Канец «афрыканскага Піначэта»

У Сенегале памёр былы прэзідэнт Чаду 79-гадовы Хісэн Хабрэ, які быў асуджаны да пажыццёвага зняволення ў тым ліку за «арганізацыю забойства мінімум 40 тысяч чалавек».

Як піша мясцовая прэса, былы дыктатар, які атрымаў мянушку «афрыканскі Піначэт», памёр ад ускладненняў, што выклікаў каронавірус. Нябожчык сапраўды заслужыў такі гучны тытул як «Піначэт». Напрацягу васьмігадовага праўлення Хабрэ забіў 40 тысяч чалавек. Яшчэ 200 тысяч, калі верыць спецыялістам па Чадзе, былі ахвярамі катаванняў у турмах.
Такія лічбы, безумоўна, шакуюць. Як і тое, што экс-дыктатар быў выпускніком вельмі прэстыжнага парыжскага Інстытута палітычных даследаванняў, дзе атрымаў адукацыю палітолага. Вярнуўшыся на радзіму ў 1972 годзе, ён паступіў на дзяржслужбу ў МЗС, аднак неўзабаве перайшоў на бок аднаго з мясцовых паўстанцкіх фарміраванняў, дзе хутка зрабіў кар’еру і стаў яго лідарам.
У 1982-м войскі Хабрэ захапілі сталіцу краіны Нджамену. Ён абвясціў сябе прэзідэнтам Чаду і, да здзіўлення многіх, Захад быў не супраць. З новым прэзідэнтам хутка пагадзіліся сябраваць у Вашынгтоне і Парыжы. Прычына вельмі простая: у еўрапейскіх сталіцах баяліся, што Лівія, якой кіраваў Муамар Кадафі, распаўсюдзіць свой уплыў на Цэнтральную Афрыку.
Амерыка і Францыя падтрымалі афрыканца ў вайне з суседняй Лівіяй, тым самым выдаўшы яму карт-бланш на ўсталяванне ўнутры краіны адкрытай дыктатуры. «Хабрэ быў здольным чалавекам з бліскучым разуменнем таго, як гуляць. Мы ведалі, што ён быў крыважэрным тыранам і катам, але вырашылі заплюшчыць на гэта вочы», — успамінаў пазней былы высокапастаўлены чыноўнік ЗША.
Рэжым, які пабудаваў Хабрэ, трымаўся без усялякіх фармальнасцяў на адкрытым масавым гвалце. Першую скрыпку ў сістэме гуляла спецслужба DDS (Дырэкцыя дакументацыі і бяспекі). У асноўным у яе набраліся байцы, якія раней ваявалі пад пачаткам Хабрэ, тым самым даказаўшы яму асабістую адданасць. Перавага таксама аддавалася сваякам і землякам прэзідэнта.
Многія з рэкрутаў DDS былі неадукаванымі, некаторыя — нават непісьменныя. Але на гэта ўвагі не звярталі. Галоўнае, што яны былі гатовыя да неабмежаванага гвалту. З кожнага супрацоўніка пры залічэнні бралі «клятву трох малпаў»: «Нічога не бачу, не чую, не скажу». Пачатковец таксама даваў распіску пра тое, што гатовы панесці адказнасць у выпадку парушэння клятвы.
Паўсядзённы побыт службы ўяўляў сабою бясконцыя арышты, допыты, пошук відавочных і патэнцыйных праціўнікаў рэжыму. Многія з іх былі забітыя без судовай працэдуры. Тых, каго затрымлівалі за палітыку згодна з указам прэзідэнта наогул не судзілі — адразу адпраўлялі ў турму. На падставе падазрэння аб «супрацоўніцтве з лівійцамі» наогул можна было затрымліваць каго заўгодна.
Другім важным кірункам работы DDS з’яўлялася праца з інфарматарамі. Дырэкцыя стварыла ў краіне разгалінаваную сетку «стукачоў». З іх дапамогай шчыльна кантраляваліся любыя публічныя мерапрыемствы: пры мінімальнай праяве апазіцыйнасці такія мерапрыемствы жорстка перарываліся. Пад асаблівым кантролем знаходзіліся работнікі аховы здароўя, культуры і асабліва — адукацыі.
Наверсе гэтай рэпрэсіўнай машыны знаходзіўся Хісэн Хабрэ. Ён трымаў на асабістым кантролі асноўныя напрамкі рэпрэсіўнай палітыкі, у тым ліку персанальна курыраваў следчыя дзеянні па 898 арыштаваных. У шэрагу выпадкаў — асабіста вёў допыты арыштаваных і палонных. Ён займаўся таксама ўсталяваннем правілаў турэмнага ўтрымання і нават вызначаў памеры ежы для зняволеных.
Удзельнічаў дыктатар і ў катаваннях, якія атрымалі ў Чадзе велізарны маштаб. Ужо на першым допыце затрыманым часта звязвалі рукі і ногі на доўгі час, прымушалі праглынуць велізарную колькасць вады ці білі токам або наносілі апёкі цыгарэтамі. Некаторым зняволеным, фізічна пацярпелым ад гэтых катаванняў, не аказвалі медыцынскую дапамогу. Самым упартым устаўлялі ў рот шланг ад выхлапной трубы заведзенага аўтамабіля.
Аднак стаўка на сілавікоў, якія атрымалі ліцэнзію на любое злачынства, не стала для рэжыму Хабрэ страхоўкай. Выкліканы эканамічнымі цяжкасцямі дэфіцыт грошай прывёў да татальнай крыміналізацыі спецслужбаў. Паступова партыя, армія, паліцыя, адміністрацыя, спецслужба ператвараліся ў практычна самастойныя структуры, якія змагаліся паміж сабой. Справа нават даходзіла да таго, што канкурэнты выкрадалі адзін аднаго.
Кантроль над усімі фракцыямі вертыкалі апынуўся непасільнай задачай для Хабрэ, і ў 1990-м ён праспаў змову аднаго з генералаў. Давялося бегчы ў Сенегал з 11 мільёнамі долараў дзяржаўных грошай.
Аднак ахвяры рэпрэсій усё ж дамагліся справядлівасці. Спачатку ў Чадзе ў 2013-м пачаліся арышты былых кіраўнікоў DDS. Агулам былі прыцягнутыя 29 саўдзельнікаў Хабрэ, якіх судзілі за цэлы пакет злачынстваў.
Неўзабаве таксама прыйшлі за Хабрэ, які хаваўся ў Сенегале. А ў 2016 годзе Хісэн Хабрэ быў прызнаны сенегальскім судом вінаватым у злачынствах супраць чалавечнасці і прысуджаны да пажыццёвага зняволення ў турме, дзе ён і памёр. Такім чынам нябожчык стаў першым у гісторыі дзяржаўным кіраўніком, асуджаным за масавыя злачынствы перад сваім народам за межамі ўласнай краіны. Аднак наўрад ці гэта — апошні выпадак…