія зафіксавала, што, пасля таго як Крэмль падставіў плячо Лукашэнку, Масква стала губляць важны рэсурс — сімпатыі жыхароў Беларусі. Тлеючая да гэтага часу Украіна — напамін пра тое, да чаго такое прыводзіць.

І яшчэ адзін момант. З Лукашэнкам, які ніколі не быў для Расіі зручным партнёрам і якому ў Расіі асабліва не давяраюць, немагчыма мець справу. Пасля 9 жніўня яго слова ці подпіс нічога не вартыя: наступны беларускі лідар можа адмовіцца ад любога пагаднення, ківаючы на нелегітымнасць папярэдніка.

У Крамлі гэта разумеюць. Суразмоўцы «Коммерсанта» ў расійскіх дзяржструктурах кажуць пра зацікаўленасць Масквы ў больш хуткім транзіце ўлады ў Беларусі. Пакуль гэты працэс, па іх словах, яшчэ можа быць кантраляваным, а пагроза таго, што Захад перашкодзіць ажыццявіць транзіт, невялікая. Невыпадкова Уладзімір Пуцін і кіраўнік МЗС Сяргей Лаўроў рэгулярна нагадваюць Лукашэнку пра яго абяцанні правесці канстытуцыйную рэформу і новыя выбары прэзідэнта.

Але ёсць у расійскай уладзе людзі, якія выступаюць за іншы падыход. Яны лічаць, што ніякай рэформы не трэба, паколькі ўзмацненне ролі, напрыклад, парламента прывядзе да таго, што там у нейкі момант апынуцца арыентаваныя на ЕС партыі. Таму начальнік павінен быць адзін, паўнамоцтвы прэзідэнта павінны заставацца тымі ж, проста Лукашэнку варта адысці ўбок.

Зрэшты, якая б ідэя з нагоды Лукашэнкі ў Расіі ні ўзяла верх, сам ён, як не раз бывала, можа зблытаць любыя карты. Можна быць упэўненым у адным — у 2021 годзе Беларусь не знікне з навін.

Пераклад НЧ