Як Партугалія перамагла эпідэмію ўжывання гераіну, скасаваўшы пакаранне за наркотыкі

У 2001 годзе Партугалія першай у свеце адмяніла пакаранне за ўжыванне ўсіх наркотыкаў, уключаючы гераін. Новая стратэгія прадугледжвала, што спажыўцам наркотыкаў трэба дапамагаць, а не саджаць у турму. Змена стратэгіі прывяла да радыкальнага зніжэння смяротнасці ад перадазіровак і колькасць выпадкаў заражэння ВІЧ.

Стваральнікам стратэгіі быў доктар Жаау Каштэлу-Бранка Гоўлаў. Журналіст meduza.io Глеб Струннікаў пагаварыў з ім.
— Партугалія была адной з першых краін у свеце, якая запусціла нацыянальную праграму па абмене шпрыцаў і іголак, замяшчальнай тэрапіі яшчэ ў 1990-х гадах.
— Так, у 1993 годзе ў нас з'явілася першая праграма па замене шпрыцаў і іголак.
— Наколькі кепскай была сітуацыя, калі ў вашай краіне прынялі такое рашэнне?
— Мы сутыкнуліся з эпідэміяй спажывання гераіну. Яна пачалася ў канцы 70-х гадоў і ахапіла ўсё насельніцтва. Сітуацыю ўскладняла распаўсюджванне ВІЧ у пачатку 80-х. Становішча было катастрафічным, і трэба было зрабіць з гэтай праблемай нешта новае, чаго ніколі яшчэ не рабілі.
Праграма [замены шпрыцаў і іголак] была даволі інавацыйнай. Галоўным звяном сталі мясцовыя фармацэўты: у кожнай раённай аптэцы можна было скарыстацца гэтай паслугай. Любы мог прыйсці з выкарыстаным шпрыцом, выкінуць яго ў спецыяльны кантэйнер і атрымаць новы набор: шпрыцы, прэзерватывы і іншыя [аднаразовыя] прадметы, якія мы дадавалі з кожным годам у гэты гігіенічны набор для наркаспажыўцоў.

— Першая рэч, якая прыходзіць у галаву, калі ты сутыкаешся з падобнай эпідэміяй, — зрабіць больш жорсткім пакаранне, увесці забаронныя меры. Вы спрабавалі гэта?
— Не, ніколі. Мы клапаціліся пра наркаспажыўцоў, асабліва тых, якія ўжывалі гераін. Мы ставіліся да іх як да хворых людзей, якім трэба лячэнне. Нашай галоўнай задачай было даць яго ўсім, хто мае патрэбу. І нават да таго, як чалавек пачынаў лячэнне, мы прапаноўвалі яму меры па зніжэнні шкоды, каб дапамагчы справіцца з сітуацыяй.
— То-бок, гэта было вашым падыходам з самага пачатку? Не гучала галасоў кансерватараў, якія лічылі гэтых людзей злачынцамі, месца якім у турме, што гэта сацыяльнае зло, з якім трэба змагацца менавіта так?
— Наша праблема з наркотыкамі з'явілася пазней, чым у большасці еўрапейскіх краін. Як вы ведаеце, мы доўгі час жылі пры дыктатуры, і ў гэты час у нас не было настолькі сур'ёзных праблем з наркотыкамі. Былі суровыя пакаранні, наркаспажыўцоў жорстка пераследавалі, — у сутнасці, вельмі мала хто адважваўся ўжываць наркотыкі, і дастаць іх было складана.
Але пасля рэвалюцыі ў 1974 годзе наша грамадства раптам стала адкрытым. У краіну вярнуліся нашы салдаты з калоній — Анголы, Мазамбіка і гэтак далей. Адбылося мноства хуткіх сацыяльных зменаў. Быў сапраўдны выбух даступнасці наркотыкаў, людзі сталі эксперыментаваць з імі. Але гэта было не так, як у іншых еўрапейскіх краінах. У Партугаліі наркотыкі распаўсюдзіліся па ўсім грамадстве, ва ўсіх сацыяльных групах — не толькі сярод маргіналаў ці прадстаўнікоў меншасцяў, але і ў сярэднім, і ў вышэйшым класе, і сярод палітыкаў.
І ўсяго праз дзесяцігоддзе было ўжо амаль немагчыма знайсці партугальскую сям'ю, у якой не было праблем з наркотыкамі. Людзі пачалі ўспрымаць гэта так: «О, мой хлопчык, мой сын — не злачынец. Ён — чалавек, якому патрэбна дапамога». І гэта як бы знізу ўверх стварыла рух, накіраваны на гуманны падыход да наркапалітыкі. І хоць нашы законы былі карнымі, дзяржава ўсё роўна прыкладала сур'ёзныя намаганні да таго, каб прапанаваць тым, хто меў патрэбу ў лячэнні, магчымасць яго атрымаць. Не толькі лячэнне, але і магчымасці па зніжэнні шкоды: у тым ліку замену іголак і шпрыцаў, а пазней — замяшчальную тэрапію.
Так як асноўнай прычынай нашых праблем быў гераін, мы сталі развіваць метадонавыя праграмы, не толькі для лячэння, але і так званыя нізкапарогавыя праграмы зніжэння шкоды. Замест турэмнага зняволення, толькі толькі за факт ужывання наркотыкаў, большасць спажыўцоў былі накіраваныя ў лякарні.

Пазней, у канцы 90-х гадоў, мы стварылі нашу першую нацыянальную стратэгію наркапалітыкі. Па большай частцы гэта была сістэматызацыя таго, што мы ўжо рабілі, але былі і інавацыйныя меры. І ў гэтай стратэгіі былі меры па зніжэнні не толькі прапановы наркотыкаў, але і — асабліва — попыту на іх: прадухіленне, лячэнне, зніжэнне шкоды, рэінтэграцыя людзей у грамадства. Мы прапанавалі декрыміналізаваць спажыванне ўсіх наркотыкаў — таму што гэта хутчэй праблема, звязаная з аховай здароўя, чым са злачыннасцю. Таму мы прапанавалі змяніць палітыку ў тым, што тычыцца асабістага ўжывання і захоўвання для сябе.
— Ці правільна я разумею, што, жывучы пад дыктатурай, вы не мелі такога вопыту неэфектыўнай «Вайны з наркотыкамі», як у ЗША ці Еўропе 60-70-х, і таму маглі звяртацца да іх досведу, з чаго зразумелі, што калі паспрабаваць проста пасадзіць усіх у турму, гэта не спрацуе?
— Так, мы грунтаваліся на іх вопыце. Да таго ж сацыяльная сітуацыя ў Партугаліі відавочна адрознівалася ад іншых еўрапейскіх краін. Там у людзей была магчымасць навучыцца жыць у свеце, у якім прысутнічаюць наркотыкі. Тут жа, так як наркотыкі з'явіліся ў грамадстве раптам і рэзка, у нас не было часу, каб падрыхтавацца і праінфармаваць насельніцтва, прадухіліць ужыванне наркотыкаў і спраўляцца з гэтай сітуацыяй паступова, як гэта рабілі іншыя краіны. Таму мы нечакана сутыкнуліся з вельмі праблемнай сітуацыяй. І з ёй трэба было спраўляцца па-новаму. Гэты гуманны падыход быў адказам, які распрацавалі пэўныя эксперты, але ў яго была вялізная грамадская падтрымка.

— Гэта вельмі нагадвае тое, што адбылося ў краінах былога СССР у пачатку 90-х, але чамусьці мы не прыйшлі да тых жа высноў. Якія найбольш важныя меры былі прынятыя ў Партугаліі акрамя дэкрыміналізацыі?
— Гэта павінен быць поўны набор мер. Дэкрыміналізацыя сама па сабе была б бескарысная. Разам з ёй трэба мець сістэму аховы здароўя, гатовую спраўляцца з праблемамі, выкліканымі наркотыкамі. Трэба прапаноўваць лёгкадаступнае лячэнне, без усялякіх чэргаў, без прымусу і аплаты для ўсіх, хто ў ім мае патрэбу. І мы зрабілі гэта да дэкрыміналізацыі.
Трэба знаходзіць кантакт з найбольш маргіналізаванымі наркаспажыўцамі, ісці ў тыя месцы, дзе яны ўжываюць наркотыкі, звяртацца да іх, адукоўваць іх, навучаць больш бяспечнаму ўжыванню. Зрабіць так, каб яны давяралі медыцынскім работнікам — гэта павінна быць першым крокам да таго, каб яны пачалі лячэнне. У нас няма прымусовага лячэння, але мы даволі пераканаўчыя, калі маем зносіны з імі, прапануем ім пачаць лячыцца, перастаць ужываць і рабіць тое, што яны робяць.
А дэкрыміналізацыя аднаўляе ў наркаспажыўцоў страчаны давер да дзяржаўных паслугаў у цэлым. То-бок, калі асяродзе застаецца крыміналізаваным, людзі імкнуцца пазбягаць зносін з дзяржаўнымі службоўцамі. Таму што яны баяцца, што іх здадуць у паліцыю і вылучаны абвінавачванне. А ў Партугаліі ў іх няма такой асцярогі, яны ведаюць, што гэта не адбываецца, што медработнікі не стануць перадаваць іх у паліцыю, для іх не будзе ніякіх негатыўных наступстваў. Так што ёсць значна больш магчымасцяў пашырыць доступ да лячэння. Каб дамагчыся гэтага, трэба прапаноўваць яго ў дэкрыміналізаваным асяроддзі.
— Калі казаць пра вынікі вашай палітыкі: наколькі мне вядома, колькасць перадазіровак і заражэнняў венерычнымі захворваннямі, а таксама іншых негатыўных наступстваў ужывання наркотыкаў пасля ўкаранення новай палітыкі моцна знізілася.
— Так.
— А што наконт колькасці наркаспажыўцоў? Ці сталі людзі ўжываць менш або больш наркотыкаў пасля таго, як яны былі дэкрыміналізаваны?
— Адзін з самых уражлівых вынікаў, якіх мы дабіліся, — зніжэнне колькасці праблемных наркаспажыўцоў. Калі мы прынялі нашу наркапалітыку, па нашых разліках, такіх было каля 100 тысяч толькі сярод спажыўцоў гераіну. З тых часоў мы змаглі забяспечыць людзям лячэнне, навучыць іх ужываць больш бяспечна, прапанаваць ім нізкапарогавую замяшчальную тэрапію, і сёння, па нашых ацэнак, мы маем справу з 50 тысячамі праблемных спажыўцоў, прычым па ўсім сумарна сярод спажыўцоў ўсіх наркотыкаў. І вялікая частка з іх праходзіць лячэнне або карыстаецца праграмамі зніжэння шкоды. Цяпер стала вельмі складана знайсці чалавека, які спажывае наркотыкі так, што гэта стварае праблемы ў яго жыцці, і пры гэтым ніяк не звязаны з нашымі праграмамі па ахове здароўя.

— А якое ваша вызначэнне праблемнага спажыўца?
— Унутравеннае ўжыванне, дакучлівае ўжыванне, штодзённае ўжыванне ... Гэта людзі, цэнтральнае месца ў жыцці якіх займаюць наркотыкі. Гэта зусім іншае, чым спажыванне ад выпадку да выпадку з рэкрэацыйнымі мэтамі, калі чалавек ужывае раз на тыдзень, у выхадныя, альбо на якой-небудзь вечарыне. Большасць такіх людзей мы не лічым праблемнымі наркаспажыўцамі, нават калі ў іх ёсць рызыка ператварыцца ў такіх.
Мы спрабуем знізіць узровень ўжывання ў грамадстве. І мы дасягнулі добрых вынікаў: напрыклад, сярод моладзі мы дамагліся павелічэння ўзросту эксперыментавання. Раней ён быў каля 12-13 гадоў. Сёння людзі ўпершыню спрабуюць наркотыкі ў 16. А чым пазней ты пачынаеш ужываць наркотыкі, тым менш верагоднасць, што станеш залежным ад іх.
Хоць сам узровень спажывання не знізіўся — а дакладней, адсотак людзей, якія адзін раз у жыцці паспрабавалі або ўжываюць ад выпадку да выпадку, — мы дасягнулі вялікіх поспехаў менавіта з праблемнымі наркаспажыўцамі, залежнымі людзьмі, якім было прапанавана лячэнне. Мы ўкаранілі рашэнні ў сферы здароўя, дзякуючы якім яны змаглі перастаць ужываць. Нават з улікам таго, што мы гаворым пра хранічную рэцыдывавальную хваробу і часам рэцыдывы здараюцца — але яны ўжо ведаюць, што рабіць у такім выпадку, куды звяртацца па дапамогу, калі ў іх жыцці нешта пойдзе наперакасяк.
Жаау Кастэль-Бранка Гулай — А які эфект гэтая рэформа аказала на агульную статыстыку злачыннасці — рабаванні, забойствы на вуліцы і гэтак далей?
— У нас ніколі не было праблемы высокага ўзроўню злачыннасці, звязанага з наркотыкамі. Было шмат нецяжкіх карыслівых злачынстваў, але без крыві. І нават гэты невялікі ўзровень злачыннасці знізіўся пасля рэформы. Цяпер у нас менш рабаванняў, менш злачыннасці ў звычайным жыцці людзей.
— Гэта вашы асабістыя адчуванні ці статыстыка?
— Гэта статыстыка. І ёсць адзін дзіўны пабочны эфект нашай дэкрыміналізацыі: павелічэнне эфектыўнасці паліцыі і мытных службаў. Таму што замест таго, каб марнаваць увесь свой час і энергію на звычайных наркаспажыўцоў на вуліцы, яны заняліся буйнымі злачыннымі арганізацыямі. Яны палепшылі ўзаемадзеянне з замежнымі калегамі, і зараз замест таго, каб канфіскоўваць грамы і кілаграмы на вуліцы, яны перахопліваюць тоны ў кантэйнерах у адкрытым моры — буйнымі партыямі. У выніку, калі яны прадстаўляюць свае вынікі ў канцы года, агульны аб'ём канфіскацыяў атрымліваецца больш.
Гэта не вынікі нейкіх канкрэтных гадоў, гэта трэнд: яны сталі больш эфектыўна змагацца з буйной кантрабандай. Нельга сказаць, што аб'ёмы павялічваюцца раўнамерна: яны могуць у адзін год арыштаваць груз у 50 тон, а на наступны год ім не настолькі пашанцуе — але трэнд менавіта такі. Зараз паліцэйскія і мытнікі шчаслівейшыя за ўсіх з-за таго, што спажыванне наркотыкаў было дэкрыміналізавана і яны могуць аддаць наркаспажыўцоў сістэме аховы здароўя.
— Гэта дзіўна, таму што ў нас у Расіі барацьба з наркотыкамі зробленая так: паліцыянты арыштоўваюць звычайнага чалавека з дозай для асабістага спажывання ў кішэні і прымушаюць яго здаць гандляроў, якіх ён ведае, і такім чынам ідуць уверх па ланцужку крок за крокам. Як яны робяць гэта ў вас, калі ў іх няма такой магчымасці?
— Яны палепшылі сваё ўзаемадзеянне з міжнароднымі арганізацыямі: Еўрапола, буйнымі агенцтвамі — нават з DEA. Яны атрымліваюць інфармацыю аб буйных пастаўках і працуюць з імі. І замест таго, каб канфіскоўваць невялікія колькасці на вуліцы, ганяцца за людзьмі і атрымліваць ад іх інфармацыю, пры дапамозе якой крок за крокам ісці па ланцужку знізу ўверх, яны цяпер хутчэй працуюць зверху ўніз.
— Раскажыце аб замяшчальнай тэрапіі. З пункту гледжання выпадковага чалавека, гэта можа здацца спосабам для наркаспажыўцоў быць «пад кайфам» пастаянна і бясплатна. Гэта так ці не — і калі не, то ў чым адрозненне?
— Замяшчальная тэрапія ў асноўным працуе з апіятамі. Як вы ведаеце, гераін мае кароткі перыяд полувывядзення. Таму яго спажыўцы, каб не пакутаваць ад дэпрывацыі — недахопу апіятаў ў арганізме, — павінны ўжываць яго некалькі разоў на дзень.
У выпадку з замяшчальнай тэрапіяй мы замяняем залежнасць ад аднаго апіята залежнасцю ад іншага. У выпадку з метадонам можна прымаць адну дозу ў дзень, прычым пераральна. І калі ваша доза збалансавана, вы можаце жыць абсалютна нармальным жыццём. Вы можаце вадзіць машыну, мець працу і гэтак далей. У гэтым уся розніца. Вядома, метадон выпісваюць лекары, і яны падбіраюць дозу да вашых патрэбаў. Але калі яна падабрана, вы цалкам функцыянальныя. Метадон не прыносіць вам «кайфу», як гераін. Ён не выклікае эйфарыі.
— Што вы думаеце пра падзел на «лёгкія» і «цяжкія» наркотыкі? Ці мае ён сэнс? Ёсць два розныя пункты гледжання: першы — што, напрыклад, марыхуана або псіхадэлічныя грыбы менш шкодныя для здароўя, іншы — што гэта толькі «трамплін» да больш цяжкіх і небяспечных наркотыкаў і таму мы павінны забараніць іх аднолькавым законам?
— Мы не верым у падзел паміж лёгкімі і цяжкімі наркотыкамі. Што сапраўды важна — гэта стаўленне чалавека да рэчыва. Можна мець сур'ёзную залежнасць ад так званых лёгкіх наркотыкаў, а можна ад выпадку да выпадку прымаць так званыя цяжкія. Важна, як да гэтага ставіцца канкрэтны чалавек. Менавіта зыходзячы з гэтага мы дэкрыміналізавалі спажыванне ўсіх рэчываў. Мы не рабілі адрозненні паміж марыхуанай, гераінам, какаінам і чымсьці яшчэ.
Сёння існуе дыскусія аб новай парадыгме — рэгулятарнай. Некаторыя падтрымліваюць ідэю легалізаваць марыхуану. У нашым выпадку, каб адпавядаць таму, што мы зрабілі 20 гадоў таму, я думаю, што гэтую дыскусію трэба весці пра рэгуляцыі рынку ўсіх наркотыкаў, а не ўсталёўваць гэта распазнаванне [заканадаўча].
— То-бок, вы лічыце, што калі мы ўжо легалізуем нешта, то мы павінны легалізаваць усё разам — і марыхуану, і гераін, і ўсё іншае?
— Так, мы павінны думаць аб рэгуляванні рынку ўсіх наркотыкаў і інфармаваць кожнага грамадзяніна, каб ён мог вырашаць, ужываць яму пэўнае рэчыва ці не.
— Як вы лічыце, ці варта не толькі адмяняць пакаранне за ўжыванне, але і дазволіць легальны продаж наркотыкаў?
— Я не ўпэўнены. Цяпер у некаторых краінах ідуць эксперыменты па легалізацыі і рэгуляванню рынку такіх рэчываў, як канабіс. Я б хацеў паглядзець на вынікі гэтых эксперыментаў, перш чым займаць нейкую пазіцыю — ці варта ісці гэтым шляхам. Таму што я ў першую чаргу заклапочаны ўплывам на чалавека і ўздзеяннем на грамадскае здароўе, якое будуць мець такія меры. Так што калі мы ўбачым дадзеныя аб уздзеянні [легалізацыі] на гэтыя паказчыкі — з Канады, Уругвая ці некаторых штатаў ЗША, — мы будзем больш інфармаваныя, каб прымаць такія рашэнні. Усе гэтыя эксперыменты даволі беспрэцэдэнтныя, асабліва канадскі, за якім у найбольшай ступені варта сачыць.
— Чаму?
— Таму што ў ЗША моцна змешваюцца тэмы медыцынскага выкарыстання марыхуаны і рэкрэацыйнага. Так што кантэкст яе ўжывання [у агульным выпадку] незразумелы. Што тычыцца Уругвая, то там эксперымент даволі абмежаваны і з-за дзяржаўнай манаполіі змяненне паказчыкаў таксама не зусім зразумела. Так што канадскі эксперымент здаецца нам тым прыкладам, які, магчыма, варта пераняць.
У любым выпадку пакуль ацэньваць уплыў падобных мер на гэтыя паказчыкі занадта рана: што адбудзецца ў сувязі з тым, што марыхуану пачнуць ужываць дзеці; як гэта ўздзейнічае на людзей, у якіх праблемы з псіхікай; нават ці зменіцца ўзровень гвалту — што адбудзецца? Я б хацеў спачатку ўбачыць лічбы, якія пакажуць ясную карціну трэндаў у гэтых паказчыках, перш чым выступаць за такое рашэнне.
meduza.io, пераклад НЧ