Берасьцейская крэпасьць у 1939-м. Пра што ня пішуць у падручніках

Крэпасьць-герой вядомая кожнаму ў Беларусі. Сюды возяць школьнікаў на экскурсіі, тут ладзіць сьвяточныя мерапрыемствы БРСМ. Але ці ведалі вы, што вайна прыйшла не 22 чэрвеня, а значна раней? Давайце разам пагартаем гераічныя старонкі абароны Берасьцейскай крэпасьці ў верасьні 1939-га.

bundesarchiv_bild_101i_121_0010_11__polen__deutsch_sowjetische_verhandlungen.jpg

Не прынята, калі нават не сказаць больш — забаронена — узгадваць тое, што папярэднічала афіцыйнай гістарыяграфіі айчыннай вайны, той самай, што пачалася ўжо пасьля разьвязанай сумесна з гітлераўцамі Сталіным Другой сусьветнай у 1939-м.
14 верасьня 1939-га некалькі дзясяткаў нямецкіх танкаў паспрабавалі захапіць крэпасьць у Берасьці, горадзе Другой Рэчы Паспалітай.

Польскія жаўнеры ў Берасьцейскай крэпасьці

Польскія жаўнеры ў Берасьцейскай крэпасьці

У часы аднаўленьня Польскай дзяржавы найбольшая пагроза чакалася з Усходу. Стратэгічным пунктам уяўлялася Берасьце. У мірны перыяд тут месьцілася шмат вайсковых частак. Пасьля мабілізацыі ў 1939 годзе яны трапілі да заходняй, нямецкай мяжы. З пачаткам Другой сусьветнай вайны ў крэпасьці засталося некалькі адносна невялікіх вайсковых частак і мабілізаваных рэзэрвістаў. 1 верасьня 1939 году нямецкая авіяцыя разбамбіла чыгуначны вакзал у Берасьці і вайсковыя казармы. Налёты паўтарыліся і ў наступныя дні вайны.

Жаўнеры войска польскага ў крэпасьці

Жаўнеры войска польскага ў крэпасьці

Шэраговец польскай арміі, беларус Генрых Ігнатовіч з Кобрына ўзгадваў: «Для мяне вайна пачалася ў 2 гадзіны ночы 1 верасьня 1939-га. Маё падразьдзяленьне стаяла на мяжы з Усходняй Прусіяй. 7 верасьня мы пачалі адступаць у бок Берасьця, з цяжкасьцю прадраўшыся да яшчэ не захопленых Седлец. У нядзелю, 9-га, змучаныя і зьнясіленыя, увайшлі ў крэпасьць над Бугам. 

Аказалася, што перад нашым прыходам гарнізон крэпасьці скіраваўся ў бок Пінску. У адноснай цішыні знаходзіліся да 13 верасьня, вораг трывожыў толькі з паветра. З частак, якія сабраліся ў крэпасьці, былі сфармаваныя 3 батальёны. Іх асабісты склад адсоткаў на 30 складаўся з нас, палешукоў: беларусаў і ўкраінцаў. Блізкасьць родных хатаў і роднай зямлі надавала людзям моцы…»

Гарнізонны касьцёл у крэпасьці

Гарнізонны касьцёл у крэпасьці

11 верасьня кіраваць абаронай крэпасьці стаў генэрал Канстанты Плісоўскі.

plisowski.jpg

У Берасьці генэрал арганізаваў групоўку, у якую ўвайшлі тры батальёны пяхоты, два батальёны аховы, сапёрны батальён, артылерыйскі эскадрон, дзьве танкавыя роты, два бронецягнікі і зэнітная артылерыйская батарэя. Абаронцы крэпасьці не мелі супрацьтанкавай зброі і авіяцыйнай падтрымкі. 

Пад кіраўніцтвам Плісоўскага знаходзілася каля дзьвюх з паловай тысячаў жаўнераў. Іх было занадта мала, каб заняць усе фарты, таму было вырашана абараняць толькі ключавыя пункты крэпасьці, і перш за ўсё цытадэль. Для параўнаньня, у 1941 годзе савецкі гарнізон налічваў больш за 8 тысячаў чалавек, якія здолелі абараніцца толькі тыдзень. Плісоўскі падрыхтаваўся да абароны грунтоўна: падыходы да крэпасьці былі замініраваны, частку старажытных, яшчэ з часоў Першай сусьветнай вайны, танкаў «Рэно» ўкапалі на валах і паставілі ў брамах. 

Умацаваньні, жылыя і гаспадарчыя пабудовы ў самой цытадэлі таксама аказалі неацэнную паслугу. Тыя два старыя танкі «Рэно», выратаваныя ад агню ворага магутным зводам брамы, пасьпяхова стрымлівалі напады немцаў.

bundesarchiv_bild_101i_121_0007_24__polen__polnische_panzer_renault_ft_17.jpg

Па словах гісторыка Яраслава Ксенжака, кіраўніцтва Польшчы, магчыма, да самага апошняга моманту спадзявалася на тое, што заходнія дзяржавы, Англія і Францыя прыйдуць на дапамогу палякам. Не выключана, што нехта, можа, разьлічваў нават і на Чырвоную армію, часткі якой падыходзілі да мяжы.

На Берасьце надыходзіў 19-ы бранятанкавы корпус генэрала Хайнца Гудэрыяна. Гудэрыян меў загад захапіць горад, не дапусьціўшы адступленьня гарнізону на поўдзень для злучэньня з асноўнымі сіламі польскай аператыўнай групы «Нараў». Нямецкія часткі мелі перавагу над абаронцамі крэпасьці ў пяхоце ў 2 разы, танках — у 2 разы, артылерыі — у 6 разоў.

Мост праз раку Мухавец, падарваны разам зь нямецкім танкам

Мост праз раку Мухавец, падарваны разам зь нямецкім танкам

Гудэрыян лічыў, што 80-ці танкаў палка будзе цалкам дастаткова, каб здушыць супраціў і захапіць крэпасьць. Што ім гэта састарэлае збудаваньне на ўсходняй ускраіне Польшчы, калі ўся краіна ўжо практычна заваяваная! Хіба знойдуцца вар'яты, здольныя спыніць танкавую армаду, гатовыя ў бязвыхаднай сітуацыі лезьці пад кулі і бессэнсоўна загінуць? Знайшліся.

Старыя польскія танкі, як і артылерыя гарнізону, амаль не ўяўлялі небясьпекі для танкаў Гудэрыяна, але, тым не менш, змаглі стрымліваць напады, знаходзячыся пад бесперапынным артабстрэлам і бамбёжкамі.

14 верасьня нямецкія танкі 10-й танкавай дывізіі атакавалі польскія пазыцыі. Атака была адбітая ў значнай ступені бронецягнікамі. Да абеду генэрал Плісоўскі скіраваў абодва эшалоны ў бок Ковеля, бо ведаў, што немцы хутка захопяць Берасьцейскі чыгуначны вузел. Пасьля 12 гадзінаў дня войскі вермахта бяз бою авалодалі горадам. Нямецкія войскі мелі значную перавагу. Варожая авіяцыя і артылерыя дзень і ноч беспакарана нагадвала пра сябе абаронцам крэпасьці.

Разьбітыя пазыцыі пасьля пачатковага штурму

Разьбітыя пазыцыі пасьля пачатковага штурму

15 верасьня атака 10-й танкавай дывізіі і 20-й матарызаванай дывізіі была адбітая, але палякі панесьлі значныя страты. На наступны дзень немцы паўтарылі атаку. І яна была спыненая, але страты былі вельмі сур'ёзныя і склалі каля 40% ад асабовага складу, а польскія жаўнеры былі фактычна адціснутыя да цытадэлі.

Холмскія брамы Берасьцейскай крэпасьці. Зьверху - польскі арол

Холмскія брамы Берасьцейскай крэпасьці. Зьверху - польскі арол

Увечары 16 верасьня лёгка паранены генэрал Плісоўскі вырашыў вывесьці сваіх жаўнераў з крэпасьці на Цярэспальскую дарогу, па якой вораг яшчэ не ехаў. Пры адступленьні выявілася, што немцы пад покрывам начы пачалі перакідваць частку сваіх частак на левы бераг Буга. У цемры адбыліся некалькі сутычак, частка жаўнераў трапіла ў нямецкі палон, але галоўная польская калёна здолела выбрацца з гэтага ўчастку. У наступныя дні абаронцы крэпасьці ў шэрагах розных дывізій удзельнічалі ў баях з немцамі і камуністамі.

Памерлыя жаўнеры-абаронцы Берасьцейскай крэпасьці 1939

Памерлыя жаўнеры-абаронцы Берасьцейскай крэпасьці 1939

У ноч на 17 верасьня польскія вайскоўцы сыходзілі з крэпасьці пад артылерыйскім агнём. Выносілі параненых, не кідалі забітых. Тыя, хто ацалеў і дабраўся да Цярэспаля, пахавалі загінулых на мясцовых могілках. Там і зараз у захаванасьці іх магілы.

У той самы час, калі палякі сыходзілі з крэпасьці, у Крэмль быў выкліканы амбасадар Польшчы Вацлаў Гжыбоўскі. Намесьнік наркама замежных справаў СССР Пацёмкін зачытаў яму ноту, падпісаную Сталінам: «Польска-нямецкая вайна выявіла нутраную безгрунтоўнасьць польскай дзяржавы. Варшава як сталіца Польшчы не існуе больш. Польскі ўрад распаўся і не праяўляе прыкметаў жыцьця. Гэта значыць, што польская дзяржава і ўрад фактычна перасталі існаваць. Тым самым спынілі сваё дзеяньне дамовы, падпісаныя паміж СССР і Польшчай. 

Польшча ператварылася ў зручнае поле для ўсялякіх выпадковасьцяў і нечаканасьцяў, якія могуць стварыць пагрозу для СССР». «Польшча ніколі не перастане існаваць!» — адказаў амбасадар і адмовіўся прыняць ноту. У тую ж ноч і ў той жа час у Крэмль быў выкліканы і нямецкі амбасадар граф фон Шуленбург. Яго, у адрозьненьне ад польскага дыплямата, прымалі як дарагога госьця: не намесьнік наркама з сухім чытаньнем ноты, а чырвоная шобла Сталін, Молатаў і Варашылаў з добрымі навінамі. Пасьля сяброўскіх поціскаў рукі фон Шуленбургу сказалі, што менавіта сёньня на досьвітку Чырвоная армія пяройдзе савецка-польскую мяжу па ўсёй даўжыні — ад Полацку да Камянец-Падольску.

Нямецкі танк, зьнішчаны ля крэпасьці

Нямецкі танк, зьнішчаны ля крэпасьці

17 верасьня па-над Берасьцейскай крэпасьцю вісеў сьцяг са свастыкай. У гэты дзень сталінская Чырвоная армія напала на тэрыторыю Польскай Рэспублікі. 22 верасьня чырвоныя войскі дайшлі да Берасьця. Згодна з пагадненьнем аб мяжы, заключаным паміж СССР і Нямеччынай, крэпасьць павінна была ўвайсьці ў склад савецкай дзяржавы. Савецкі Саюз, у сваю чаргу, перадаў горад Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы як адміністрацыйны цэнтар новастворанай Берасьцейскай вобласьці. Савецкая прапаганда паведамляла: «Польскія паны падпарадкавалі працоўны народ Заходняй Беларусі, кінулі яго на поле імперыялістычнай вайны. Значыць, мы ідзем не заваёўваць, а вызваляць».

Палонныя жаўнеры войска польскага ў крэпасьці

Палонныя жаўнеры войска польскага ў крэпасьці

22 верасьня 1939 году ў Берасьці адбыўся сумесны парад фашысцкіх і савецкіх войскаў. Пазьней немцы пакінулі горад. Разьвітальныя словы, што гучалі ў прадстаўнікоў дзьвюх саюзных армій «Да сустрэчы ў Маскве! — Да сустрэчы ў Бэрліне!» вельмі іранічна былі імі, верагодна, узгаданыя пасьля. Шматлікія чырвоныя афіцэры, якія прысутнічалі на парадзе, як і абяцалі, у 1945 годзе штурмавалі Бэрлін, а войскі генэрала Хайнца Гудэрыяна ў 1941 годзе не дасягнулі ўсяго 20 кілямэтраў да Крамля.

Фашыст Гудэрыян і камуніст Крывашэін на сумесным парадзе ў Берасьці

Фашыст Гудэрыян і камуніст Крывашэін на сумесным парадзе ў Берасьці

Парад пачаўся ад будынку Падляскага ваяводзкага ўпраўленьня а 16-й гадзіне. Марш войскаў правялі разам Хайнц Гудэрыян і кіраўнік частак чырвонай арміі Сямён Крывашэін.

Гісторык Васіль Сарычаў здолеў атрымаць сьведчаньні некаторых відавочцаў фашыстоўска-камуністычнага параду. Вось што ўзгадвае Пётр Козік, якому было 11: 

«22 верасьня 1939 году бацька павёў мяне на плошчу. Па горадзе толькі і размоваў было, што аб набліжэньні расейцаў. Па дарозе са Шпітальнай (Інтэрнацыянальнай) у бок Вуніі Любельскай павярнуў аркестар з мясцовых, мяркуючы па чырвоных павязках з сярпом і молатам, членаў КПЗБ. А па Ягелёнскай (Машэрава) ішла танкавая калёна расейцаў. Салдацікі-пяхотнікі ўсе нейкія замораныя. Памятаю, як яны палілі. Дастане баец мяшочак з тытунем, з абрыўка газэты змайструе самакрутку, доўга высякае іскру крэсівам аб кавалак напільніка, запаліць... 

А ў немца хітры партсігар: закладзе паперку, крутане — і гатова. Калёна вермахта ўжо стаяла напагатове. Перад ваяводзтвам, зараз аблвыканкамам — невялікі драўляны памост і флагшток зь нямецкім сьцягам. Расейцы павярнулі з Ягелёнскай на Вуніі і спыніліся. Нямецкі чын у шынялі з чырвонай генэральскай падкладкай і расейскі камбрыг паціснулі рукі. Прайшлі падразьдзяленьні, два камандзіры сказалі прамовы».

А вось што прыгадвае Барыс Трафімаў: «У пачатку 20-х дзён верасьня стаў сьведкам сумеснага савецка-нямецкага параду. Народ сабраўся на плошчы насупраць ваяводзтва. Нікога не чапалі, толькі зганялі тых, хто залез на дах з фотаапаратам. Бліжэй жаўнераў-«вызваліцеляў» разгледзеў у наступныя дні. За танкістаў не скажу, а вось пяхота, якая ўваходзіла ў Берасьце з усіх кірункаў, уразіла беднасьцю і неахайнасьцю. Мы звыклі да ладных польскіх вайскоўцаў, а тут брудныя, з пахам, па шыях казуркі… У галаву палезьлі сумневы: якое ж нам жыцьцё нясуць?..»


Гэта была сапраўдная ўрачыстасьць. Жаўнеры двух войскаў на вуліцах Берасьця абменьваліся папяросамі, афіцэры частавалі адзін аднаго півам.

Польскія ваеннапалонныя былі перададзеныя камуністам. У наступныя дні яны вывозілі завалы з тэрыторыі крэпасьці. Неўзабаве большую частку шэрагоўцаў адпусьцілі. Ахвярамі катынскага расстрэлу пазьней стануць берасьцейскія афіцэры і паліцыянты.

Нямецкі і савецкі жаўнеры-сябры. У левым баку - палонныя польскія вайскоўцы

Нямецкі і савецкі жаўнеры-сябры. У левым баку - палонныя польскія вайскоўцы

28 верасьня генэрал Канстанты Плісоўскі быў захоплены ў савецкі палон. Забіты супрацоўнікамі НКУС, у форму якіх любіць апранацца былы міністар нутраных справаў Беларусі Шуневіч, у красавіку 1940 году.

Гераічная, арганізаваная, сапраўдная абарона Берасьцейскай крэпасьці ў верасьні 1939-га не мае нічога агульнага з ваеннымі дзеяньнямі 1941-га. У чэрвені 1941 году маем справу з памылковымі рашэньнямі вайсковага кіраўніцтва: адпраўка чырвонаармейцаў пад кулямётны агонь, танкі, што стаялі ў дварах замест неабходных ім месцаў дыслякацыі, абсалютнае марнаваньне людзкіх і матэрыяльных рэсурсаў. 

Як зазвычай заведзена ў нашых усходніх суседзяў: не лічыць колькасьць забітых, бабы яшчэ нараджаюць. Да ведама: адным з тых, хто доўга заставаўся ў крэпасьці, быў маёр Гаўрылаў, узяты ў палон немцамі ў ліпені 1941-га. Пасьля вызваленьня радзіма «ўшанавала» яго 10 гадамі ў лягеры: «лепш бы ты памёр, чым застаўся жывы». Праз шмат гадоў яго зробяць тварам абароны.

Баявыя дзеяньні палякаў у Берасьці ў 1939 годзе пасьлядоўна замоўчваліся ў публічнай прасторы. Прыходзіць новы час, калі кожная таямніца, схаваная ад людзей камуністамі і лукашыстамі, будзе адамкнёная.