Гульні людаедаў. Як Сталін прапаноўваў Гітлеру «ўладарыць светам»
Да знакамітага пакта Молатава-Рыбентропа, які замацоўваў саюз Германіі і СССР, было шмат спроб заманіць Гітлера ў сталінскі капкан. Як кажуць, рыбак рыбака...
Ілюстрацыйная выява: dialog.ua
Нягледзячы на тое, што 23 жніўня ўжо паўтара дзесяцігоддзя ў Еўрасаюзе адзначаецца як афіцыйны Дзень памяці ахвяр сталінізму і нацызму, у Брусэлі значэнне здзелкі паміж Масквой і Берлінам традыцыйна недаацэньваецца, паколькі ўспрымаецца ў асноўным скрозь прызму тэрытарыяльнай перакройкі гэтай часткі свету і мясцовых падзей. Гэта відаць ужо па адпаведнай дэкларацыі Еўрапарламента: «Пакт... падзяліў Еўропу на дзве сферы інтарэсаў з дапамогай сакрэтных дадатковых пратаколаў, ...масавыя дэпартацыі, забойствы і прыгнёт, учыненыя ў кантэксце агрэсіўных актаў сталінізму і нацызму, падпадаюць пад катэгорыю ваенных злачынстваў...».
«Сучасныя ўладары Расіі зусім не думаюць пра заключэнне сумленнага саюза з Германіяй, а тым больш пра яго выкананне, калі б яны яго заключылі. Нельга забываць і той факт, што кіраўнікі сучаснай Расіі — гэта нізкія злачынцы, якія заплямілі сябе крывёю, гэта накіп чалавечая…» — так кіраўнік Трэцяга Рэйха ў сваёй сумна вядомай аўтабіяграфіі напісаў пра будучых «партнёраў».
Глядзіце таксама
Між тым, пагадненне ўзарвала не толькі еўрапейскі, але і ўвесь версальскі светапарадак, што ўцягнула ў сутычку Брытанію і Францыю, якія валодалі шырокімі калоніямі або дамініёнамі ў Азіі, Афрыцы і Амерыцы. Гэта значыць, гэты дагавор дэстабілізаваў ўсю планету, піша літоўскі партал «Delfi».
Адзін з вяшчальнікаў цяперашніх уладаў РФ Уладзімір Мядзінскі назваў свой артыкул пра гэтую ўгоду стагоддзя «Дыпламатычны трыумф СССР». І з гэтым варта пагадзіцца, хоць, вядома, не ў тым сэнсе, які ўкладвае ва ўрачыстасць крамлёўскай дыпламатыі Мядзінскі. Таму дамо слова таму, хто падпісаў гэты дакумент — Вячаславу Молатаву: «Сталін паверыў Гітлеру? Ён і сваім далёка не ўсім давяраў! І былі на тое падставы. Гітлер падмануў Сталіна? Але ў выніку гэтага падману ён вымушаны быў атруціцца, а Сталін стаў на чале паловы зямнога шара!»
Але пра ўсё па парадку...
Пасля прыходу Гітлера да ўлады Сталін спачатку чакаў, а затым павёў асцярожны зандаж Трэцяга Рэйха. Яго ні разу не бянтэжыў антыкамунізм нацыянал-сацыялістаў, як і наогул каго-небудзь, бо ён ведаў, што ідэалогія можа быць прынесена ў ахвяру імгненным дзяржаўным інтарэсам. А СССР заставаўся адносна прывабным калі не саюзнікам, то партнёрам для многіх з тых, хто быў незадаволены тагачасным светапарадкам. Напрыклад, у красавіку 1927 года кіраўнік партыі Гаміньдан Чан Кайшы разарваў свае адносіны з кампартыяй Кітая, правёў пакаранні камуністаў, абвінавачваючы іх у падрыхтоўцы захопу ўлады, у 1929 годзе пайшоў на ўзброены канфлікт з Масквой за кітайскую ўсходнюю чыгунку, але пасля Сталін заключыў з ім саюз супраць Японіі, які ў той ці іншай форме працягваўся да канца Другой сусветнай.
Глядзіце таксама
Да таго моманту СССР ужо ператварыўся з дыктатуры ў дэспатыю, і правадыр кіраваў прэсай у ручным рэжыме, таму не магло быць выпадковасцю з'яўленне 22 сакавіка 1933 года ў «Известиях» артыкула Карла Радэка «Куды ідзе Германія», дзе замест агульнага бічавання карычневай зграі прысутнічала яснае пытанне: «Нацыянал-сацыялісты развівалі праграму знешняй палітыкі, накіраваную супраць існавання СССР, які падтрымлівае з Германіяй добрасуседскія адносіны. Гэта накладае на нямецкі ўрад абавязацельства адкрыта сказаць, куды ён ідзе».
Прапановы ішлі і па лініі вайскоўцаў
10 мая 1933 года па запрашэнні намесніка наркама па ваенных і марскіх справах Міхаіла Тухачэўскага ў Маскву прыехала высокапастаўленая дэлегацыя нямецскіх афіцэраў на чале з начальнікам узбраенняў рэйхсвера генералам фон Бокельбергам. Візіт не быў звычайным дыпламатычным крокам. Госці пабывалі на такіх прадпрыемствах савецкай ваеннай прамысловасці, як Цэнтральны аэрагідрадынамічны інстытут, 1-шы авіязавод, Артылерыйскі рамонтны завод у Галутвіне, завод па вытворчасці хімічнай зброі ў Бобрыках Тульскай вобласці, Чырвона-пуцілаўскі завод у Ленінградзе, палігон ў Лузе Ленінградскай вобласці, зброевы завод у Туле, Харкаўскі трактарны, то-бок танкавы завод, 29-ты маторабудаўнічы завод у Запарожжы, гарматны завод імя Калініна ў Маскве і іншыя прадпрыемствы ВПК.
13 мая на прыёме ў нямецкага пасла панавала натхненне. Варашылаў — правая рука Сталіна па ваенных пытаннях — гаварыў пра імкненне і далей падтрымліваць сувязі паміж «дружалюбнымі» войскамі. Падчас гутаркі з немцамі Тухачэўскі зрабіў прапанову аб саюзе: «Не забывайце, што нас падзяляе наша палітыка, а не нашы пачуцці, пачуцці сяброўства Чырвонай арміі да рэйхсвера. І заўсёды думайце вось пра што: вы і мы, Германія і СССР, можам дыктаваць свае ўмовы ўсяму свету, калі мы будзем разам».
Глядзіце таксама
Аднак на той момант Гітлер выступаў за рэвізію дзяржаўных межаў як на ўсходзе, так і на захадзе Рэйха, і, паколькі гэта ўяўляла сабой вельмі складаную не толькі ваенную, але і дыпламатычную задачу, не хацеў абмяжоўваць сваю прастору манеўру выразнымі абяцаннямі перад тварам шарэнгі патэнцыйных ворагаў.
Улетку 1934 года пра магчымасць савецка-германскага збліжэння гаварыў Авель Энукідзэ на сваёй дачы нямецкаму паслу Дзірксэну ў прысутнасці сведак, у тым ліку намесніка наркама замежных спраў Льва Карахана. Энукідзэ з'яўляўся сакратаром Цэнтральнага выканаўчага камітэта СССР, а таксама хросным бацькам другой жонкі Сталіна Надзеі Алілуевай, к таму часу памерлай, і відавочна, што не мог весці палітычныя размовы з афіцыйнымі прадстаўнікамі суседняй дзяржавы па ўласным жаданні. Тым больш, што ён сказаў немцам, што кіраўніцтва Савецкага Саюза мяркуе, што НСДАП дзеліцца на «агітацыйную» і «дзяржаўную» фракцыі. Аднак і гэтая ініцыятыва Масквы была Берлінам адхіленая — але ветліва і мякка, што дазволіла Сталіну працягнуць рабіць свае прапановы — так, каб не губляць твару.
26 студзеня 1934 года ў справаздачным дакладзе 17-му з'езду правадыр выразна намякнуў, што саюз з Германіяй магчымы: «Некаторыя нямецкія палітыкі гавораць, што СССР арыентуецца цяпер на Францыю і Польшчу, што з праціўніка Версальскага дагавора ён стаў яго прыхільнікам, што гэтая перамена тлумачыцца усталяваннем фашысцкага рэжыму ў Германіі. Гэта няправільна. ... Справа тут не ў фашызме, хоць бы таму, што фашызм, напрыклад, у Італіі не перашкодзіў СССР ўсталяваць найлепшыя адносіны з гэтай краінай. ( ... ) У нас не было арыентацыі на Германію, гэтак жа як у нас няма арыентацыі на Польшчу і Францыю. ( ... ) І калі інтарэсы СССР патрабуюць збліжэння з тымі ці іншымі краінамі, не зацікаўленымі ў парушэнні міру, мы ідзем на гэтую справу без ваганняў».
Гітлер з шэрагу прычын зноў зрабіў выгляд, што не зразумеў сігнал, таму Сталін яшчэ раз паслаў яго публічна — праз набліжаных напрыканцы студзеня 1935 года, на што першым звярнуў увагу гісторык архітэктуры Дзмітрый Хмяльніцкі.
Прамова Молатава паўтарала сталінскую аргументацыю гадавой даўніны, і, як і падпісаны Радэкам артыкул у «Известиях» у 1933 годзе, спрабавала растлумачыць задумы Берліна: «...у нас не было і няма іншага жадання, як мець і далей добрыя адносіны з Германіяй. ... Савецкі Саюз прасякнуты глыбокім імкненнем да развіцця адносінаў з усімі дзяржавамі, не выключаючы і дзяржаў з фашысцкім рэжымам. (…)
...Справа... у тым, што менавіта ляжыць у аснове знешняй палітыкі цяперашняй Германіі. Мы вымушаныя паставіць гэтае пытанне прама...».
Глядзіце таксама
Далей Вячаслаў Міхайлавіч даў зразумець, што каменем перапоны з'яўляецца фрагмент «Маёй барацьбы», які стаў пасля найбольш вядомым:
«Мы кладзём мяжу вечнаму руху германцаў на поўдзень і на захад Еўропы і звяртаем позірк да земляў на ўсходзе. Мы спыняем, нарэшце, каланіяльную і гандлёвую палітыку даваеннага часу і пераходзім да палітыкі будучыні — да палітыкі тэрытарыяльнай заваёвы. Але калі мы цяпер гаворым пра новыя землі ў Еўропе, то мы можам у першую чаргу мець на ўвазе толькі Расію і падуладныя ёй ускраінныя дзяржавы». Такімі на той момант з'яўляліся Украіна і Беларусь, а шэраг палітыкаў як Польшчы, так і Рэйха жадалі заключэння антысавецкага саюза паміж Варшавай і Берлінам.
Іншымі словамі, вуснамі Молатава Сталін даў зразумець Гітлеру, што, у прынцыпе, згодны на саюз, калі атрымае ад Германіі гарантыі недатыкальнасці савецкіх межаў.
Праз тры дні, 31 студзеня 1935 года наркам цяжкага машынабудавання Серга Арджанікідзэ працытаваў той фрагмент «Маёй барацьбы» Гітлера, дзе фюрар у 1920-я гады пісаў пра немагчымасць альянсу з Расіяй з-за яе прамысловай адсталасці. Хто, як не Арджанікідзэ, мог з гонарам заявіць, што часы пасля першай пяцігодкі змяніліся? Тым самым ён выразна даваў зразумець, што другая індустрыяльная дзяржава планеты — годны партнёр для Германіі, а вось ваяваць з СССР — сабе даражэй: «...Цяжкая прамысловасць гатовая выканаць свае абавязацельствы ў дачыненні да абароны краіны. Яна дасць нашай Чырвонай арміі ўсё неабходнае для таго, каб межы нашай вялікай Радзімы былі непрыступнымі для нашых ворагаў».
Годны саюзнік, марныя спробы
Гітлер не пачуў і гэтае запрашэнне, і, каб націснуць на яго, Сталін праз тры месяцы заключыў дамову аб узаемадапамозе з Францыяй, а яшчэ праз два тыдні — з Чэхаславакіяй. Размыта-лагодныя фармулёўкі гэтых пагадненняў не вялі да неабходнасці аб'яўляць вайну агрэсару ў выпадку яго нападу на адзін з дагаворных бакоў, таму хоць і выклікалі незадаволенасць у Берліне, але не зачынілі дзверы для патэнцыйнага савецка-германскага збліжэння. Рэакцыя Гітлера на гэтыя здзелкі аказалася чаканай: у чэрвені таго ж 1935-га года ён заключыў з Лонданам марское пагадненне, згодна з якім моц германскага флоту складала 35% у дачыненні да сукупнай марской моцы Брытанскай імперыі.
Такім чынам, усе крокі Крамля па стварэнні сістэмы калектыўнай бяспекі, па сутнасці, уяўлялі сабой спробу нацкаваць паміж сабой еўрапейскія краіны, што паказвае ліст Сталіна Молатаву і Кагановічу ад 2 верасня 1935 года: «Старой антанты няма ўжо больш. Замест яе складваюцца дзве антанты: антанта Італіі і Францыі з аднаго боку і антанта Англіі і Германіі з другога. Чым мацней будзе бойка паміж імі, тым лепш для СССР. Мы можам прадаваць хлеб і тым, і ідругім, каб яны маглі біцца. Нам зусім нявыгадна, каб адна з іх цяпер жа разбіла іншую. Нам выгадна, каб бойка ў іх была як мага больш працяглай, але без хуткай перамогі адной над другой».
Глядзіце таксама
Найбольш вядомай спробай Сталіна заключыць пагадненне з Гітлерам да 1939 года стала місія савецкага гандлёвага прадстаўніка Давіда Кандэлакі. Ён прадпрымаў крокі да заключэння шэрагу маштабных эканамічных кантрактаў, у тым ліку ў дачыненні да паставак узбраенняў, але, у рэшце рэшт, яго намаганні не дасягнулі мэты. Ён сам, як і Тухачэўскі з Энукідзэ, былі забітыя падчас Вялікага тэрору, неўзабаве за імі рушыў следам і Радэк.
У 1936 годзе пачалася грамадзянская вайна ў Іспаніі, дзе нацысты падтрымалі Франка, а камуністы — рэспубліканцаў, таму ваеннае сутыкненне — хай і на тэрыторыі трэцяй краіны — не з'яўлялася зручным фонам для пагаднення. Вагі да сярэдзіны 1938 года сталі хіліцца на бок нацыяналістаў, і Сталін працягваў трымаць дзверы для Берліна адчыненымі. Увосень скончылася публікацыя эпахальнай працы «Гісторыя ВКП(б). Кароткі курс», адрэдагаванай асабіста правадыром, дзе, як адзначыў Джангір Наджафаў, адказнасць за «другую імперыялістычную вайну» ўзвальвалася ў роўнай ступені на англа-французскі блок, фашысцка-нацысцкі саюз і японскую хунту. «Другой імперыялістычнай» Сталін адкрыта называў суму рэгіянальных сутыкненняў і канфліктаў ад Кітая да Іспаніі.
У ходзе чэхаславацкага крызісу 1938 года СССР заняў такую пазіцыю, якая падштурхнула Прагу да капітуляцыі перад Берлінам, а Лондан і Парыж — да супакаення нацыстаў шляхам згодніцтва. Наіўны Нэвіл Чэмберлен 30 верасня, прыляцеўшы на радзіму, у сувязі з гэтай здзелкай заявіў: «Сябры мае... прэм'ер-міністр Вялікабрытаніі вярнуўся з Германіі і прынёс з сабой мір з гонарам. Я лічу, што гэта мір для нашага пакалення».
Аднак на планеце існаваў рэжым, лідары якога зусім не марылі пра мір. Набліжаны да Сталіна Андрэй Жданаў — адзін са стваральнікаў «Кароткага курсу» — 3 сакавіка 1939 года ў дакладзе на партыйнай канферэнцыі ў Ленінградзе заявіў пра задачы бягучага моманту: «...Будзем збіраць нашы сілы для таго часу, калі расправімся з Гітлерам і Мусаліні, а заадно, безумоўна, і з Чэмберленам». Стэнаграма зафіксавала апладысменты залы, а праз два з паловай тыдні Жданаў узначаліў Упраўленне прапаганды і агітацыі ЦК ВКП(б).
Глядзіце таксама
Зразумела, што кіраўнік СССР не мог дазволіць сабе выказванняў, якія б настроілі супраць яго ўсю Еўропу, і 10 сакавіка 1939 года Сталін у справаздачным дакладзе на XVIII з'ездзе ВКП(б) абрынуўся з крытыкай на заходнія дэмакратыі, зноў даўшы зразумець Гітлеру, што паміж Берлінам і Масквой няма непераадольных супярэчнасцей: «Характэрны шум, які падняла англа-французская і паўночна-амерыканская прэса з нагоды савецкай Украіны. Дзеячы гэтай прэсы да хрыпаты крычалі, што немцы ідуць на савецкую Украіну, што яны маюць цяпер у руках так званую Карпацкую Украіну, якая налічвае каля 700 тысяч насельніцтва, што немцы не далей як вясной гэтага года далучаць савецкую Украіну, якая мае больш за 30 мільёнаў, да так званай Карпацкай Украіны (якая на самой справе ў выніку адышла не Германіі, а Венгрыі. — Заўв.рэд.). Падобна да таго, што гэты падазроны шум меў на сваю мэце падняць лютасць Савецкага Саюза супраць Германіі, атруціць атмасферу і справакаваць канфлікт з Германіяй без бачных на тое падстаў. (…)
...Вялікая і небяспечная палітычная гульня, распачатая прыхільнікамі палітыкі неўмяшання, можа скончыцца для іх сур'ёзным правалам».
Гітлер гэтым разам пачуў заклік з Масквы, і, улічваючы яго, пачаў ажыццяўляць гэты сур'ёзны правал: 15 сакавіка ён завяршыў акупацыю Чэхаславакіі, 21 сакавіка ў мемарандуме зноў заявіў пра прэтэнзіі на Данцыгскі калідор, гэта значыць да саюзніцы Францыі і Брытаніі — Польшчы, 11 красавіка зацвердзіў аператыўны план нападу на Рэч Паспалітую, а 28 красавіка абвясціў у Рэйхстагу пра дэнансацыю англа-германскага марскога пагаднення 1935 года. Новая антанта Лондан — Берлін знікла, так і не паўстаўшы.
Глядзіце таксама
Але Сталін, «блаславіўшы» Гітлера на агрэсіўныя крокі сваёй прамовай 10 сакавіка, хацеў выступіць на перамовах з ім у моцнай ролі і запрасіў у Маскву ваенныя дэлегацыі Брытаніі і Францыі. Значным сэнсам савецка-французска-брытанскія нарады не валодалі, паколькі яшчэ 6 красавіка 1939 года лідары Брытаніі публічна заявілі пра тое, што ў выпадку агрэсіі з боку Германіі супраць Польшчы яны абвесцяць вайну Берліну, а 19 мая аналагічную заяву зрабіў і Парыж. Гітлераўская агрэсія аказалася заціснутая ў ціскі саюза Брытаніі, Польшчы і Францыі, і ў гэтай абстаноўцы сваё важкае слова павінен быў сказаць СССР.
Цалкам прачытаць артыкул пра сувязі паміж СССР і нацысцкай Германіяй можна тут.