З тых, хто апявае антычалавечы рэжым, пячатку людаедскай «клятвы» змые толькі часам — ды і то не факт
У 1930-я — 1940-я гады ў Германіі хапала пісьменнікаў, якія ставіліся з рознай ступенню сімпатыі да гітлераўскага рэжыму. Па выразе Ёзэфа Гебельса — аднаго з бліжэйшых паплечнікаў Адольфа Гітлера — у цэнтры ўвагі падобнай літаратуры былі «кніга і меч». Пра літаратараў, якія падтрымалі Гітлера, піша ў novayagazeta.eu Рыгор Аросеў.
Фота: Breve Storia del Cinema / flickr
Гэтыя літаратары прасоўвалі ў сваіх тэкстах і кнігах нацысцкую ідэалогію і старанна рыхтавалі нямецкі народ да культу фюрэра, расавай нянавісці (асабліва ў дачыненні да габрэяў), транслявалі антыкамуністычныя ідэі і канцэпцыю нацыянальнай перавагі.
Усё гэта патрабавалася для апраўдання будучай (а потым — той, якая ішла) велізарнай вайны і падтрымання належнага духу ў народзе.
Змест прафашысцкіх тэкстаў і мовы, якая выкарыстоўвалася, таксама павінны былі быць простымі, запамінальнымі і зразумелымі. У цэнтры ўвагі стаяў «гераічны» чалавек як станоўчая фігура і ўзор для пераймання. Натуральна, герой мог быць толькі немцам. Чытач павінен быў захапляцца ім і атаясамліваць сябе з ім.
У тэкстах «патрэбныя» ідэі часам больш-менш вуаліраваліся, але сустракаліся і прамыя ўсхваленні Гітлера, і зусім адкрытыя антысеміцкія выказванні. Некаторыя тэксты раскрывалі паняцце «Народ без прасторы» (упершыню паднятае ў аднайменным рамане Ханса Грыма 1926 года). Як бачна, яно з'явілася яшчэ ў часы Веймарскай рэспублікі, але затым нацысты ўзялі яго на ўзбраенне. Ідэя была ў тым, што ўсе магчымыя нястачы немцаў нібыта былі выкліканыя перанаселенасцю Германіі, у сувязі з чым патрабавалася заваёўваць новыя землі. Паралельна прасоўваліся думкі, што зямля падзеленая несправядліва, і такі шматлікі народ, як немцы, валодае занадта маленькімі тэрыторыямі. Яшчэ ў 1920 годзе, задоўга да з'яўлення рамана Грыма, у адным з пунктаў праграмы NSDAP заяўлялася, што партыя патрабуе «зямлі для рассялення лішкаў нашага насельніцтва».
Вернемся да нямецкіх літаратараў. Некаторыя з іх, афіцыйна не належачы да нацысцкага руху, заахвочваліся ўладамі, паколькі аддавалі належнае гітлераўскім ідэям і выказвалі салідарнасць з імі. Былі нават тыя, хто абвяшчаў фашызм і вайну чароўным прызначэннем — і, такім чынам, непазбежнасцю.
У сваю чаргу, пісьменнікі-антыфашысты супраціўляліся нацысцкаму рэжыму, яго варожасці мастацтву і культуры, яго падрыхтоўцы да вайны, а далей — непасрэдна вайне. Пісьменнікі-антыфашысты не былі перакананыя, што нацысты вернуць захопленую імі ўладу, як толькі вайна скончыцца, — літаратары сцвярджалі, што толькі ў выпадку, калі ўсе праціўнікі Гітлера будуць дзейнічаць разам і салідарна, будзе шанц знішчыць нацысцкую дыктатуру. Самі пісьменнікі, настроеныя рэзка супраць Гітлера, перажывалі ўсе магчымыя наступствы: на іх паклёпнічалі, іх пазбаўлялі грамадзянства, маёмасці і грошай, ім не давалі як публікавацца ў перыёдыцы, так і выдаваць свае кнігі.
Наведванне Гебельсам выставы «дэгенератыўнага мастацтва», 1937 год. Фота: Wikimedia Commons
Пра тое, што іх праца важная для нацысцкай Германіі, — пад «важная» варта разумець «небяспечная», — прамым тэкстам заявіў сам Гітлер, які сказаў у Мюнхене на адкрыцці «Дома нямецкага мастацтва» ў ліпені 1937 года:
«З гэтага часу мы будзем весці бязлітасную ачышчальную вайну супраць апошніх элементаў раскладання нашай культуры».
Былі і забароненыя ў Германіі часопісы, такія як AIZ і Weltbühne, якія аднавілі сваю працу за мяжой (у Празе і Парыжы адпаведна, абодва ўжо ў 1933 годзе). Адкрываліся і нямецкія выдавецтвы — да прыкладу, закрыты нацыстамі Malik-Verlag зноў пачаў працу ў той жа Празе. Былі заснаваныя і новыя прадпрыемствы — як часопісы, так і выдавецтвы. З верасня ў Амстэрдаме выходзіў штомесячны часопіс die Sammlung, які выдаецца Клаўсам Манам пры садзейнічанні Генрыха Мана, у тым жа месяцы пачаў выходзіць штомесячнік Neue deutsche Blätter. Пісьменнікі, якія засталіся ў Германіі і здолелі пазбегнуць арышту, аб'ядналіся ў спецыяльна створаны нелегальны Саюз пралетарскіх рэвалюцыйных пісьменнікаў. Але многіх на працягу наступных гадоў затрымлівалі і прыгаворвалі да розных тэрмінаў.
«Клятва верных паслядоўнікаў»
У тым жа 1933 годзе, 26 кастрычніка, у штодзённай газеце Frankfurter Zeitung з'явіўся зварот васьмідзесяці васьмі пісьменнікаў і паэтаў, у якім яны прызналіся ў любові і вернасці фюрэру. Зварот быў кароткім і называўся «Клятва верных паслядоўнікаў». Вось што гаварылася ў гэтай «клятве»:
«Клятва верных паслядоўнікаў»
«Мір, праца, гонар і свабода — вось самыя святыя даброты ўсякай нацыі і неабходная ўмова шчырага суіснавання народаў. Усведамленне сілы і зноў здабытага адзінства, наша шчырая воля безумоўна служаць унутранаму і знешняму мірнаму працэсу, глыбокая перакананасць у нашых задачах па аднаўленні Рэйха і наша рашучасць не рабіць нічога, што было б несумяшчальна з нашым гонарам і гонарам Айчыны, прымушаюць нас у гэтую сур'ёзную гадзіну ўрачыста прысягнуць вам, спадар рэйхсканцлер, у нашай самай адданай вернасці».
Пад гэтым зваротам — подпісы.
Пераважная большасць невядома нават цяперашнім грамадзянам Германіі (выключаючы гісторыкаў, літаратуразнаўцаў і філолагаў, вядома). Можна зайсці, да прыкладу, у тую ж Вікіпедыю і пераканацца: невядомыя асобы, зусім невядомыя. Адзінае, чым яны засталіся ў гісторыі, — тым, што падпісалі гэтую «клятву», а потым у сваіх тэкстах праслаўлялі нацысцкія ідэі. Іх усіх даўно няма ў жывых — апошні падпісант памёр у 1995 годзе.
У жывых іх няма — але пячатку ганебнай «клятвы» змые толькі часам, а ён, асабліва ў эпоху Інтэрнэту, не літаваць будзе доўга.
Эрых Марыя Рэмарк, пісьменнік нямецкага супраціву. Фота: Wikimedia Commons
І тое ж самае тычыцца і некаторых іншых, якія менавіта гэтую «клятву» не падпісалі, але ўсімі сіламі выказвалі лаяльнасць гітлераўскаму рэжыму.
На кантрасце зірнем на імёны пісьменнікаў нямецкага супраціву — якія з'ехалі ў эміграцыю і якія пайшлі ў эміграцыю ўнутраную. Томас Ман і яго браты і дзеці. Бертольт Брэхт. Эрых-Марыя Рэмарк. Ліён Фейхтвангер. Стэфан Цвейг. Альфрэд Дэблін. Герман Казак. Ганна Зегерс. Эрых Вайнерт. І многія іншыя. Вядома, сярод іх ёсць і менш вядомыя імёны — асабліва для замежнага чытача. Але па той бок гэтак жа значных асоб, як пералічаныя ў гэтым абзацы, няма. Таму што і быць іх там не магло.