Грамадскі цуд у Любчы
Добрая навіна для ўсіх аматараў прыўкраснага: у Беларусі з’явіўся другі — пасля вежы касцёлу брыгітак у Гродна — прыклад стылю зграфіта. Карніз, выкананы ў складанай рэнесанснай тэхніцы, калі на будынак наносіцца некалькі слаёў тынкоўкі, па якіх уручную прадрапваецца малюнак, упрыгожыў толькі-толькі адноўленую Вуглавую вежу замку ў Любчы.
Добрая навіна для ўсіх аматараў прыўкраснага: у Беларусі з’явіўся другі — пасля вежы касцёлу брыгітак у Гродна — прыклад стылю зграфіта. Карніз, выкананы ў
складанай рэнесанснай тэхніцы, калі на будынак наносіцца некалькі слаёў тынкоўкі, па якіх уручную прадрапваецца малюнак, упрыгожыў толькі-толькі адноўленую Вуглавую вежу замку ў Любчы.
Такі сама малюнак быў на брамнай вежы, што захавалася да нашых дзён, сцвярджае, абапіраючыся на лабараторныя доследы, дырэктар фонду «Любчанскі замак» Іван Пячынскі. Але зграфіта
— толькі прыватны выпадак «любчанскага цуду»: каб нанесці малюнак на карніз вежы, трэба было падняць яе ад самага падмурку з друзу. На гэта пайшло 5 год і каля 200 мільёнаў
рублёў. З 6 ліпеня па 30 жніўня ў Любчы ладзяцца міні-летнікі для валанцёраў. Па сутнасці, гэта амаль фінішная прамая першага этапу рэстаўрацыі. На верасень запланавана зняцце рыштаванняў з вежы,
якая да таго часу ўжо набудзе свой гістарычны колер — кавы з малаком.
Звычайны чалавек
«Каб ты ўсё жыццё камяні на замак вазіў!» — за савецкім часам экскурсаводы цытавалі гэты традыцыйны беларускі праклён, падводзячы турыстаў да Мірскага, Лідскага, Крэўскага
ці Наваградскага замкаў. Беларускае дойлідства з каменю, а не з пясчаніку ці туфу, у гэтым яго адрозненне ад замкаў і храмаў Заходняй Еўропы. Плінфу і, пазней, цэглу-пальчатку перамяжоўвалі валуны,
якіх багата пакінуў у Беларусі ледавік, што апаўзаў са Скандынавіі. Беларускія сяляне калісьці мелі паншчыну — падвозіць да замку каменне, знойдзенае на палях. Праца лічылася вельмі цяжкай,
і просты чалавек сэнсу ў ёй не бачыў, казалі экскурсаводы. За савецкім часам гэты расповед выкрываў прыгнятальніцкі характар панскай улады, а таксама падкрэсліваў непасрэдны ўдзел народу ў стварэнні
шэдэўраў архітэктуры. І, дадумвалася за экскурсаводаў, народ кінуўся разбіраць замкі, вяртаючы прыцягнутыя ім валуны, як толькі стала «можна».
Вазіць камяні на замак — адна канструктыўная мадэль светабудовы. Разбіраць замкі на кароўнікі ды вясковыя клубы — другая, як мне здаецца, усё-ткі дэструктыўная. Тое, што Беларусь
вось ужо некалькі стагоддзяў жыве па другой мадэлі — агульнавядомая сумная ісціна. Зямля пад нашымі нагамі круціцца не ў той бок, і яшчэ дзесятак год таму раскруціць яе ў правільны здавалася
заданнем для супермэна. Але вось раптам з’явілася нагода пагаварыць пра звычайнага чалавека, якому, каб перавярнуць зямлю, патрэбная ўсяго толькі кропка апоры.
Іван Пячынскі
У любчанскай гісторыі такім «звычайным чалавекам» стаў Іван Пячынскі, прадпрымальнік, палкоўнік войску СПА ў адстаўцы. А кропкай апоры — Любчанская сярэдняя школа, што
стаіць у наш час пасярод замкавага дзядзінца, на стромым беразе Нёмана. Школьнікам, збягаючы на перапынках купацца ў рацэ ці гойсаючы на санках з замкавых валоў, Пячынскі аглядаў парэшткі вежы,
прыкідваючы, ці магла б яна стаяць зноў. І ўжо ў сталым веку (пасля хваробы, што паставіла пад пагрозу яго жыццё) сказаў сабе, што адрэстаўруе замак.
Каб не сыпалася
У дзяржаўных планах па рэстаўрацыі архітэктурнай спадчыны чатыры замкі: Мірскі, Нясвіжскі, Косаўскі і Ружанскі. Разраджацца традыцыйнай ужо ў культурніцкіх СМІ занепакоенасцю наконт рэстаўрацыі
першых двух аб’ектаў з гэтага спісу я не буду, бо не яны — тэма гэтага нарыса. Яго тэма — праекты рэстаўрацыі, ініцыятыва якіх ідзе знізу, ад звычайных грамадзян. І якія,
дзякуючы гэтай сваёй ініцыятыве, робяцца ў вачах як чыноўнікаў, так і мясцовых жыхароў, блазнамі. Але, як паказвае практыка, адсутнасць сродкаў і любоў да роднай зямлі і яе гісторыі ператварае
грамадскіх рэстаўратараў у эканомных, руплівых гаспадароў, якія прытрымліваюцца падчас аднаўлення архітэктурных помнікаў самых высокіх еўрапейскіх стандартаў.
У Беларусі вядома ўсяго пара грамадскіх праектаў захавання разбуранай спадчыны. Сядзіба Агінскіх Залессе і залескі парк — «Паўночныя Афіны», як называлі яго ў XVIII
стагоддзі, — стаяць толькі дзякуючы руплівасці мясцовых краязнаўцаў, якія, не чакаючы працягу варварскай дзяржаўнай рэстаўрацыі, яшчэ ў 1990-я пачалі ажыццяўляць уласны праект, зрабіўшы па
дарозе некалькі сенсацыйных адкрыццяў што да выгляду парку і маёнтка. «Мы пакрысе робім, а калі ў дзяржавы дойдуць рукі, можа яна не стане нічога разбураць?» — асцярожна
спадзяюцца ў Залессі.
Як і ў выпадку з Залессем, у Івана Пячынскага нічога не атрымалася б без падтрымкі землякоў. Найперш — роднага брата Генадзя, любчанскага ляснічага. Простыя жыхары Любчы ставяцца да адбудовы
замка зычліва, але памяркоўна. Значна большую цікавасць праяўляе рамантычна настроенае студэнцтва. Працоўная сіла, што цягам 7 год вяртала камяні на іх месцы, — валанцёры з усіх канцоў
Беларусі і з-за яе межаў. Пячынскі вядзе дбайны ўлік усіх, хто ачысціў сабе карму, папрацаваўшы на рэстаўрацыі хаця б адзін дзень. За пяць год вакол рэстаўрацыі згрупавалася кола падтрымкі, якое
налічвае каля 1000 чалавек. Адна з самых актыўных моладзевых арганізацый, што спрычынілася да аднаўлення Любчы, — БАСА (Беларуская асацыяцыя студэнтаў-архітэктараў).
«Сярод нашых валанцёраў ёсць заўсёднікі, склалася добрая кампанія, — кажа Пячынскі. — У нас тут добра. Днём моладзь працуе, увечары — адпачывае, гуляе, само сабой,
кахаецца («любіцца») — радуецца жыццю. Тыя, хто прыязджаў сюды студэнтамі, вяртаюцца ўжо сем’ямі, з маленькімі дзецьмі». Нават калі няма валанцёрскіх
летнікаў, будаўнікі прыязджаюць з Мінска на выходныя — пакуль лета, за дзень можна шмат паспець. Арганізацыйная ўдача фонду — і тое, што рэстаўрацыя замка ў Любчы — адна з
формаў летняй практыкі для студэнтаў архітэктурнага факультэта БНТУ, а таксама для розных іншых профільных факультэтаў ВНУ з усёй краіны.
Пакрысе да рэстаўрацыі «ўсім мірам» падключаюцца сур’ёзныя кампаніі. Іван Пячынскі распавядае: «З рыштункам для валанцёраў дапамагло Міністэрства абароны.
Наваградскі лясгас дае добры лес. І вось нядаўняя радасць — беларускае прадстаўніцтва «Caparol» падаравала нам шпатлёўку на муры вежы коштам каля 3 мільёнаў рублёў. Грашыма
падтрымліваюць такія кампаніі, як «Прыёр-банк», «Velcom», «Цэнтр па рэгенерацыі культурных ландшафтаў і тэрыторый». Будматэрыяламі —
«Забудова» ды іншыя. Кіраўніцтва фонду не хацела б замежнай дапамогі. Адбудаваць замак, які па праве можна лічыць калыскай беларускай дзяржаўнасці, павінны самі беларусы».
На ўсім, што робіцца падчас рэстаўрацыі, стаіць негалосны знак якасці: «Мы здабываем толькі якасныя матэрыялы, каб, раз збудаваўшы, доўга цешыцца добраму выніку. Каб не
сыпалася».
Хартыя–2000
Насустрач чарговай групе турыстаў, што ўсё часцей завітваюць у Любчу, Пячынскі выходзіць у антуражы адстаўнога вайскоўца на лецішчы. З кішэняў нагавіц колеру хакі тырчаць рулеткі-малаткі. Пячынскі
ставіць перад сабой на траву дзіўны драўляны каркас. «Прускі мур»! — з гонарам кажа ён турыстам. Турыстам гэта яўна нічога не кажа. Так распачынаецца размова аб прынцыпах
рэстаўрацыі.
Фонд «Любчанскі замак» — установа грамадская. І таму, як з любой паспалітай ініцыятывы, дзяржава пытаецца з Любчы асабліва строга. Пячынскі дзякуе Міністэрству культуры за
тое, што ў 2003 годзе чыноўнікі далі веры кіраўніцтву фонду і дазволілі пачаць распрацоўку праектнай дакументацыі і выкананне рэстаўрацыйных працаў «гаспадарчым чынам». Гістарычныя
штудыі і археалагічныя раскопкі, па словах Пячынскага, праводзіліся тут дбайней, чым на якім-кольвек іншым аб’екце беларускай рэстаўрацыі. Мелі месца нават хімічныя аналізы. Усе навукоўцы,
да іх гонару трэба сказаць, шчыравалі бясплатна — бо падрыхтоўка дакументацыі пацягнула б яшчэ на 200 мільёнаў. Хімічныя доследы далі шмат унікальнай інфармацыі пра замак. Так, напрыклад,
была адкрытая наяўнасць у знешнім выглядзе замку тэхнікі зграфіта і вызначаны аўтэнтычны колер вежаў. Пасля вывазу смецця, давядзення да ладу парка вакол замчышча і даследчай працы пачалася
непасрэдна рэстаўрацыя.
Поўнай адпаведнасці адноўленых аб’ектаў разбураным аўтэнтычным у наш час на постсавецкай прасторы не можа гарантаваць ніхто. Асноўны закон, на які абапіраюцца рэстаўратары Любчы, —
Рыжская хартыя. Пагадненне, заключанае паміж краінамі Балтыі і Усходняй Еўропы ў 2000 годзе ў Рызе, дазваляе аднаўляць тыя ці іншыя гістарычныя аб’екты, абапіраючыся на дакладныя
дакументальныя звесткі. У летапісах пазначана, што Любчанскі замак меў уваход у Вуглавую вежу, выкананы ў выглядзе канструкцыі «фахвэрк» — «прускі мур»:
гэта калі ў драўляны каркас заліваецца муроўка, а дрэва застаецца звонку маляўнічымі «крыжыкамі», вядомымі нам па паштоўках з Германіі. І таму рэстаўратары скарыстоўваюць менавіта
гэту тэхніку, працуючы па аналогіі. Усе тэхналогіі, так бы мовіць, «ідэнтычныя натуральным».
«На адзін метр канціку зграфіта пайшло 15 працоўных дзён аднаго чалавека. А вежа мае 36 метраў у перыметры», — расказвае Пячынскі. Усе, хто знаходзіцца на дзядзінцы, як па
камандзе задзіраюць галовы ўверх. Дахоўка, якой накрытая вежа, дарэчы, ніякая не бляшаная, як гэта модна ў нас апошнім часам: фірма «Забудова» ахвяравала на Вуглавую вежу замка
дахоўку, якая па сваіх якасцях максімальна набліжаная да дахоўкі, што калісьці пакрывала дах гэтай вежы. Каралавы колер дахоўкі выгодна адцяняе чорна-белы рэнесансны малюнак.
Што далей? Бо ўжо не застаецца сумневаў: у адзін цудоўны дзень Любчу дабудуюць. «Ёсць намер зрабіць тут музей вялікага княства Літоўскага, ці Грунвальдскай бітвы — дзеліцца планамі
Пячынскі. — Такіх музеяў у Беларусі, на жаль, няма. Магчыма, на гэтым месцы знаходзіўся драўляны Замак, які быў заснаваны самім каралём Міндоўгам. І тут быў яго двор, дзе ён прыняў хрост з
600 сваімі паплечнікамі... Крыўдна аддаваць усю гэтую багатую гісторыю суседняй Літве». Зрэшты, перад тым, як кіраўніцтва фонду «Любчанскі замак» ажыццявіць гэты свой
намер, на будоўлі ў Любчы давядзецца вяртаць на месца замкавыя камяні ды «любіцца» яшчэ не аднаму заезду валанцёраў…